بخش 3

51

گردنه اسدآباد

سه شنبه ششم رمضان ، مطابق « چهارم جوزا » ، طرف صبح سوار دستگاه شدم از « همدان » حركت كرديم ، يكي دو فرسخ از كوچه باغ هاي متصل به شهر و ييلاقات مصفاي آن عبور كرده ، محو تماشاي آن منظره هاي باشكوه دلكش بوديم ، تا رسيديم به پاي گردنه معروف « اسدآباد » ، و مقدار دو فرسخي در درّه هاي پيچ درپيچ رانده ، نهار را در قهوه خانه صرف كرده ، قريب سه ساعت توقف كرديم ، و مال ها را قرموت دادند . مجدّداً پنج ساعت به غروب مانده سوار شده رفتيم ، تا به اوج قلّه « گردنه اسدآباد » رسيديم ، و قدري از برف هاي كنار جاده خورده و همراه برداشتيم ، و بعد شروع به نزول از گردنه كرده ، از پرتگاه هاي مخوف و خطرناك ، و سرازيري هاي پرپيچ و خم ، به مقدار سه فرسخ عبور نموده ، رسيديم به يك مقبره كه داراي گنبدي است ، و گفتند مدفن امامزاده « عبدالله بن موسي بن جعفر » است ، پهلوي آن يك درخت كهن سال و يك باب قهوه خانه است .

از اين جا وارد جلگه همواري شده ، رسيديم به محلي كه « انگليسي ها » با « قشون هندي » خودشان اردو زده و مريض خانه داير كرده اند ، از قريه « اسدآباد » كه در واقع قصبه معموره اي است گذشته ، غروب رسيديم به قريه « دوزان » و شب را آن جا منزل نموديم .

اين قريه دو دانگش از قرار مذكور ، متعلّق به « فتحعلي خان » و

52

باقي اش به ضميمه قريه « جنّت آباد » و چندين قراء مجاور ، ملكي فرمان فرما است .

كنگاور

چهارشنبه هفتم رمضان مطابق « پنجم جوزا » ، طرف صبح سوار شده و تماماً در جلگه باصفائي عبور كرده ، ظهر رسيديم به « كنگاور » . در بين راه « آقا ميرزا اسمعيل خان معززالملك » را ، كه از « عتبات » مراجعت كرده به « طهران » مي رفت ديديم ، قدري ما از اوضاع « عراق عرب » و او از اخبار « طهران » پرسش نمود ، خداحافظي كرديم .

نهار در شهر « كنگاور » خورده قدري در بازارها و مساجد گردش كرده و به زيارت « شاهزاده ابراهيم بن شاهزاده عبدالله بن امام زين العابدين ( عليه السلام ) » رفتيم ، در خارج « كنگاور » هم يك « اردوي هندي » مقيم بود .

طرف عصر پس از صرف چاي و اداي فريضه ، سوار شده رانديم
و پس از طي دو فرسخ مسافت ، به پاي گردنه معروف « بيد سرخ » رسيده ، شروع به صعود كرديم . به نظر ما اين گردنه خيلي كوچك تر
و آسان تر از « گردنه اسدآباد » آمد ، لكن در موقع نزول به جلگه ،
مصادف با عده زيادي از اتومبيل هاي بزرگ « انگليسي ها » شديم ، كه همگي
حامل « قشون هندي » بود و خيلي براي عبور دستگاهِ ما ، اسباب زحمت
شده بود .

طرف غروب رسيديم به قصبه « صحنه » ، در يك كاروان سراي كثيفي منزل كرديم ، امشب باران خيلي زيادي آمد ، به همين جهت و به علت بدي منزل ، و هجوم كك هاي بي حد و حساب ، تا صبح ناراحت بوديم .

53

قصبه صحنه

امروز صبح پنجشنبه هشتم رمضان مطابق « ششم جوزا » ، در حالتي كه هوا سرد شده بود و باران كمي مي آمد ، سوار شده حركت كرديم ، بعد از ساعتي باران قطع شد و دوباره گرفت ، به همين طور تا ظهر گاهي مي باريد گاهي صاف مي شد ، يك ساعت گوش ها صداي غرّش آسمان مي شنيد ، ساعتي ديگر استماع نغمات و آوازهاي مرغان زميني را مي نمود ، شخص نمي دانست چشم به بالا انداخته ، تماشاي شكل چليپاي ^{( 1 )} برف ها ، يا گردش ابرهاي مختلف الشكل ، يا قله هاي شامخه ^{( 2 )} « كوه بيستون » را بكند ، يا آن كه در پائين ، مزارع سبز ، غلاّت و شالي هاي برنج كاري ، و چمن زارهاي طبيعي ، و آب هاي صاف ، و نهرهاي بي شمار و درختان سبز و خرم ، و رودخانه « قره سو » كه مثل اژدهاي پيچان از هر طرف نمودار است ، سياحت و تماشا كند ، شاهد دل رباي طبيعت ، در همان حال كه كمال قدرت و قهرمانيت و خشونت خود را نمايش مي داد ، با منتهاي لطافت و ظرافت و شفقت و آراستگي ، عرض وجود مي نمود و نظرهاي مخلوط از لطف و غضب ، به عاشقان شيفته و ديوانه خود مي افكند .

بيستون

باري امروز به ما خيلي خوش گذشت ، و فرح و انبساط فوق العاده داشتيم ، واقعاً خستگي ها و صدماتِ شب دوشينه فراموش شد ، دو قسم مرغ در اين مسافت بود ديديم ، كه جاهاي ديگر نديده بوديم ، به قدر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همچون صليب .

2 ـ مؤنث شامخ و به معني بلند و مرتفع است .

54

« لقلق » ^{( 1 )} مي شوند ، ولي نه طريقه پروازونه شكل ها و رنگ هاي خيلي قشنگ آنها ، شباهت به لقلق دارد ، يكي را اهالي « دال » مي گفتند و ديگري را « اتلان » .

نزديك ظهر رسيديم به پاي بيستون ، هرچه به « عبدالحميدِ » كالسكه چي گفتيم نگاهدارد ، تصوير « داريوش » را تماشا بكنيم ، نگاه نداشت و از آنجا گذشت ، همين كه به خود قريه « بيستون » رسيد ، من پياده شدم و گفتم به قدر نيم ساعت مي روم تماشا و برمي گردم ، مجبور شد نگاه دارد و به همراهي آقا « سيد ابوطالب » ، برگشته كتيبه معروف « داريوش » را ، كه به خط ميخي به روي سنگ نوشته ، با تصوير خودش كه فرنگي ها در كتاب هاي تاريخ ، هم ترجمه خطوط مزبوره را نوشته اند ، و هم شكل آن را از روي عكس ها برداشته اند ، تماشا كرديم .

كرمانشاهان

پس برگشتيم به قريه ، « عبدالحميد » از اوقات تلخي صبر نكرد نهار بخوريم ، فوراً حركت كرد ، دو فرسخ ديگر راند تا قهوه خانه ، كه نزديك « كرمانشاهان » ـ يعني دو فرسخ تا آن شهر فاصله دارد ـ رسيده پياده شديم ، آن جا صرف نهار شد و پس از اداي فريضه ، مجدداً سوار شده حركت كرديم ، و براي يك ساعت به غروب مانده ، وارد شهر « كرمانشاهان » شده ، در خانه كه در محله « سر قبر آقا » است منزل ، و شب را آنجا بسر برديم .

كتيبه كوه بيستون

كتيبه كوه « بيستون » كه با اصرار و جديت تمام به تماشايش رفتم ، و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ معرب لك لك .

55

باعث اوقات تلخي « عبدالحميد » كالسكه چي شده بود ، يكي از آثار بسيار قديمه ايران است ، كه تا به حال باقي مانده ، و عوامل طبيعت از آفتاب و برف و باران و باد ، به آن رخنه ننموده و دست بوالهوسان بشر ، به محو آن نكوشيده ، و از دلائل عظمت و شرافت قديمه ما ، در نظر ملل خارجه است ، مخصوصاً روي كتيبه به جانب مغرب است ، يعني به طرف راهي است كه از ازمنه قديمه ، چندين دولت اجنبي ، از « روم » و « كلده » و « آشور » و « عرب » و غيره ، از همين راه ، هجوم به مملكت ما نموده اند ، اما افسوس كه آشنائي به اين خطوط و صورت ها نداشتند ، تا پاس حرمت و شرافت ما را نگاهدارند .

اين كتيبه داراي سيزده صورت است ، كه به زير پاي هريك ، اسم او به روي سنگ حجاري شده ، به علاوه دور تا دور كتيبه ، چندين سطر نوشته شده ، و در بالاي كتيبه شكل « فروهر » ـ مظهر نام روشنائي و بينائي ـ كه بال هاي خود را از دو طرف گسترده ، ديده مي شود ، سال ها بلكه قرن ها گذشت ، و كسي از اين خطوط و صورت ها چيزي نمي فهميد ، فقط به مناسبت صورتِ نه نفر آدم هاي ايستاده ، كه رديف يكديگرند ، و دست هاي آنها به كمر بسته و زنجير است ، عامه مي گفتند و هنوز مي گويند شكل درويش هائي است كه انگشت به ماتحت هم ديگر كرده اند .

داريوش كبير

اما آن چه « اروپائي ها » فهميده اند غير از اين خرافات است ، و آن چه « مستر رلنسن » قونسول انگليس ، كه در خواندن خطوط قديمه مهارت تامه داشته ، و با زحمات بسيار و مخارج گزاف ، اين خطوط را ترجمه كرده ، و به دست مستشرقين از علماء داده ، مناسبتي با اين حرف هاي

56

مهمل ندارد ، موافق عقيده « فرنگي ها » و ترجمه قونسول مزبور ، كه فارسي
آن را « آقا خان كرماني » در كتاب « آئينه سكندري » نوشته ، آن صورت ايستاده ، كه يك نفر دست و پا بسته به زير پاي او است ، « داريوش كبير » است و دو صورت كه پشت سر او است ، دو نفر معاون يا وزير اويند ، و نه نفر آدم هاي مغلول ايستاده ، جملگي از پادشاهان ممالك مجاور هستند كه « داريوش » ، ممالك آن ها را ضبط ، و خودشان را اسير و محبوس نموده ، « داريوش كبير » است كه اعراب و ما او را « داراب اكبر » مي خوانيم ، يك « پادشاه ايران » از سلسله « هخامنشي » است ، كه تمام ممالك واقعه بين « درياي عمان » و « سيبريه » را جنوباً و شمالا ، و بين « سودان » و « بحرالروم » و رود « دانوب » را تا كوه هاي « هند و كُش » غرباً و شرقاً متصرف بوده ، و بيش از چهارصد ميليون نفوس ، مطيع و منقاد او بوده اند و براي تسخير مملكت « يونان » ، چنان كه تمام « مورّخين فرنگ » نوشته اند ، دو كرور قشون در « آناطولي » و « آسياي صغير » حاضر نموده .

ترجمه « مستر رولنسن » خيلي مفصل است و من به خاطر ندارم ، ليكن خلاصه و مجمل اش آن است ، كه « داريوش » شرح فتوحات و عقايد ديني و سياسي خود را ، در اين كتيبه شرح داده ، و به اعقاب خود ، دستور سلطنت و ملك داري تعليم مي كند ، مي گويد من كسي هستم كه به ياري « اهورمزدا » ( خداوند ) فلان و فلان مملكت را تسخير نموده ، اهالي آن را به درست كاري و راست گوئي وادار نمودم ، پادشاهاني كه مي بينيد ، به جرم خُلف قول و دروغ گوئي به زنجير كشيدم ، قشون هاي عظيم و دلاور مِنْ
قُلَلْ جِبال و اعماق صحاري ، ^{( 1 )} عالم را درنورديده ، به لطف « اهورمزدا » و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ از قلّه كوه ها تا عمق صحراها .

57

نيروي درستي و دين داري مشرق ، تا غرب دنيا را مسخر كردم و چه كردم ، و اين صورت ها كه مي بيني كدام « پادشاه » است ، و دومي كدام و سومي كدام و هكذا ، من دروغ نگفته ام و بي دينان را سركوب كرده ام ، « اهورمزدا » گواه است كه اين تاريخ را به راستي نوشتم ، و بسياري از كارهاي نيك خود را ننوشتم ، تو هم اي كسي كه جاي من حكمراني خواهي كرد ظلم مكن ، دروغ نگو ، ديندار باش ، تا خداوند سلطنت تو را باقي بدارد ، و فرزندان زياد به تو بدهد ، زنهار به اين لوحه كه نوشته ام دست مزني و آن را محو نكني ، و به آن بي احترامي ننمائي و گرنه بترس كه بي احترام شوي و سلامت نماني ، و « اهورمزدا » با تو دشمني كند الي آخر .

نمي دانم جانشين امروزه « داريوش » از فتح و تسخير كدام مملكت « فرنگستان » برگشته ، كه اين روزها در « همدان » و ساير شهرها براي ورودش چراغاني مي كنند و طاق نصرت مي بندند ، اي افسوس براين مردم كه خود و پدران خود را نمي شناسند ، و نمي دانند چه مي كنند ، و براي چه و براي كه مي كنند ، اين كتيبه در يك سينه « كوه بيستون » حجاري شده كه از آفتاب و باران محفوظ ، و به قدري بالاست كه با نردبان هاي بلند نمي توان به پاي آن رفت ، و از اين پائين خيلي كوچك به نظر مي آيد .

يك چشمه آب هم از پاي كوه جاري است و به بالاي آن يك لوحه بزرگي به خط نسخ حجاري شده است ، مي گويند صورت قباله « شيرين » ، محبوبه « پرويز » است . لكن وقفنامه قريه و كاروان سراي « بيستون » است ، كه يكي از « شاهزاده خانم هاي صفوي » وقف كرده بر زوار « حضرت سيدالشهدا ( عليه السلام ) » . با يك زحمت مختصري مي توان به پاي لوحه رفته خط آن را خواند .

در پاي « بيستون » قطعه سنگ هاي حجاري شده كه معلوم است

58

ستون و سرستون بوده ، به طور پراكنده ديده مي شود ، مي گويند خرابه هاي قصري است كه « فرهاد » جهت « شيرين » از سنگ ساخته بود ، و بعيد نيست كه راست باشد .

نزديك چشمه آب يك چادر بزرگي زده بودند كه قهوه خانه تميزي ، با ميز و صندلي بود و به روي تابلو نوشته بود ـ كافه بيستون ـ الحاصل شب جمعه را در « كرمانشاهان » بوديم .

تذكره مرور

جمعه نهم رمضان مطابق « هفتم جوزا » ، امروز صبح برخاسته به گردش افتاديم ، اول من يك تذكره مرور براي مسافرت به « مكه » ، از كارگذاري به قيمت پنج تومان و نيم گرفتم ، رفقاي من تذكره از « طهران » گرفته بودند ، گفتند بايد جواز عبور به « عراق عرب » از « قونسول خانه انگليس » گرفت ، رفتيم و گرفتيم و هر كدام يك تومان داديم .

امروز تمام شهر « كرمانشاهان » را آئين بسته بودند ، و انتظار ورود جانشين « داريوش » و « شاه عباس » و « نادر » را دارند ! ! طرف غروب « اعليحضرت همايوني » ، در « ارگ دولتي » نزول اجلال فرمود و سايه مرحمت به روي اهل « كرمانشاهان » افكند ! ! هواي اين جا با « همدان » چندان فرق ندارد ، گل سرخ و باقلا تازه ببازار آمده ، سبزيجات « كرمانشاه » در لطافت و سبزي و تميزي ممتاز است ، قدري شويد و باقلا خريده از آن جا همراه برديم ، قدري هم نان روغني كه معروف به خوبي است ، خريديم كه در راه صرف شود ، از سوء خلق « عبدالحميد » كه دو روز است ظاهر نموده بنا بود ديگر با او نرويم ، ليكن باز رفع دلگيري شد و با خود او حركت خواهيم كرد ، شب شنبه در شهر چراغاني و آتش بازي مفصلي براي ورود

59

اعليحضرت كردند .

خيلي مايل بودم كه به تماشاي « طاق بستان » كه در دو فرسنگي « كرمانشاهان » واقع ، و نيز از جمله آثار قديمه « سلاطين عجم » است برويم ، ليكن اشتغال به گرفتن تذكره و جواز ، و اوقات تلخي با « عبدالحميد » ، و كمي مدت اقامت ، يك روز مجال نداده ، ان شاءالله در مراجعت از سفر « مكه » تماشا خواهيم كرد اگر زنده بمانيم ، و يك روز ديگر ، خود را در مملكت عزيز ببينيم .

جلگه ماهي دشت

شنبه دهم رمضان مطابق « هشتم جوزا » اول آفتاب سوار شده ، از كوچه « سر قبر آقا » حركت كرديم ، و پس از عبور از تلال خاكي ، و گردنه موسوم به « عين الكش » يا « غيلي كش » كه املا و وجه تسميه هيچ يك را نمي دانم ، وارد جلگه مصفا و حاصلخيز « ماهي دشت » شديم ، كه از هر طرف محدود و محاط به كوه است ، نهار را در « قريه ماهي دشت » خورديم ، طرف عصر مجدداً سوار شده حركت كرديم ، از پل « ماهي دشت » كه گذشتيم با چندين اتومبيل بزرگ مهيب الشكل « انگليس ها » مصادف شديم ، اسب ها رم كرده كالسكه را برداشته چيزي نمانده بود كه به قعر رودخانه پرتاب شويم ، اما بحمدالله بخير گذشت و خطري نرسيد ، اينجا « عبدالحميد » خيلي مهارت به خرج داد كه ممنون اش شديم .

پس از يك فرسخ مسافت ، رسيديم به گردنه ديگري كه موسوم به « چار زبر » است ، درخت هاي كوچك خودرو ، فراوان ديده شد ، معلوم است جنگلي در پيش داريم .

60

بعد از عبور از گردنه « چار زبر » ، وارد جلگه مصفاي ديگري كه نيز از هر طرف محدود به كوه است شديم ، وضعيت جغرافيائي « جلگه ماهي دشت » ، و اين جلگه طوري است كه ، به عقيده من مي توان « چاه آرتزين » در آن جا حفر نمود ، ولي معلوم نيست با بودن آب فراوان در اين جا ، حاجتي به حفر اين چنين چاه باشد .

قريه حسن آباد

نزديك غروب رسيديم به قريه « حسن آباد » ، چون در منزل ها كك زيادي بود در كنار نهر آبي ميان چمن زار نزول نموديم ، ولي باران شروع به آمدن كرد و نگذاشت ، مجبور شديم در قهوه خانه مسقفي كه اطرافش باز بود پناهنده شويم ، معذلك تا صبح كك ها نگذاشتند آرام باشيم ، امشب با شويد و باقلائي كه هوسانه از « كرمانشاه » خريده بوديم باقلاپلوطبخ كرديم .

مسافت از « كرمانشاه » تا « ماهي دشت » چهار فرسخ است ، و از آن جا تا « حسن آباد » سه فرسخ ، در ماهي دشت « حاج ميرزا حسين اعتمادالاطبا » را كه از « عتبات » مراجعت نموده ملاقات كرديم ، از گرماي هوا و ناراحتي آن حدود صحبت ها كردند .

قريه هارون آباد

يكشنبه يازدهم رمضان مطابق « نهم جوزا » ، صبح زود سوار شده حركت كرديم ، و پس از طي سه فرسخ راه رسيديم به قريه « هارون آباد » ، نهار در آن جا صرف شد . خانه هاي « ماهي دشت » و « هارون آباد » در موقع اشغال « روسها » خراب و ويران شده ، حاليه مردمانش تازه مي خواهند

61

احداث بعضي منازل بكنند .

قريه كرند

بعد از نهار مجدداً سوار شده پس از طي دو فرسخ راه رسيديم به قريه « فيروزآباد » ، و بعد از يك فرسخ ديگر رسيديم به « خسروآباد » ، و بعد از دو فرسخ ديگر وارد قصبه « كرند » شديم شب را در باغچه به سر برديم ، هواي لطيف و آب جاري و مهتاب داشتيم . طرف غروب و صبح زود گردش مختصري به عمل آمد ، باغات بي حساب « كرند » با آب هاي جاري و درختان سرا پا سبز و پر از شكوفه هاي رنگارنگ ، چشم تماشاچي را جلب مي كرد .

اهالي ابداً روزه نبودند چون « نصيري مذهب » اند ، چند بقعه در قصبه هست كه مدفن مشايخ فرقه است ، چيزها از اين جماعت نقل مي شود كه براي من به تحقيق نرسيده .

بيرون « كرند » يك اردوي « انگليس » با « قشون هندي » ساخلو كرده است ، بيش از دو هزار چادرهاي نو ، زده اند . در تمام اردو چراغ برق روشن است ، آب از محل دوردستي توسط لوله آهني به محل اردوگاه خود آورده اند ، مثل اين است كه رحل اقامت افكنده و قصد استملاك مملكت ما را دارند ! !

گردنه طاق كسري

دوشنبه دوازدهم رمضان مطابق « دهم جوزا » ، طرف صبح از « كرند » حركت كرده رسيديم به محل معروف به « سرميل » يا « ميگان طاق » ، قدري نان خوب براي نهار خريده رانديم ، بعد از يك ساعتي وارد گردنه معروف

62

به « طاق كسري » شديم هر چند اين گردنه خيلي مرتفع و راه آن خطرناك و پرپيچ و خم است لكن همه جا شوسه و مسطح شده است . قسمتي از اين راه كه سابقاً محل منحصر عبور و مرور ، و به « نعل شكن » معروف بوده در كنار جاده شوسه ديده مي شود و متروك است .

طاق كسري

« طاق كسري » عبارت از يك ايوان سنگي است ، كه با قطعه هاي بزرگ سنگي ساخته شده ، بالاي ايوان ، شبيه كتيبه اي است كه مسلماً خطوطي به روي آن حجاري شده بود ولي فعلا در اثر عوامل طبيعت محو شده است . از تاريخ اين ايوان من هيچ اطلاعي ندارم ، در هر حال نصب كردن چنين قطعه سنگ هاي عظيمه ، به روي يكديگر در اين قلّه كوه ، مايه تعجب ما و دليل بلند همتي سابقين ما است . گردنه كه تمام شد ظهر بود رسيديم به جلگه ، در آن جا آباداني نبود زير چادرِ پُست ژاندارم ها نزول ، و صرف نهار كرديم . بعد مجدداً سوار شده حركت كرديم ، سه ساعت به غروب مانده رسيديم به محل معروف به « سرپل » .

سرپل ذهاب

امشب اين جا خواهيم ماند ، منزل در ايوان قهوه خانه كه در كنار رودخانه « زاب » بنا شده است اختيار كرديم . منظره امواج مهيب ، و جريان مارپيچ رود و صافي بي اندازه آب با ماهي هائي كه گاهگاه از آن به هوا مي جستند بي تماشا نبود .

از « طهران » كه بيرون آمديم تا اين جا سرد بود ، بعضي نقاط تازه باقلا و گل سرخ به بازار آمده بود و اغلب جاها هوا درست سرد بود ، و

63

زراعت هاي سبز و خرم داشت بلكه در « ماهنيان » شب آتش كرديم در « آوج » برف باريد در گردنه « بيد سرخ » و « اسدآباد » از كنار برف ها راه مي رفتيم ، لكن اين جا كه « سرپل ذهاب » است به كلي ورق برگشته ، هوا درست گرم است زراعت هاي جو را مشغول درو كردن هستند ، خيار و كدو فراوان است ، معلوم است كه به هواي گرم « عربستان » نزديك شده ايم ، و بايد با آب هاي خنك و هواي لطيف و كوه هاي سبز و خرم مملكت خودمان كم كم وداع كنيم .

قصر شيرين

سه شنبه سيزدهم رمضان مطابق « يازدهم جوزا » ، صبح زود از « سرپل » حركت كرديم ، هرچه پيش مي رفتيم هوا گرم تر مي شد راههاي پست و بلند كوهستاني مبدل به جاده هموار خاكي شد ، گرد و غبار اذيت مي كرد . كم كم رسيديم به نزديكي هاي « قصر شيرين » اما آن جا نرفتيم زيرا ديروز بعضي از مسافرين كه مراجعت به « ايران » مي كردند گفتند ، هر شبي يك قطار ماشين بيشتر نمي رود به « بغداد » ، و هركس ظهر در « قره تو » نباشد با بليط آن شب نمي تواند برود ، چون كه اثاثيه و اسباب را حتماً تفتيش و معاينه مي كنند .

لهذا از ترس اين كه مبادا در « قصر شيرين » معطل شده و دير به « قره تو » برسيم ، يك سره برخلاف معمول رفتيم به « قره تو » ، كه مبدء خط آهن و اسم قريه اي است متعلق به « ايران » ، اما معلوم شد كه ماشين تا اين جا نمي آيد و ايستگاه آن جلوتر است ، به قدر يك ثلث فرسخ ديگر ، از كنار خط آهن با دستگاه رفته رسيديم به استاسيون « تبروق » كه نيز اسم قريه اي است ، و تا استاسيون قريب نيم فرسخ فاصله دارد . لدي الورود

64

حساب مشهدي « عبدالحميد » را تفريق كرده ، تتمه كرايه كالسكه را داديم و چند پاكت و صورت تلگراف كه شب نوشته بوديم به او داديم ، كه در « قصر شيرين » ارسال و مخابره نمايد ، پس از خداحافظي با او ، اسباب ها را در يك محوطه بزرگي ريختيم كه دور تا دور آن سيم كشيده اند ، و محل تفتيشات گمركي است ، قريب يك ساعت زير آفتاب سوزان معطل شديم ، بعد از آن كه اسباب ها را معاينه كردند مرخص شديم .

امّا محل سايه نبود كه بنشينيم و صرف نهار كنيم ، دو سه چادر در آنجا زده اند كه محل انتظار مسافر است ، آن چادرها هم معلوم شد متعلق به اشخاص متفرقه است ، و از هر مسافري شبي دو آنه مي گيرند ، اين جا در واقع يك صحراي بي آب و علفي است و از لوازم « استاسيون » هيچ موجود نيست ، در زير چادر هم كه رفتيم جا نبود ، يك عده يازده نفره مسافرين از دو شب سه شب قبل آنجا بودند ، هر قسم بود پهلوي آنها برگزار كرديم . امروز از صبح تا غروب از حيث گرما و خستگي و ناراحتي سخت گذرانديم ، بدتر از همه آن كه گفتند : ماشين امشب مخصوص عسكر است و مسافر نمي برد . اوقات ما صد درجه تلخ تر شد ، بالأخره بوسيله سفارش نامه « سفارت انگليس » كه همراه داشتيم ، و به همراهي « ميرزا داود هندي » بليط فروش ، امشب را به قيمت هر نفري هشت روپيه گرفته آسوده شديم .

داوودخان

اين « داوود خان » يك جوان هفده ، هجده ساله هندي است ، و با وجود رنگ سبزه مايل به سياهش ، به قدري مقبول و مليح و خنده رو است و زبان فارسي را به قدري شيرين و خوشمزه و با ادا و اصول حرف مي زند ، كه

65

انسان را مثل مغناطيس جذب مي كند چند دفعه نزد او رفتيم او هم پيش ما
آمد و خيلي مهرباني و محبت كرد ، و واقعاً از ملاقات او رفع كسالت و خستگي و ملالت امروز ما شد .

از امروز ديگر معاملات ما با « آنه » و « روپيه » است آنه شانزده يك روپيه است ، و روپيه موافق نرخ امروزه دو قران و نيم است ، تفاوت كلي هم مي كند ، روپيه نقره به قدر دو قراني ما است . و اسكناس هاي پنج روپيه و ده روپيه و صد روپيه و بالاتر هم هست كه به روي آنها به خط انگليسي نوشته شده است ( نوط هندي ) .

ماشين براي يك ساعت از شب گذشته از « بغداد » آمد ، اسباب هاي ما را هم كشيدند ، زائد بر سه من را كه حق هر مسافري قرار داده اند و مجاني است ، از قرار هر مني يك روپيه كرايه مي گيرند . دو ساعت از شب گذشته بود كه سوار شديم ، واگن هاي نيمكت دار را به قشون داده ، جاي ما در يك واگون باركشي است ، يعني نيمكت و صندلي ندارد بايد فرش پهن كرد و نشست ، در و ديوار و سقفش همه از آهن است بايد ممنون بود كه مسافر را روز نمي برند ، و گرنه انسان از گرما مي پزد .

ماشين حركت كرد خيلي صدا مي كرد و چندان تند نمي رفت ، شب مهتابي بود اطراف را تماشا مي كرديم ، گاهگاه ترن مي ايستاد زيرا بين جاده چندين استاسيون ^{( 1 )} است ، چند نفر « طهراني » ديگر هم در اطاق ما بودند خيلي صحبت و مزاح كرديم ، در تاريكي شب چاي مهيا نمودند به ما هم تعارف كردند كوركورانه خورديم ، خيلي مزه كرد . شام هم به همين طورها صرف شد ، نصفه هاي شب خوابمان برد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ايستگاه ، توقف گاه .

66

استاسيون بغداد

چهارشنبه چهاردهم رمضان مطابق « دوازدهم جوزا » ، صبح از خواب بيدار شديم ماشين آهسته مي رفت ، در يك استاسيون توقف كرد نماز خوانده باز سوار شديم ، دو سه ساعت از روز گذشته وارد استاسيون « بغداد » شديم كه در « بغداد نو » ، و طرف بقعه « شيخ عبدالقادر » است ، در گاراژ ماشين ، اسباب ها را تفتيش گمرگي كردند ، چند نفر حمال اسباب ها را برداشته به طرف « بغداد كهنه » يا « كرخ » ، كه مركز خط آهن واگون « بغداد » به « كاظمين » آن جا است بردند ، در اين بين « آقا شيخ حسن » نامي خيلي اظهار خدمت جهت حمل اسباب و راهنمائي مي كرد ، مثل اين كه ما را مي شناسد و كمال خصوصيت دارد .

كاظمين

قريب يك ساعت به ظهر رسيديم پاي واگون ، اسباب ها را در باركش گذاشتند ، « شيخ حسن » مراقب آن گرديد . خودمان سوار واگون و پس از نيم ساعتي در « كاظمين » پياده شديم شيخ حسن ، حمّال گرفت ما و اثاثيه را وارد خانه « شيخ عبدالكريم » نامي كرد كه از خدام « كاظمين ( عليهما السلام ) » است ، ما را به صاحب خانه سپرد و رفت ، معلوم شد شغل او همين است كه زوار را راهنمائي مي كند ، ضمناً از خادمي كه زوار را به او مي سپارد يا صاحب خانه كه زوار را آنجا وارد مي كند حقي مي گيرد ، و نيز معلوم شد مشاراليه ، همشيره زاده « سيد عزيزالله » خادم « عسكريين » است و با او هم بند و بستي دارد .

ضمناً تكليف ما براي ورود به « سامره » هم معلوم شد ، از قبيل « شيخ حسن » چند نفر ديگر هم هستند ، واقعاً خيلي به درد زواري كه غريب

67

هستند و كسي را نمي شناسند مي خورند ، نهار را در خانه خورديم « شيخ عبدالكريم » براي حمام رفتن و برگشتن و تشرف به حرم مطهر كمال همراهي و حسن خدمت به جاي آورد ، اذن دخول و زيارت هم با حالت مخصوص كه داشتيم ، خواستيم خودمان بخوانيم نگذاشت ، گفت هر چند شما صحيح تر مي خوانيد ، ولي دفعه اول حق من است بعدها خود دانيد .

امروز گرچه از حيث گرما و حركت و خستگي كسل شده بوديم ، لكن لذائذ عتبه بوسي « حضرت موسي بن جعفر » و « حضرت امام محمّد تقي ( عليهما السلام ) » آنرا جبران نمود ، شب پس از تشرف ثانوي به حرم مطهر ، منزل آمديم و پس از صرف شام روي پشت بام خوابيديم .

مقبره شيخ كليني

پنجشنبه پانزدهم رمضان مطابق « سيزدهم جوزا » ، صبح بعد از زيارت با واگون به « بغداد » رفتيم ، در كنار جسر به زيارت « شيخ كليني ـ اعلي الله مقامه ـ » رفتيم كه در مسجد معروف به مسجد « داوود پاشا » مدفون است ، و بقعه عليحده در زاويه مسجد دارد ، دربش بسته بود باز كردند زيارت كرديم ، هرچند مرقد و بقعه اش مخروبه و ناتميز است ، لكن بايد ممنون بود كه با عدم مواظبت اهل تشيع به حفظ اين قبيل مقابر ، و با بودن آن در شهري مثل « بغداد » و مركز اهل سنت ، به كلي از بين نرفته است . مشاهد « نواب اربعه امام عصر ( عليه السلام ) » هم در « بغداد » است ، ليكن مجال زيارت همه نشد .

عثمان بن سعيد عمروي

فقط با تجسس زياد مرقد « عثمان بن سعيد عمروي » نايب اوّل را

68

پيدا كرديم كه در محله معروف به « تلخانه » ، در خيابان سرايه واقع است . از قراري كه خادمش نقل مي كرد ، صحن بزرگي داشته كه به تدريج از آن گرفته مغازه ها و دكاكين ساخته اند ، نزديك ظهر به « كاظمين » مراجعت كرديم . چون خيال داشتيم شب جمعه به زيارت « عسكريين » مشرف شويم « شيخ حسن » آمد و ترتيب كار را داد ، اسباب هرچه داشتيم منزل « شيخ عبدالكريم » گذاشته به او سپرديم ، خودمان مجرّداً اول مغرب به همراهي « شيخ حسن » رفتيم به استاسيون ماشين خط « سامره » كه يك ميدان اسب از « كاظمين » دور است ، جمعي از « زوار طهراني » هم آن جا بودند ، به انتظار رسيدن ماشين مدتي با آنها صحبت مي كرديم .

مهتاب هم عالم را گرفته بود ، آسمان در كمال صافي و شفافي و ستاره ها در نهايت تشعشع و تجلي بودند ، واقعاً تماشاي اين موجودات علوي و مخلوقات نوراني ، انسان را از خود بي خود مي كرد ، و به سير در لطائف صنايع الهيه وادار مي نمود ، اين كه « سينبوس » فرانسوي مي نويسد :

يكي از جهات عمده و علل تامه ستاره پرستي و ماه پرستي « كلدانيان » و « آشوريان » همانا هواي صاف و آسمان شفاف مملكت بين النهرين بوده ، كه بر درخشندگي و نورانيّت كواكب و نجوم مي افزوده ، كلامي صدق و گفتاري بر حق است . به علاوه نگاه مي كنيم در تواريخ مي بينيم ، هر ملّتي داراي يك خصايص ممتازه بوده ، و يا در يك رشته از علوم بر ساير ملل ، پيش قدم و سبقت داشته ، مثلا « يونانيان » در حكمت ، « مصريان » در رياضيات و « چينيان » در صنايع و هكذا ، امّا اين ملت « كلده » كساني هستند كه قبل از تمام ملل ، حركات ماه و ساير كواكب را منظماً به دست آوردند ، بروج دوازده گانه براي سير شمس و قمر معين كردند ، خطوط معدل النهار در آسمان فرض كردند ، شبانه روز را به بيست و چهار

69

ساعت قسمت كردند ، ايام را به سال و ماه و هفته تقسيم نمودند ، و
بالجمله تأسيس دو علم هيئت و نجوم را كردند ، و در آن كتاب ها ، تأليف و تصنيف نمودند ، نه اشتغال آن ملت به اين دو علم ، و نه ستاره پرستي آنها اختياري نبوده وضعيت محيط ، آن ها را به اين راه ها سوق داده ، و محرك آنها همين اجسام نوراني لطيفه فلكي بوده ، كه يك ملت ساده قديمي را چندين قرن شيفته و فريفته و ديوانه خود نموده بوده است .

الحاصل ماشين ساعت پنج از شب گذشته از « بغداد » رسيد سوار شديم . « طهراني ها » همگي در يك واگون رفتيم ، بليط تا « سامره » از قرار هر نفري چهار روپيه و پنج آنه گرفته شد ، اين ماشين كه سابقاً توسط « آلمان ها » داير شده ، از حيث تميزي و استحكام و سرعت سير ، هيچ ربطي به ماشين خط « قره تو » به « بغداد » ندارد پس از يك ساعت خوابيديم .

سامره

جمعه شانزدهم شهر رمضان مطابق « چهاردهم جوزا » ، طرف سحر ماشين به ايستگاه « سامره » رسيد ، پياده شديم و تا كنار « شط دجله » ، كه تقريباً ربع فرسخ است با عَرَبانه رفته ، نماز صبح را در كنار « شط » خوانديم ، براي عبور به آن طرف « شطّ » ، سابقاً اينجا جسري بوده است كه برچيده اند .

فعلا يك نقاله داير است ، و آن عبارت از سه طرّاده ^{( 1 )} نيم بيضي شكل است ، پهلوي يكديگر گذاشته و روي آنها را به وسيله تخته كوبي مسطح كرده اند ، در يك طرف آنها به سر هر طرّاده ، يك حلقه اي است كه يك سيم
كلفت بافته آهني ، از ميان آنها مي گذرد ، دو طرف اين سيم در دو جانب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ در لغت به معني رزمنا و ، كشتي و يا قايق تندرو آمده ، ليكن با توضيحات بعدي مؤلف معلوم مي شود چگونه قايقي بوده است .

70

شط ، به زمين بسته است . براي حركت دادن آن به خط سيرش كه عرض
شط است ، دو نفر به روي آن مي ايستند و پشت به جانب مقصد ، دستها را محكم به سيم گرفته ، و با پاها نقاله را فشار به روي آب مي دهند و حركت مي كند ، و از هر نفري براي عبور يك آنه مي گيرند ، و اين اسباب در كنترات چند نفر است ، كه ماليات مهمي به دولت مي دهند . سوار شديم و نقاله حركت كرد ، اما نزديك بود به ساحل ديگر برسيم ، كه يك نفر صاحب منصب « انگليسي » فرياد كرد نقاله را برگردانند ! ! اسباب برگشت معلوم شد ، مي خواستند نظامي هاي خود را با آن حركت بدهند و با احتياج آنها صاحب نقاله حق نداشته است مسافر عبور بدهد .

سرداب مُطَهّر

با نهايت اوقات تلخي سوار قايق شده ، در ساحل يسار ^{( 1 )} « شط » پياده شده ، از سربالائي ساحل صعود كرده ، به شهر ورود نموديم . « شيخ حسن » معهود كه همه جا همراه بود ، ما را به منزل خالويش « سيد عزيزالله » برد و بحمدالله تعالي به زيارت « حضرت امام علي النقي » و « حضرت امام حسن عسكري ( عليهما السلام ) » و جناب « حكيمه خاتون » و « نرجس خاتون » موفق شديم ، خداوند به جميع شيعيان و آرزومندان نصيب فرمايد . و نيز به زيارت « حضرت صاحب العصر والزمان » ـ عجل الله تعالي فرجه ـ در سرداب مطهر مشرف شديم . در صُفّه مقدس هم زيارت و ادعيه وارده را خوانده ، دوستان و اقربا را به دعاي خير ياد كرديم .

اين سرداب مطهر هر چند در اين زمان ، درب عليحده و صحن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سمت چپ شط .

71

جداگانه دارد ، ليكن آنچه از اخبار و تواريخ مستفاد مي شود آن است كه ، درب سرداب قديماً در طرف شمالي حرم عسكريين باز مي شده ، يعني در خانه مسكوني « حضرت امام علي النقي ( عليه السلام ) » كه جزء حرم مطهر شده ، و قسمت شمالي آن است . گودالي كه به شكل چاه تا چند سال پيش در گوشه صفه مقدس بوده ، و خادم ها آن را چاه غيبت « صاحب الزمان » معرفي مي كردند ، و از زوار پول مي گرفتند ، به حكم علماي شيعه امروز پر شده است ، و روي آن صاف و كاشي فرش است . يك باب درب منبّت كاري خيلي قشنگ قديمي ، جلو صفه مقدس نصب است ، كه دور تا دور آن كتيبه اي با خط بسيار خوب در چوب كنده شده است و تاريخ آن ششصد و شش هجري ، يعني پنجاه سال قبل از انقراض خلافت « عباسيان » به دست « هلاكوخان » است ، همان قدر كه منبت كاري و قشنگي ساختمان اين درب قابل تماشا و تحسين است ، همان اندازه استحكام چوب آن مايه تعجب مي باشد ، زيرا كه پس از هفتصد سال ، در زير زمين منصوب بودن ، و مورد دستمالي و بوسيدن مليون ها نفوس بودن ، هنوز عيبي نكرده است ، نه شكسته و نه پوسيده شده است .

باري بعد از درك زيارت كامله به منزل رفتيم ، نهار مفصلي « سيد عزيزالله » تدارك ديده بود .

طرف عصر مجدداً به زيارت ، و قدري گردش مشغول شديم ، و منزل آقايان « آقا ميرزا محمّد » و « شيخ آقا بزرگ طهراني » ، به واسطه سابقه و آشنائي و دوستي آقاي « آقا سيد احمد » رفتيم ، امروز اين دو نفر تنها علماي شيعه در « سامره » هستند و در واقع رياست روحاني با آنها است ، و خيلي مراقبت دارند كه خدمه انتظامات و تنظيف و روشنائي حرم مطهر ، تخلف نكنند خداوند آنها را مؤيد و موفق بدارد .

72

شب را هم « سيد عزيزالله » تهيه شام مفصلي كرده بود ، صرف شد و خوابيديم . هواي « سامره » خيلي خنك تر از هواي « كاظمين » بود محتاج به رفتن پشت بام نشديم روز و شب خوش گذرانيديم .

زيارت وداع

شنبه هفدهم رمضان مطابق « پانزدهم جوزا » .

شب گذشته مذكور شد ، كه فردا دو ساعت به ظهر ، ماشين از « موصل » برمي گردد كه به « بغداد » برود ، لهذا امروز صبح به زيارت وداع رفتيم ، كتيبه درب صفه مقدس را چون تاريخي بود به همراهي سيد خادمي خوانده و نوشتم ، اين است عين عبارات آن كه نقل مي شود :

بسم الله الرحمن الرحيم

إن الله غفور شكور ، هذا ما أمر بعمله سيّدنا و مولانا ، الإمام المفترض الطّاعة علي جميع الأنام ، أبوالعباس أحمد الناصر لدين الله ، أميرالمؤمنين و خليفة رب العالمين ، الّذي ضيّق البلاد إحسانه و عدله ، و غمّر العباد برّه و فضله ، قرن الله أوامره الشريفة ، باستمرار النجح و النشر ، و ظاهره بالتأييد والنصر ، و جعل لأيّامه المخلّدة حدّاً لا يكبو جواده ، و للوائه المجدّة سعداً لا يخبو زناده ، في عزّ تخضع له الأقدار ، فتعطيه عواصيها ، و ملك تخشع له الملوك ، فتملكه نواصيها ، بتولّي الملوك ^{( 1 )} سعد بن الحسين بن سعد الموسوي ، الّذي يرجو الحياة في أيّامه المخلّدة ، ويتمنّي إنفاق بقيّة عمره في الدعاء

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ در متن الملوك آمده ولي صحيح الملك است .

73

لدولته المؤيّدة ، استجاب الله أدعيته ، و بلّغه في أيّامه الشريفة أمنيته ، من سنة ستّ و ستمائة الهلالية ، و حسبنا الله و نعم الوكيل ، و صلّي الله علي سيّدنا محمّد خاتم النبيّين و آله الطاهرين و عترته و سلّم تسليماً .

خط كتيبه مزبوره كوفي نيست ، به سهولت خط نسخ امروز ما هم خوانده نمي شود ، نمي دانم پيش استادان خط چه اسمي دارد .

بعد از مراجعت از حرم مطهر ، به خانه برگشته به پاي نقاله شط رفتيم ، و پس از عبور از شط ، با عربانه رفتيم به پاي ايستگاه خط آهن و تا غروب ماشين نرسيد ، شدت گرماي هوا ، نبودن محل مسقف ، وزيدن بادهاي موسمي ، گرد و غبار زياد ، اسباب زحمت و فرسودگي شد .

در اين ايستگاه يك دستگاه آب انبار قابل تعريف بود ، و آن عبارت است از يك مخزن بزرگ آهني ، كه به روي چهار پايه آهني منصوب است ، ارتفاع پايه ها ده ذرع مي شود ، يك دستگاه تلمبه آتشي كه مكينه مي گويند ، به توسط شيري كه روي يك استوانه قشنگ آهني است ، و يك ذرع از زمين ارتفاع دارد ، مسافرين شير را باز مي كنند و به قدر حاجت آب صاف خوب برمي دارند ، نمي دانم اين كه ايستگاه ماشين را چه در « سامره » چه در « كاظمين » و چه در « بغداد » ميان صحرا و دور از آبادي قرار داده اند چيست ؟

باري نماز مغرب را خوانديم ، شام را هم خورديم ، باز ماشين نيامد . جمعيت زوار هم زياد شده بود ، هر دسته در يك گوشه و كناري بساط خود را انداختند كه بخوابند ، غفلتاً چند نفر عرب فرياد زدند ، كه اين جا
نخوابيد حرامي ( دزد ) شما را اذيت خواهد كرد ، مردم به وحشت افتادند ،

74

نزديك هم جمع شدند پيش رئيس استاسيون رفتيم ، گفت ترس نكنيد اما مواظب خود باشيد ، بالجمله وحشت دستبرد حرامي خواب را تا صبح بر مردم حرام كرد .

كاظمين

يكشنبه هجدهم رمضان مطابق شانزدهم جوزا .

امروز سه ساعت به ظهر مانده ، يعني درست پس از يك شبانه روز معطلي ، ماشين از « تكريت » و « موصل » آمد ، بليط گرفته سوار شديم ، و در حال حركت به چند استاسيون ديگر برخورديم ، اولي موسوم به « اصطبلات » ، ثانوي . . . « استاسيون بلد » كه نام قصبه اي است و منسوبين آن را « بلداني » مي گويند ، و آن جا بقعه اي نمايان بود كه گفتند مرقد « امام زاده سيد محمّد بن امام علي النقي ( عليه السلام ) » است و زيارتگاه اهالي اطراف است ، سوم « استاسيون سوميته » ، اسامي استاسيون ها را به روي تابلوهائي به خط انگليسي فقط نوشته اند ، لااقل پهلوي آن ممكن بود به خط عربي هم بنويسند ولي چه بايد كرد ، حكومت با اجنبي است !

به عكس ماشين « قره تو » ، اين ماشين خيلي سريع السير است ، مسافت هشتاد و شش ميل راه را ، كه بيست و يك فرسخ ما مي شود ، در ظرف چهار ساعت طي كرد ، و براي يك ساعت از ظهر گذشته ، در ايستگاه « كاظمين » پياده شديم ، هوا بشدت گرم بود ، فاصله بين ايستگاه تا شهر را پياده رفتيم ، مركوب و مركبي حاضر نبود ، ديروز و ديشب و امروز زحمت و مشقت زيادي تحمل كرديم ، لكن بحمدالله تعالي شب را كه شب نوزدهم و ليله إحياء است ، در بيابان نمانده در حرم « كاظمين ( عليه السلام ) » مشرف و موفق بوديم .