بخش 4

75

به سوي كربلا

امروز صبح دوشنبه نوزدهم رمضان مطابق « هفدهم جوزا » ، به خيال تشرف به « كربلاي معلي » ، در تجسس اتومبيل برآمديم ، زيرا كه هم زودتر مي رود ، و هم بليط عربانه ها را به كلي پيش فروش كرده اند ، بعد از تفحص زياد ، دو دستگاه اتومبيل به قيمت نفري پانزده روپيه گرفتيم ، و قرار شد عصر با دسته « عمو قلي تقي » بلورفروش حركت كنيم ، من براي وصول برات بانك به « بغداد » رفتم ، در بين جاده « كاظمين » به « بغداد » مسجدي برپاست ، و معروف است كه در آنجا « حضرت اميرمؤمنان ( عليه السلام ) » ردّالشمس ^{( 1 )} فرموده ، چون سوار واگن بودم نتوانستم آنجا بروم ان شاءالله وقت ديگري بايد پياده يا سوارِ مال ، رفت و ديد .

مرقد شيخ مفيد

طرف عصر معلوم شد كه اتومبيل حاضر نشده است ، و امشب را بايد « كاظمين » بمانيم ، اوقات تلخي با تشرف به حرم « كاظمين ( عليهما السلام ) » رفع و جبران شد ، مرقد « شيخ مفيد » عليه الرحمه را كه پائين پاي مبارك در رواق است زيارت كرديم ، يك قطعه پنجره برنجي خيلي قشنگي جلو صندوق قبر منصوب است ، بالاي پنجره اين اشعار كه معروف است پس از فوت شيخ ، از ناحيه مقدّسه امام زمان ( عليه السلام ) صادر و استماع شده ، مكتوب است :

لا صوّت الناعي بفقدك إنّه * * * يومٌ علي آل الرسول عظيمٌ

إن كنت قد غُيّبت في جدث الثري * * * فالعدلُ و التوحيد فيه مقيمٌ

و القائمُ المهديّ يفرح كلّما * * * تُليت عليك من الدروس علومٌ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ به هنگام غروب آفتاب خطاب به خورشيد فرمود بازگرد ، و خورشيد ديرتر غروب كرد .

76

سيد مرتضي و سيد رضي

قبر « شيخ جعفركبير » ، استاد « مفيد » هم ، متصل به قبر « مفيد عليه الرحمه »
است ، در دو مقبره « سيد مرتضي » و « سيد رضي » ـ اعلي الله مقامهما ـ كه در بازار واقع اند ، رفته فاتحه خوانديم .

طفلان مسلم

سه شنبه بيستم رمضان مطابق « هجدهم جوزا » ، صبح خبر رسيد كه اتومبيل آمده است ، رفتيم ديديم دو نفر مسافر گرفته ، من و آقاي « آقا سيد احمد » هم سوار شديم ، رفقا گفتند شما برويد ما هم بعداً خواهيم رسيد ، سه ساعت و نيم به ظهر داشتيم اتومبيل حركت كرد ، به قدر دو ساعت طول كشيد كه صرف رفتن « طفلان مسلم ( عليه السلام ) » و برگشتن با الاغ شد ، زيرا كه اتومبيل چي گفت آنجا راه من نيست ، شما برويد من آن طرف « جسر مسيّب » منتظرم ، در طفلان حال خوش دست داد آقاي « سيد احمد »
روضه سوزناك و مناسبي خواندند ، آن طرف جسر كه رسيديم ظهر گذشته بود ، شوفر اوقاتش از دير آمدن ما تلخ بود ، اجازه نهار خوردن هم نداد سوار شديم ، اتومبيل چي تلافي اوقات تلخي خود در دير آمدن ما را ، به سر اتومبيل درآورد ، و به قدري بر سرعت آن افزود ، كه مثل مرغ پرواز مي كرد ، و خوف پرت شدن مي رفت يك فرسخ به « كربلا » مانده ، در بقعه « عون بن عبدالله جعفر » پياده شده زيارت كرديم .

كربلا

بالأخره دو ساعت و نيم از ظهر گذشته ، وارد « كربلاي معلي » شديم . درواقع پانزده فرسخ مسافت را چهار ساعته آمديم ، ورودمان در منزل

77

پسران « آقا سيد محمّدعلي » روضه خوان عرب بود ، كه آقاي « آقا سيد احمد » با آنها سابقه دوستي داشت ، در زير زمين خنكي خوابيده بودند ، براي آن حالت گرمازدگي و افروختگي ما خيلي مناسب و مطلوب بود ، نهار حاضر شد خورديم .

طرف عصر پس از رفتن حمام و غسل ، به زيارت سراپا سعادت جدّ مظلوم « حضرت ابي عبدالله الحسين ( عليه السلام ) » مشرف شديم جبران تمام زحمات و مشقات و بيداري ها و خستگي ها شد ، خداوند اين را زيارت آخري ما قرار ندهد ، و تمام آرزومندان را به عتبه بوسي آن بزرگوار موفق كند ، شب به زيارت « حضرت ابوالفضل ( عليه السلام ) » مشرف شده به منزل رفتيم ، « آقا سيد كاظم » ميزبان ما پذيرائي خوبي كرد شام از منزل خودشان در خانه اي كه كرايه كرديم آوردند چون منزلمان خوب نبود ، فردا تغيير داديم . نرسيدن رفقا باعث تشويش شد ، تا اين كه طرف عصر چهارشنبه رسيدند ، از ليله بيست و يكم تا بيست و پنجم به زيارت كامله مشرف بوديم . من و بعضي رفقا از « طهران » كاغذ داشتيم رسيد .

حر بن يزيد رياحي

روز شنبه به زيارت « حر بن يزيد رياحي » مشرف شديم ، هواي « كربلا » اين ايام خيلي گرم است ، وسط روز هيچ نمي شود حركت كرد ، ميوه جات از قبيل آلو و طالبي و خيار و هندوانه و انگور موجود است ، نان و گوشت هم فراوان است ، وليكن عموماً نرخ ها گران تر از « طهران » است ، اين چند روز همه جا صحبت سنوات جنگ ، و ايام محاربه « عثماني ها » و « انگليس ها » ، و كيفيت غلبه « انگليس ها » و قتل و غارتها و خرابي هائي كه شده است مي كنند ، آقاي « آقا مير عباس » ، « بي بي شهربانوئي » ، و « آقا سيد

78

ماشاءالله » پسرش ، و همچنين آقاي « حاج شيخ عبدالله اندرماني » ملاقات شدند .

ابن فهد حلي

يكشنبه بيست و پنجم رمضان مطابق « بيست و سوم جوزا » ، روز گذشته براي تشرف به « نجف » ، عربانه تجارتي كرايه كرديم از قرار هر نفري دوسره چهارده روپيه ، ساعت هفت از شب اثاثيه لازمه را حمال ها بردند شهر نو ، بعد از طليعه فجر ، نماز صبح را در مزار « ابن فهد حلي » خوانده و بعد سوار شديم ، « حاج حسن سورچي » ابتدا قدري عربانه را برد بعد راه را گم كرد ، پس از يك نيم ساعتي به راه افتاد ، چاي در سه فرسخي « كربلا » در قهوه خانه « خان نخيله » خورديم ، مجدداً سوار شده چهار فرسخ ديگر رفتيم تا « خان شور » كه اعراب ، آن را « خان حمار » مي گويند ، نهار در اين جا در بالاخانه صرف شد ، چون عربانه ما تجارتي بود و اسب عوض نمي كرد ، امشب را اينجا مانديم .

طرف عصر و غروب هوا خيلي گرم شد در نهر آبي كه از « فرات » منشعب است و به فاصله يك ميدان از اين جا مي گذرد آب تني كرديم شب پس از اداي فريضه و صرف شام راحت كرديم اما داد و فرياد و آوازخواني هاي اعراب اوباش در خيابان ، دو سه ساعت مانع از خواب بود .

نجف اشرف

دوشنبه بيست و ششم رمضان مطابق « بيست و چهارم جوزا » ، صبح اول طليعه فجر ، پس از اداي فريضه سوار شده حركت كرديم ، باز بواسطه

79

نابلدي عربانه چي مدتي از خارج مي رفتيم ، بعضي جاها عربانه به توده رمل رسيده عبور نمي كرد ، بعضي جاها خوف سقوط داشتيم ، به زحمت زياد دوباره به جاده افتاديم ، در « خان مصلّي » كه سه فرسخ تا « خان شور » فاصله دارد چاي صرف كرديم ، اين جا يك باب كاروانسراي قشنگي است كه گفتند از بناهاي مرحوم « حاج ميرزا حسن شيرازي » ـ اعلي الله مقامه ـ است ، چند باب خانه كوچكي نيز موجود است ، يك بقعه خشت و گلي در كوچه بود ، بالاي درب اش نوشته بود « هذا مولد المهدي صاحب الزمان ( عليه السلام ) » ماخذ اين نسبت را ندانستم .

بعد از دو ساعتي كه مال ها را خوراك دادند مجدداً سوار شده حركت كرديم ، باز عربانه چي ، عربانه را از خارج جاده مي برد ، گاهي گير مي كرد بايد پياده شويم ، گاهي داخل گودال مي شد ، وحشت سرنگون شدن داشتيم ، به شوخي و جدي خيلي ملامتش كرديم ، و به او بد گفتيم زيرا كه او هم علاوه بر نابلدي ، آدم خيلي بدخلق و شروري بود ، با اين حالت و با اشتداد فوق العاده گرما ، تقريباً يك ساعت از ظهر گذشته وارد « نجف اشرف » شديم ، ورودمان در خانه « آقا شيخ هادي » معروف به « شمسه » بود كه از خدام و مردي موقر و متين است .

پس از صرف نهار و چاي ، طرف عصر به حمام رفته و غسل كرده ، به زيارت باسعادت « حضرت اميرمؤمنان و مولاي متقيان » تشرف حاصل نموديم ، و من سلامتي خود و خانواده ام را در اين مسافرت ، از آن بزرگوار خواسته به ذيل دامان عنايتش متوسل شدم ، بعد از مراجعت از حرم مطهر صرف شام شد .

رفتيم بالاي پشت بام خيلي بلندي بخوابيم ، اما تا ساعت پنج و شش از شب خواب ممكن نشد ، زيرا كه بنا بر مشهور « ابن ملجم ملعون » در

80

شب بيست و هفتم به دركات جهنم واصل شده ، و امشب اهالي « نجف » در كوچه ها و بازارها و خانه ها و همه جا ، فريادها و صداهاي مسرت و خوشحالي بلند كرده اند ، و از گوشه و كنار صداي ساز و رقص و آواز نيز شنيده مي شد .

امروز سه شنبه بيست و هفتم رمضان مطابق « بيست و پنجم جوزا » ، پس از تشرف به حرم مطهر ، فرستاديم « حاج حسن عربانه چي » آمد كه معامله با او را فسخ كرده ، نوشته اي را كه به او سپرده بوديم پس بگيريم ، راضي نشد و رفت . طرف عصر با واگون به « كوفه » رفتيم ، چون دير به آنجا رسيديم موقع نبود كه به « مسجد كوفه » برويم شب را در خانه اي كه متعلق به « حاج ابوالحسن تاجر بغدادي » و در كنار شط واقع است بسر برديم .

مسجد كوفه

امروز چهارشنبه بيست و هشتم رمضان مطابق « بيست و ششم جوزا » ، از صبح تا ظهر مشغول اعمال در « مسجد كوفه ، و مسجد سهله » و زيارت « حضرت مسلم بن عقيل » و « هاني » بوديم تمام خويشان و دوستان را به دعاي خير ياد كرديم ، نهار به « كوفه » مراجعت كرده و در مسجد « يونس نبي » صرف نموديم ، طرف عصر از شدت گرما در شريعه ، آب تني كرده ، و براي دو ساعت به غروب ، با واگون به « نجف اشرف » مراجعت نموديم .

خط آهن بين « كوفه » و « نجف » از ساير خط ها ممتاز است ، زيرا كه يك گودي مستطيلي در وسط خط هست ، كه چرخ هاي واگون ميان آن قرار گرفته و مي گردد و اين خلاف ساير خطوطي است كه ديده ايم ، عيب اش اين است كه هميشه به واسطه ريزش سنگ و ريگ و شن در

81

ميان گودي خط ، بايد عمله جات مراقب آن باشند و آن را پاك كنند .

امروز پنجشنبه بيست و نهم رمضان مطابق بيست و هفتم جوزا ، پس از مراجعت از حرم مطهر ، دو مرتبه فرستاديم « حاج حسن عربانه چي » را آوردند كه فسخ معامله كنيم ، به قال و قيل و بدزباني برگزار كرد ، ناچار رفتيم به حاكم شهر كه يك نفر ايراني و منصوب از طرف « دولت انگليس » است شكايت كرديم ، فرستاد « حاج حسن » را حاضر كردند باز بناي داد و فرياد را گذاشت ، حاكم نوشته ما را از او گرفت و پاره كرد و تا ميزان نصف كرايه را جهت آمدن فقط به او داديم .

طرف عصر رفتيم به اداره كمپاني ، و بليط عربانه جهت مراجعت به « كربلا » از قرار نفري هفت روپيه و نيم گرفتيم ، و بناي حركت به روز يكشنبه سوّم شوّال شد ، از همان محل اداره كه بيرون دروازه است به طرف « وادي السلام » رفته ، فاتحه جهت اهل قبور خوانده « حضرت هود و صالح » را زيارت كرديم ، و قدم زنان از بيرون حصار شهر گردش كرده رسيديم به محل معروف به « چري » كه مي گويند سابقاً درياچه بوده و هلال شوال را آنجا رؤيت كرده به شهر مراجعت نموديم و بعد از تشرف به حرم به خانه برگشته شام خورديم و خوابيديم .

عيد فطر در نجف

جمعه غره شوّال المكرّم مطابق بيست و هشتم جوزا ، امروز آقاي « سيد محمّدتقي حضرت عبدالعظيمي » مجاور « نجف » ، كه از جمله زهاد و عباد و اوتاد به شمار است ، و تازه از ورود من باخبر شده به ديدن آمدند ، وجه امانتي را كه آقاي والد ـ روحي فداه ـ براي ايشان داده بودند رد كردم ، كاغذي هم به توسط ايشان براي من آمده بود دريافت كردم و موجب

82

خوشوقتي گرديد ، شب دعوت كردند معذرت خواسته ، وعده مراجعت از « مكه » دادم .

آقاي « سيد عزيزالله طهراني » مجاور نجف ، پسر عموي آقا « سيد ابوطالب ماهوتچي » هم سفر ما نيز چند دفعه ديدن كردند ، امروز معلوم شد كه ايشان هم عازم « مكه معظمه » شده اند ، و قصد همراهي با ما را دارند ، چون اهل علم و سيد جليلي است با مسرت قبول كرديم ، لكن قرار شد براي تمشيت منزل خود ، چند روز بعد از ما حركت كرده ، در « كربلا » يا « كاظمين » به ما برسند .

برخلاف معمول ايران ، در « نجف » روز فطر را عيد مي گيرند ، يعني دكاكين بسته است ، مردم با لباس هاي نو و دست هاي حنابسته ، دسته دسته به ديدن هم ديگر مي روند و شيريني صرف مي كنند ، اطفال هم با جامه هاي رنگارنگ در كوچه ها جولان مي دهند و تفاخر مي كنند ، و غالباً در سر گذرها و ميدان ها اسباب بازي فراهم است . امروز صبح و عصر و شب هم موفق به زيارت بوديم .

وادي السلام

امروز شنبه دوم شوال مطابق « بيست و نهم جوزا » ، به بازديد آقاي آقا « سيد محمّدتقي » رفتيم ، يك جلد « زادالمعاد » چون نداشتم به رسم تعارف و يادگار به من دادند ، كار ديگري نداشتيم جز زيارت كه خداوند نصيب جميع اقربا و دوستان بفرمايد .

اين چند روز در « نجف » هوا خيلي گرم بود و « بادهاي سام » ميوزيد ، ميان روز در صحن و كوچه ها كمتر عبور و مرور مي شد ، سه ساعت از آفتاب گذشته ، ما مي رفتيم در سرداب مي افتاديم ، تا يكي دو

83

ساعت به غروب در صحن خانه هم رفت و آمد زحمت داشت ، حال كه « برج جوزا » است و در « نجف » ايم اين طور است ، نمي دانيم برج « سرطان » و « اسد » در « مكه » اگر رسيده باشيم چه خواهيم كرد ! ؟

صاحب خانه ما آقا « شيخ هادي شمسه » ، همان طور كه اول ملاقات از قيافه اش هويدا بود ، شخص متين و محترمي است ، اين چند روزه كمال انسانيت و مهرباني را ، با ما به جا آورد .

قدري از برنج هاي اعلاي « نجف » جهت زاد و راحله سفر دريا خريده به توسط مكاري به « كاظمين » فرستاديم ، مدت اقامت در « نجف » همه روزه صبح اول آفتاب ، من به « وادي السلام » رفته و يك جزو قرآن قرائت ، و ثواب آن را تقديم روح مرحوم « ميرزا سيد علي متولي باشي » و ساير اقوام كه آن جا مدفون اند مي نمودم .

امروز يكشنبه سوم شوّال مطابق « سي ام جوزا » ، صبح زيارت وداع كرديم ، پنج ساعت به غروب مانده در نهايت شدت گرما از خانه بيرون آمده ، رفتيم به اداره كمپاني عربانه كه بيرون دروازه است ، آقا « سيد عزيزالله » هم به مشايعت آمده بودند . براي سه ساعت به غروب مانده حركت كرديم ، هوا به قدري گرم بود ، و بادهاي موسمي چنان ميوزيد كه خوف هلاكت بود ، و با آنكه سر و صورت خود را پيچيده بوديم ، باز دست و صورتمان پوست انداخت .

براي يك ساعت ازشب گذشته رسيديم به « خان مصلي » كه تا « نجف » سه فرسخ است ، هنوز هم گرماي هوا تخفيف پيدا نكرده بود ، اين جا اسب عوض كردند ، مجدداً سوار شده حركت كرديم . در « خان شور » و « خان نخيله » هم اسب عوض كردند ، بدون معطلي مي رفتيم و مقارن طلوع فجر يعني ساعت هشت از شب گذشته ، رسيديم به كربلاي معلّي .

84

كربلاي معلّي

امروز دوشنبه چهارم شوال مطابق « سي و يكم جوزا » ، نماز صبح را در خانه رسيده بوديم ، و پس از صرف چاي حمام رفته غسل كرديم و به زيارت حرمين شريفين موفق شديم ، در موقع حركت ما از « طهران » بنا بود يك نفر نوكر همراه برداريم و ببريم و « حاج ابوالحسن » نامي كه مردي پير و مجرب و چند سفر به « مكه » رفته بود ، نامزد اين كار شده بود ، لكن به جهاتي منصرف شديم و خيال داشتيم در « عتبات » يك نفر استخدام كنيم ، چند نفري هم در « نجف » و « كربلا » ديديم لكن بالأخره قسمت « حاج ابوالحسن » شد ، مشاراليه بعد از حركت ما از « طهران » ، به تنهائي مشرف به « عتبات » شده و امروز او را در صحن ملاقات كرديم ، قرار شد بيايد به « كاظمين » قرار قطعي با او گذاشته شود ، امروز بليط عربانه از كمپاني گرفتيم بناي حركت به چهارشنبه است .

علامت بمب در مسجد كوفه

امروز سه شنبه پنجم شوّال مطابق اول « سرطان » ^{( 1 )} موفق به زيارت و دعاي خير دوستان و اقربا بوديم ، ضمناً مذاكره شد كه روغن هاي « كربلا » در تمام « عراق » ممتاز است ، دو چليك ^{( 2 )} حلبي از آن ، جهت صرف در كشتي خريده به « كاظمين » فرستاديم ، با آن كه در نتيجه جنگ ها
« انگليس ها » در تمام شرائين و عروق ^{( 3 )} عراق نفوذ پيدا كرده و حكومت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ چهارمين ماه قمري فلكي مطابق با تيرماه .

2 ـ مأخوذ از روسي است ، و ظرف حلبي بزرگي را گويند كه در آن نفت و يا روغن و يا چيز ديگر مي ريزند .

3 ـ رگها و مويرگها .

85

مي كنند ، باز از طرف اعراب در همه جا مقاومت با قدرت و تسلط آنها بيشتر مي شود ، هر جا كه قدم گذارديم صحبت حريت و آزادي ، و ضديت با سلطه خارجه و تهيه انقلاب ميان بود ، در هر جا هم آثار خرابي و غارت هاي سابقه مشاهده مي گرديد ، در « كوفه » خانه هاي بسيار زير و رو شده بود ، در مسجد « كوفه » و « سهله » علامات بمب ها كه طياره ها انداخته بودند ديده مي شد ، همين طور در « خان شور » و در « مسيب » و در « كربلا » .

امروز هم كه روز پنجم شوّال است شهر « كربلا » منقلب است ، جمعي از نمايندگان و رؤساي قبائل با آقاي « آقا ميرزا محمّدتقي شيرازي » آمد و شد مي كنند ، حاكم شهر هم در تكاپو است . بعضي مجاورين تدارك آذوقه مي كنند ، مسافرين هم در وحشت هستند ، خداوند عاقبت ما را به خير فرمايد . امشب به زيارت آقاي « ميرزاي شيرازي » مشرف شديم لكن از كثرت جمعيت اعراب موقع مذاكره نشد .

هواپيماي انگليسي بر فراز كربلا

امروز چهارشنبه ششم شوال مطابق « دوم سرطان » ، هشت دستگاه طياره « انگليسها » به « كربلا » آمد ، و به قدر نيم ساعت در فضاي شهر ، مخصوصاً در اطراف گلدسته ها و گنبد مطهر طيران مي كرد و جولان مي داد ، به خانه كه رفتيم معلوم شد ديشب چهارده نفر از آزادي و استقلال طلبان را دستگير كرده و برده اند ، از آن جمله پسر « آقاي شيرازي » را برده اند ، چون امروز عصر بناي حركت ما به « كاظمين » است ، و هنوز آقا « سيد عزيزالله » از نجف نرسيده ، قرار شد آقا « سيد ابوطالب ماهوتچي » چند روز ديگر در « كربلا » بماند ، و با آقا « سيد عزيزالله » با هم به « كاظمين » بيايند . طرف عصر در حال شدت گرما از خانه بيرون آمده ، رفتيم شهر نو به

86

اداره كمپاني ، پسران آقا « سيد محمّدعلي خادم » هم براي مشايعت و
خداحافظي آمده بودند .

درست چهار ساعت به غروب مانده سوار شده حركت كرديم ، خيلي از جهت گرما و عطش سخت گذشت ، اول مغرب رسيديم به « مسيب » ، چون عربانه از روي جسر « مسيب » ، به واسطه عدم استحكام جسر عبور نمي كند ، كمپاني در آن طرف جسر عربانه هاي ديگر دارد ، مسافرين با اسباب هايشان بايد به آن طرف جسر رفته ، تجديد مركب بنمايند ، اين است كه با تاريكي شب و گفتگو كردن با حمال هاي اراذل ، خيلي اسباب زحمت است ، بهر حال رفتيم آن طرف جسر دو سه ساعت ما را معطل كردند ، معلوم شد راه ناامن است ، مي خواهند تمام عربانه ها را يك دفعه ، و به همراهي عسكر حركت بدهند ، خستگي و گرمازدگي و اوقات تلخي از دست سورچيان و حمال ها كم نبود ، خوف جان هم مزيد بر علت شد .

ساعت سه از شب گذشته چهارده عربانه را رديف كردند ، و جلو هر كدام يك عسكر تفنگدار نشانده حركت كردند ، تا يك ساعت اسب ها شرارت مي كردند ، و عربانه چي ها هم ملنگ ^{( 1 )} بودند . هر كدام مي خواستند از ديگري جلو بيفتند ، بيچاره مسافرين اسير شرارت و رذالت دو صنف حيوانهاي وحشي بودند ، ضمناً صداي چندين تير تفنگ هم از گوشه و كنار شنيده شد .

با اين كيفيات ساعت شش از شب گذشته رسيديم به « محموديه » ، ديگر رمق نداشتيم . قريب يك ساعت لنگ كردند ، صرف شام و چاي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سرخوش .

87

نموده مجدداً اسب عوض كردند ، سوار شديم و خيلي شكر كرديم كه صدمه جاني به ما نرسيده است ، از قراري كه در « محموديه » نقل مي كردند ، چند شب است متوالياً در راه بين « مسيب » و « محموديه » ، قتل و سرقت اتفاق افتاده لكن از « محموديه » به « بغداد » راه امن است ، ديگر عسكر هم جلو عربانه ها ننشانيده بودند .

بغداد

امروز پنجشنبه هفتم شوال مطابق « سوم سرطان » ، نماز صبح را در راه پياده شده خوانديم ، و براي يك ساعت از آفتاب گذشته رسيديم به « بغداد » ، كه مركز كمپاني در آن جاست ، و بعد از نيم ساعت توقف با واگن رفتيم به « كاظمين » ، چون خانه « شيخ عبدالكريم » خيلي كوچك و گرم بود ، اين دفعه در خانه بزرگتري منزل گرفتيم كه متعلق است به « شيخ كاظم » معروف به « جمالي » .

از جمعه هشتم شوال مطابق چهارم « برج سرطان » ، تا روز بيستم ماه جاري در « كاظمين » متوقف ، و اشتغال به زيارت و تدارك مسافرت دريا بوده ، قضاياي روزانه نداشتيم ، و يادداشت هاي اين چند روز را آنچه به هم مرتبط است در ضمن چند جمله مي نويسم :

اولا : وضعيت عراق عرب در اين اوقات خيلي منقلب ، و از دو سال قبل تاكنون كه تحت اشغال نظامي حكومت « انگليس » درآمده ، هنوز يك صورت رسمي به خود نگرفته ، قبائل اعراب و سكنه شهرها همگي اظهار نفرت نسبت به دولت مزبوره مي نمايند و مطالبه استقلال مي كنند ، و مي خواهند يك سلطنت عربي مستقلي تأسيس كنند ، و با آن كه از يك سال قبل تاكنون ، در چندين نقطه از قبيل « كوفه » ، « عماره » ، « نجف » ، « مسيب » و

88

غيره طغيان كردند و جنگيدند و مغلوب شدند ، باز هم خسته نشده اند . هر
روز خبر مي رسد كه فلان خط راه آهن را مقطوع كرده اند ، يا فلان دسته قشون هندي را اسير نمودند . و بالعكس دولت هم هر ساعت جمعي را دستگير و تبعيد مي كند ،

طياره هاي انگليسي هم براي اخافه ^{( 1 )} اهالي ، دائماً در هواي عراق جولان مي دهند ، و از شهري به شهر ديگر مي روند ، و هر جا دسته جات طاغي مي بينند ، بمب ريزي مي كنند و همين چند روزه در « بغداد » ، سه دفعه مصادمه بين اهالي و قواي نظامي شد ، و عده اي از طرفين مقتول شدند .

معلوم نيست اين شورش ها به كجا منتهي خواهد شد ، در هر حال امروز امنيت و آسايش منتفي است ، و تزلزل افكار و پريشاني حواس و انقلاب و خونريزي در سرتاسر « عراق » حكم فرما است .

قواي دولت « انگليس » هم عبارت است ، از دسته جات مسلّح هندي ، كه مخصوص جنگ اند . و يك عده افراد « ايراني » و « عرب » و « كرد » و « لر » و غيره ، كه وظيفه پليس را در شهرها انجام مي دهند ، و تماماً در تحت فرمان صاحب منصبان انگليسي مي باشند .

سقوط كابينه وثوق الدوله

ثانياً : ايام حركت ما از « طهران » ، مملكت ما حالت سكوت و آرامش داشت ، موافق آن چه اين ايام در « كاظمين » از مسافرين جديدالورود شنيديم و بعضي مكتوبات نيز رسيده است ، كابينه « وثوق الدوله » ساقط
شده ، و در « گيلان » حكومت جمهوري مستقلي با مرام « بلشويكي » تأسيس

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ترساندن .

89

شده ، و هجوم قواي « بلشويكي روسيه » به سرحدّات ايران مظنون است ، و
معلوم نيست چه وقايعي ديگر در مملكت ويران ما پيش بيايد .

ثالثاً : اوضاع و احوال مسافرت « مكه » ، در اين سال به شرح ذيل بود :

پنج سال تمام است كه به واسطه پيش آمد جنگ بين المللي ، زيارت بيت الله موقوف شده بود ، زيرا هم در خاك « حجاز » جنگ هاي داخلي بين قواي ترك و دسته جات عرب برپا بود ، و هم راه ها و شوارع برّي و بحري مسدود بود .

فقط امسال در جرائد اعلاناتي از طرف دولت « انگليس » شد ، كه در بنادر « بصره » و « كراچي » به قدر كافي كشتي موجود است ، و با كمال امنيت حجاج را به « مكه معظمه » حمل مي نمايند ، با اطمينان اين اعلان ، جمعي از ايران به عزم زيارت بيت الله در « عراق » متمركز شده اند . راه « كاظمين » به « شام » به كلي مسدود است ، زيرا كه در « موصل » و « كركوك » اهالي با « انگليس » مي جنگند ، در « شام » هم انقلابات بر ضد مداخلات « فرانسه » برپاست ، راه دريا هم پرخطر است ، زيرا كه اين دو سه ماه ايّام مسافرت « مكّه » درست مصادف شده است با كولاك و برسات ^{( 1 )} « اقيانوس هند » ، كه كيفيات موحشي از آن نقل مي كنند . به علاوه در هندوستان هم از قرار شايع انقلاب شده است .

براي مشاوره و تحقيقات به قونسول خانه ايران در « بغداد » هم مراجعه كرديم ، رسماً منع نكردند ، لكن توصيه در ترك مسافرت مي نمودند ، نظر به وضعيات انقلابي « عراق » و اخبار موحشه وارده از
« ايران » ، و اخبار وحشت انگيز برصات دريا ، و هزاران امور ديگر عازمين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ موسم باران هند ، برسات با سين يا برشكال هم گفته مي شود ، مأخوذ از سانسكريت است .

90

زيارت بيت الله به ترديد افتادند ، جمعي مراجعت به « ايران » كردند و
جمعي بلاتكليف مي گذرانند و جمعي ديگر مصمم به رفتن هستند ، ما هم از جمله دسته اخير هستيم كه به ملاحظه موافقت استخاره و جمع بودن اسباب ، جازم ^{( 1 )} بوده و هستيم و در مدت اقامت « كاظمين » آنچه لوازم داشتيم تدارك كرديم .

خان اورتمه

در اين چند روز گاهگاه به « بغداد » رفت و آمد مي كرديم ، از آن جمله يك روز عبوراً كاروانسراي عميقي مشاهده شد ، اسم آن را پرسيدم گفتند : معروف به « خان اورتمه » است و قديماً مطبخ هارون الرشيد بوده ، و فعلا كاروانسراي تاجرنشين ، و متعلق به دولت است . براي تماشا داخل شدم مملو از بسته هاي مال التجاره بود ، به فاصله شش هفت ذرع از زمين ، لوح سنگي به ديوار منصوب بود كه خطوطي به روي آن حجاري و مشاهده مي شد ، براي كنجكاوي ، بالاي بسته هاي مال التجاره تا نزديكي سنگ رفته ، به همراهي « آقا ميرزا جمال الدين طهراني » خطوط آن را قرائت كرده نوشتيم ، و آن اين است :

بسم الله الرحمن الرحيم

في أيام حضرة السلطان الولي ، الدالّ علي المذهب الإمامي ، شاه اسماعيل بن حيدر الصفوي الحسيني اُبدت دولته ، وقف « عاليجانب » الأمير الكبير ، المخصوص من الإله بالعناية و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ قاطع ، كسي كه در قصد خود ترديد ندارد .

91

الإحسان ، الأمير العادل سلطان قنعرازين ، علي قول الله تعالي : « ولا تَأْكُلوا أَمْوالَكُم بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ » ^{( 1 )} و علم أنّ عواقب الظلم ذميمة ، و موارده وخيمة ، فصدّر أمره العالي بأن لايؤخذ من دلاّلي الأبريسم و غيره من الأقشمة شيء ، بعلّة الضمان و مطامع الديوان ، و أن لايؤخذ من جند حاكم بغداد و غلمانه وأرباب ديوانه شيء بعلّة التمغاء ^{( 2 )} ، و من غيّر ذلك أو شيئاً منه فعليه لعنة الله و الملائكة والناس أجمعين ، وكتب في ذي الحجة سنه « 921 » و الحمدلله وحده .

اين لوحه همانطور كه ايام سلطنت و استيلاي « شاه اسمعيل صفوي » را در « عراق » ، روزگار مجد و عظمت ديرينه « ايران » را به خاطر مي آورد ، همان طور با مشاهده اوضاع پريشان امروزه مملكت ما ، هر ذي حسي را متأثر و ملول و افسرده مي كرد ، خداوند ما ايرانيان را از اين بيشتر زبون و ذليل نكند ، و انتقام ما را از جانشينان « شاه اسمعيل » بكشد ( شرح خان اورتمهو لوحه سنگ آن به مناسبت تاريخي بودن و اهميتش نوشته گرديد ) .

حمله دارها

چهارشنبه بيستم شوال مطابق « شانزدهم سرطان » ، چنانچه ذكر شد ما از جمله كساني بوديم كه با استماع هر گونه اخبار وحشتناك روي از مقصد خود برنگردانيديم ، و دست از عزم راسخ خود نكشيديم ، و در مدت چند روزه اقامت « كاظمين » وسائل مسافرت دريا را از هر جهت فراهم كرديم ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بقره : 188

2 ـ در متن « التغماء » آمده ولي صحيح « تمغا » است كه واژه اي است تركي و به معناي باج گرفتن از مردم بر دروازه شهرها و بنادر به كاري رفته است .

92

و راجع به حمل بستن با آن ، كه معمول آن است كه هر كس در حمل يكي
از حمله دارها وارد مي شود و خود را كنترات مي كند ، و با وجود اصرار و جديت زياد بعضي از حمله دارها ، مثل « حاج فاضل » و « حاج سيد جعفر » و غيرهما خود را آزاد گذاشتيم . منتها با « حاج سيد جعفر » قرار گذارديم در رفتن و برگشتن با ما همراهي كند ، و راهنمائي و معاضدت بنمايد ، ما هم حق الزحمه او به قدر شئونات خود درباره او منظور بنماييم ، چند روز قبل مشارٌاليه بليط كشتي « بغداد » به « بصره » برايمان گرفت ، و در اين روز كه چهارشنبه بيستم شوال است در خدمت « حضرت موسي بن جعفر » و « حضرت امام محمّد تقي ( عليهما السلام ) » زيارت وداع بجا آورده ، جان و مال خود را نزد آن بزرگواران به امانت سپرديم .

پس از نقل اثاثيه به « بغداد » ، خودمان براي دو ساعت به غروب ، كنار واگون حاضر شده و پس از توديع با آقايان مشايعين سوار واگون شديم ، و بعد از ساعتي پياده شده از « بغداد كهنه » به « بغداد نو » رفتيم و در كشتي سوار شديم ، قريب صد نفر مسافر در اين كشتي هستند كه هنوز درست جابجا نشده ، و اثاثيه خود را مرتب نكرده اند . اسم اين كشتي « دجله » است و از قرار مذكور همان مركبي است كه سابقاً بين « بغداد » و « سامره » حركت مي كرده ، عرض آن هفت و طولش شانزده ذرع مي شود ، اطاق هاي تحتاني كه دور تا دور ايوان دارد و تقريباً مساوي سطح آب « شط » است . محل عمله جات و مخزن ذغال و نفت و غيره است . سطحه ^{( 1 )} آن كه در حكم پشت بام اطاق هاست ، به كلي صاف و مسطح است ، و سرتاسر با يك چادري پوشيده شده است ، مسافرين به روي اين سطحه جا گرفته اند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ رويه هر چيز و پشت بام را سطح گويند .

93

غروب شد گفتند مركب صبح حركت خواهد كرد ، شب را در كشتي مانديم صداهاي ساز و آواز و رقص و تار و طنبور ، تا نيمه هاي شب از هر گوشه بغداد بلند بود ، به درجه اي كه گوئي تمام « بغداد » يك مجلس رقص و طرب شده بود ، و آزادي آنها آزادي را از ما سلب كرد ، و مانع خواب و استراحت شد . طرّاده ها ^{( 1 )} و بلم ها و قايق ها ، تا نصف شب روي « دجله » در حركت بودند و آمد و رفت مي كردند ، راكبين آنها هم مشغول ساز و آواز بودند ، چراغ هاي برق طرفين « دجله » هم روشن بود ، و انعكاس آنها به روي آب بي تماشا نبود .

از اهل « حضرت عبدالعظيم » ، آقا « سيد جواد روضه خوان » و « حاج ملا صادق » نيز ، در اين كشتي سوارند . آقاي « آقا سيد عزيزالله » كه در « نجف » بنا شد با ما مسافرت كنند ، با « آقا سيد ابوطالب » كه در « كربلا » جا گذاشتيم ، در مدت اقامت « كاظمين » ملحق شدند . « حاج ابوالحسن » در « كاظمين » استخدام شد و همراه است .

معاينه پزشكي

پنجشنبه بيست و يكم شوال مطابق « هفدهم سرطان » ، ديشب خواب و استراحت درستي نداشتيم ، از يك طرف صدا و نداهاي اهل شهر مانع بود ، و از طرفي خيالات مسافرت دريا و خطرات آن و اخباري كه راجع به ناامني هاي « هندوستان » و « حجاز » مسموع شده بود ، و تشويش از احوال مملكت و خانواده هاي خودمان و هزاران افكار ديگر ، جملگي خواب را بر ما حرام كرد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ قبلا در ص69 توضيح آن آمده است .

94

صبح امروز هم كه بنا بود مركب حركت كند نكرد ، معلوم شد مسافرين بايد بروند در شعبه بلديه ، آنها را معاينه طبي كنند ، خواهي نخواهي پياده شده رفتيم ، و طبيب دولتي همه را معاينه كرد و چون كسي مريض نبود ، اجازه مسافرت به همه داده شد .

مجدداً برگشته سوار مركب شديم ، مقارن ظهر بود كه مركب به حركت افتاد اما خيلي آهسته مي رفت ، و مركب موسوم به « بصره » كه با ما حركت كرد ، و « حاج ملا محمّد حضرت عبدالعظيمي » هم در آن بود ، از ما پيش افتاد و رفت . در يك فرسخي « بغداد » مركب ما ايستاد ، معلوم شد مخزن نفتش شكسته ، مقدار زيادي نفت سياه به روي آب صاف دجله ريخت ، بعد از دو ساعتي آن را تعمير كردند و دوباره نفت از انباري كه در كنار ساحل براي فروش نفت حاضر است خريدند .

مركب حركت كرد ، نزديك غروب رسيديم به قصبه « گراده » ، كه آن را « جراده » هم مي گويند . و چون مركب ما به ساعت منظم نرسيده بود ، جسر گراده را بسته بودند و مركب نمي توانست بگذرد ، بنابراين شب را لنگ بوديم و به مناسبت ليله جمعه و شب اول مسافرت بحري ، ذكر مصيبت « حضرت سيدالشهدا ( عليه السلام ) » و قرائت حديث شريف كسا به عمل آمد ، و از خستگي هاي متواليه شب را به راحتي خوابيديم .

مدفن سلمان

جمعه بيست و دوم شوّال مطابق « هجدهم سرطان » ، اول آفتاب « جسر گراده » را باز كردند ، و مركب ما به حركت افتاد . كم كم باغات « بغداد » از نظر غايب شد و يك صحراي غيرمسكون و غيرمزروعي پيش آمد ، پيچ و خم « دجله » هم زيادتر شد ، مقارن ظهر رسيديم به « سلمان پاك » كه

95

اسم مدفن حضرت « سلمان » است و مقبره آن بزرگوار كه تا ساحل يك فرسخ بيش نيست درست نمايان است ، براي پياده شدن و رفتن به زيارت ، با كاپيتان مذاكره كرديم راضي نشد ، همان در حال حركت زيارت خوانده سلامي داديم .

ايوان مداين

ايوان عمارت درباري انوشيروان عادل ، كه سر به فلك كشيده و هنوز برپاست ، تا چند فرسخ مسافت نمايان بود .

جزاي حسن عمل بين كه روزگار هنوز * * * خراب مي نكند بارگاه كسري را

معلوم شد ما از خاك « مدائن » مي گذريم ، كه قرن ها پايتخت سلاطين نامدار ما بوده و آثار مجد و شرافت قديمي ما هنوز آنجا مشهود است ، لكن افسوس كه امروز به اين خاك و آب ، اجنبي هستيم و با ما رفتار خارجي مي كنند ، خداوند شاد كند روح « خاقاني » را ، براي اشعاري كه به مناسبت « طاق كسري » ساخته ، و از زمان طفوليت تا امروز ، اغلبِ آن هنوز به خاطر من بود ، چند ساعت به آن مترنم و آن را تكرار مي نمودم و آن اين است :

هان اي دل عبرت بين ، از ديده نظر كن هان * * * ايوان مدائن را ، آئينه عبرت دان

يك ره ز ره دجله ، منزل به مدائن كن * * * وز ديده دوم دجله ، بر خاك مدائن ران

96

از آتش حسرت بين ، بريان جگر دجله * * * خود آب شنيدستي ، كاتش كندش بريان

تا سلسله ايوان ، بگسست مدائن را * * * در سلسله شد دجله ، چون سلسله شد پيچان

گه گه به زبانِ اشك ، آوازه ده ايوان را * * * تا بو كه به گوش دل ، پاسخ شنوي ز ايوان

دندانه هر قصري ، پندي دهدت نو نو * * * پند سر دندانه ، بشنو زبن دندان

گويد كه تو از خاكي ، ما خاك توئيم اكنون * * * گامي دو سه بر ما نه ، اشكي دو سه هم بفشان

از نوحه جغد ، الحق مائيم به درد سر * * * از ديده گلابي كن ، درد سر ما بنشان

آري چه عجب داري ، كاندر چمن گيتي * * * جغد است پي بلبل ، نوحه است پي الحان

ما بارگه داديم ، اين رفت ستم بر ما * * * بر قصر ستمكاران تا خود چه رسد خذلان

گوئي كه نگون كرده است ايوان فلك وش را * * * حكم فلك گردان ، يا حكم فلك گردان

بر ديده من خندي ، كاينجا ز چه مي گريد * * * خندند بر آن ديده ، كاينجا نشود گريان

اين است همان درگه ، كو را ز شهان بودي * * * ديلم ملك بابل ، هندو شه تركستان

97

از اسب پياده شو ، بر نطع ^{( 1 )} زمين رخ نه * * * زير پي پيلش بين ، شهمات شده نعمان

مست است زمين زيرا ، خورده است بجاي مي * * * در كاس سر هرمز ، خون دل نوشروان

خون دل شيرين است ، آن مي كه دهد رز بن * * * زآب و گل پرويز است ، اين خم كه نهد دهقان

كسري و ترنج زر ، پرويز و به زرين * * * بر باد شده يكسر ، با خاك شده يكسان

گفتي كه كجا رفتند ، آن تاجوران اينك * * * ز ايشان شكم خاك است ، آبستن جاويدان

از خون دل طفلان ، سرخاب رخ آميزد * * * اين زال سپيد ابرو ، وين مام سيه پستان ^{( 2 )}

* * *

شهر كوت

الحاصل مركب ما آهسته مي رفت ، و هوا به شدت گرم كرده بود .
در طرفين ساحل هم هيچ آثاري از آباداني ديده نمي شد ، غروب گذشته بود كه رسيديم به شهر « كوت » ، باز لنگ كردند . گويا مركب هاي كوچك شطي معمولا شب حركت نمي كنند ، علتش ظاهراً پيچ و خم زياد
مجراي « شط » باشد ، كه موجب به گل نشستن مركب مي شود . در شهر
« كوت » قدري گردش كرديم جاي خوبي به نظر نيامد ، دكاكين تا نصف

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سفره چرمي .

2 ـ ديوان خاقاني شرواني ، ص321 ، چاپ امير كبير .

98

شب باز بودند و از مهمانخانه ها و قهوه خانه ها ، صداي تار و طنبور و ساز و آواز گوش ها را كر مي كرد ، زود مراجعت به مركب نموده شام خورديم
و خوابيديم .

شهر عماره

امروز شنبه بيست و سوم شوّال مطابق « نوزدهم سرطان » ، از صبح زود مركب ما در حركت بود تا غروب كه رسيديم به « عماره » ، و برخلاف مسافت بين « بغداد » و « كوت » كه تماماً صحراي غيرمزروع بود ، مسافت بين « كوت » و « عماره » سرتاسر آبادان است ، به اين معني كه جانبين « شط » هرچه ديديم ، عبارت بود از مراتع سبز و خرم و چراگاههاي بي پايان ، و خيام عشاير عرب ، و گله هاي بي شمار گاو و گوسفند و شتر .

در ساحل يسار ، كوه هاي « حمرين » ، كه سرحد ايران و عراق است از دور نمايان بود براي ما كه دو ماه است در جلگه هموار و مسطح « بين النهرين » مي گرديم ، جالب توجه و موجب تذكر به وطن عزيز كوهستاني خودمان گرديد .

در شهر « عماره » گردش طولاني كرديم ، و هرچند دكاكين غالباً به مناسبت شب بسته بود ، لكن معبر پاكيزه و خيابان هاي منظم آن ، كه با چراغ هاي برق روشن بود ، قابليت گردش و تماشا داشت .

شهر « عماره » هم مثل « كوت » از نقاطي است كه در اين انقلابات اخير ، خسارات و صدمات زياد تحمل كرده و اقدامات مهم و مؤثري در جنگ بين « تركها » و « انگليس » و جنگ « انگليس » با آزادي خواهان نموده است ، به هر حال پس از گردش به مركب مراجعت كرده ، شام خورديم و خوابيديم .

99

قصبه گرنه

صبح امروز يكشنبه بيست و چهارم شوال مطابق « بيستم سرطان » ، مركب ماحركت كرد وبنا بود امشب را به « بصره » برسيم ، لكن طرف غروب نزديك قصبه « گرنه » رسيده لنگ كرديم . امروز در طرفين « دجله » هرچه ديديم عبارت بود از آبادي هاي مسكونه ، و قراء معموره و نخل هاي خرما ، واشجار ميوه و مركبات ، و باغات و بساتين متصله متواليه ، ^{( 1 )} به همين جهت امروز هواي لطيف خنك و منظره بانزهتي داشتيم ، خيلي خوش گذشت .

مرگ همراه

امروز دوشنبه بيست و پنجم شوّال مطابق « بيست و يكم سرطان » ، صبح زود مركب به راه افتاد ، و پس از يك ربع ساعتي رسيديم به منتهاي « فرات » و « دجله » ، در اينجا اين دو « شط » به هم مي رسند ، و اسم آنها « شط العرب » مي شود ، شش فرسخ به « بصره » مانده است مركب ما وارد « شط العرب » شد ، ولي بر سرعتش افزوده نگرديد . معلوم مي شود ذاتاً بطيءالسير ^{( 2 )} و از سيستم هاي قديم است ، نزديك ظهر يكي از مسافرين كه مريض بود فوت شد ، و از ترس آن كه ديگران مبتلا به قرنطين بشوند ، حمله دارها جنازه را بطور قاچاق پياده و دفن كردند ، طرف غروب رسيديم به ساحل « عشّار » كه بندر جديد « بصره » است ، لكن نگذاشتند
پياده شويم ، زيرا كه معمولا بايد دكتر بلديه مسافرين را معاينه كرده ، اجازه پياده شدن يا فرمان « قرنطين » بدهد ، و چون شب شده بود در مركب

مانديم تا صبح استراحت نموديم .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ باغ هاي به هم پيوسته وكنار هم .

2 ـ كُند حركت .