بخش 5

100

شهر عشّار

امروز صبح سه شنبه بيست و ششم شوّال مطابق « بيست و دوم سرطان » ، دكتر دولتي در كشتي آمد و تمام مسافرين را معاينه نمود ، و چون آثار مرض مشاهده نكرد اجازه پياده شدن صادر ، اسباب ها توسط قايق ها با مسافرين حمل به « عشّار » ^{( 1 )} كردند ، ما هم به نوبت خود پياده شده و به « عشّار » نزول نموديم .

بيرون شهر « عشّار » در يك ميدان وسيعي ، اطاق هاي چوبي و حصيري رديف يكديگر تهيه كرده اند كه مسافرين در آن جا فرود مي آيند و منزل مي كنند . كف اين اطاقها زمين جرزها چوب است كه فواصل چوبها و سقف با حصير پوشيده شده است ، تقريباً اسم آن را « آلاچيق حصيري » مي توان گذارد ، و هر چند مسافر از باران و گرد و خاك محفوظ نيست ، ليكن براي جلوگيري از تابش آفتاب خوب است ، به علاوه هوا هميشه در آن ها جريان دارد و تلطيف مي شود ، اين ها منزلگاه تابستاني مسافر است ، و در شهر ، كاروانسراهاي كوچك سرپوشيده هست كه دو طبقه است ، قسمت تحتاني ، انبارهاي مال التجاره است ، و قسمت فوقاني آن را مسافرين كرايه كرده منزل مي كنند ، ليكن از جهت حفظ الصّحه ، خاصه در تابستان خيلي بد است ، اين كاروانسراها را اين جا مسافرخانه مي گويند ، و بالاي درب هر مسافرخانه اسم خصوصي آن نوشته است .

باري امروز و امشب را به استراحت گذرانيديم .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ از شهرهاي عراق كه نزديك بصره واقع است .

101

جواز سفر

امروز صبح چهارشنبه بيست و هفتم شوّال مطابق « بيست و سوم سرطان » ، مسافرين دسته دسته رفتند به نظميه شهر « عشّار » ، تذكره هاي خود را ارائه داده پاس ( جواز ) بگيرند ، « حاج سيد جعفر » هم تذكره هاي ما را گرفته برد ، و بنا شد يك تحقيقي هم از كشتي هاي حاضره در ساحل بكند .

ما هم رفتيم به « بصره » گردش كنيم ، فاصله « عشار » تا « بصره » نيم فرسخ مي شود ، كه يك رود كوچكي مابين آن دو شهر است ، ولي آب آن به نظر جاري نمي آمد ، از اول شب تا صبح آبش بالا مي آيد تا نزديك حاشيه ، و از صبح تا غروب پائين مي رود تا قريب كف رودخانه ، و بر روي هم به قدر سه چهار ذرع صعود و نزول مي كند . و علّتش آن است كه اتصال به « شط العرب » دارد ، و آن در اين محل ، قريب الاتصال به درياست و جزر و مدّ دريا اين كار را مي كند . به همين سبب مردم متفرقه ، طرف عصر آب براي خوردن و غيره برمي دارند ، و موقع مد دريا آب طعمش تلخ و شور مي شود ، اما اغلب آبِ خوردن را از خود « شط العرب » در ساعات جزر دريا برمي دارند .

طرف صبح قايق ها و طراده ها از « عشار » به « بصره » مي توانند سير كنند ، ليكن طرف عصر ممكن نيست . عموماً عبور و مرور بين دو شهر ، از يك خياباني توسط اتومبيل ها و كالسكه هاي فراوان مي شود ، و قيمت كورس آن ها خيلي نازل است ، خيابان بين دو شهر يك سمتش نهر مزبور است ، و سمت ديگرش خانه ها و باغات بزرگ اعياني است ، « قونسول خانه ايران » هم بين همين راه است ، و بيرق شير و خورشيد بالاي آن در اهتزاز است ، پستخانه و تلگراف خانه و چند دوائر ديگر دولتي در اين قسمت واقع شده اند .

102

بصره

در « بصره » گردش كاملي كرديم ، بعضي مساجد اهل سنت را كه خيلي به استحكام و ظرافت ساخته شده ديديم ، در « بصره » خيابان هيچ نيست ، كوچه هاي آن پرپيچ و خم و تنگ و ناصاف است ، بازارهاي آن نيز تنگ و سقف آن كوتاه است . اغلب كسبه و تجار آن يهودي هستند ، آثار خرابي و كثافت در همه جاي شهر ظاهر است ، بزرگي شهر به قدر « قم » و « قزوين » ما هم نيست ، تجارتخانه مهمي هم با اينكه بندر است ندارد . خلاصه آن كه اهميت تاريخي و تجارت اين شهر از حيث وسعت و رونق و غيره ، از ثلث و ربع سابق هم كمتر شده است . شايد جهت عمده آن ، شهر جديدالاحداث « عشار » باشد .

در دو باب مدرسه ابتدائي « بصره » هم ، براي پيدا كردن انگليسي دان كه صورت تلگراف هاي ما را ترجمه كند رفتيم ، مديران و معلمين مدارس هم كه در عداد فضلا هستند ، مثل عامه اهل شهر ، عربي را خيلي شكسته تر و مغلوط تر از ساير عراقي ها تلفظ مي كنند ، با اين كه « بصره قديم » مهد علم و ادب بوده ، و تلفظات « بصريون » قديم ، مستندات علماي نحوي است .

طرف عصر در موقع كولاكي هوا و گرد و غبار زياد ، مراجعت به « عشار » كرديم ، معلوم شد كشتي سيار مابين « بصره » و « جده » يكي بيشتر نيست ، و عده كافي مسافر گرفته است و ما بايد بليط كشتي بين « بصره » و « كراچي » گرفته ، از آن جا با كشتي هاي ديگر به « جده » برويم . در هر حال شب را در منزلگاه خودمان در « عشار » بسر برديم .

به سوي جدّه

پنجشنبه بيست و هشتم شوّال مطابق « بيست و چهارم سرطان » ،

103

امروز صبح كشتي « جده » حركت كرد ، از هر مسافري يكصد و پنجاه روپيه كه قريب چهل تومان ماست گرفته ، و مي گويند بيست روزه به « جدّه » مي رسد ، ما را هم بردند به نظميّه كه تذكره هاي خودمان را با ورقه پاس بگيريم ، چون جمعيت زياد بود تا ظهر طول كشيد ، باقي روز تا شام در « عشار » گردش مي كرديم .

وجه تسميه « عشار » آن است كه قديماً اين جا محل گمرك خانه « بصره » بوده ، كه قيمت ده يك مال التجاره هاي وارده و صادره را به عنوان گمرك مي گرفته اند ، متدرجاً خانه ها و تجارتخانه هائي آنجا احداث شده ، و يك شهر قشنگي گرديده است . بازارها و معابر آن خيلي پاكيزه و مستقيم و منظم است ، كوچه هاي مخروبه كج و معوج هيچ ندارد ، و تماماً بناهاي آن جديد است يك خيابان باصفائي هم كه طرف عصر گردش گاه مردم است دارد ، و طرفين اين خيابان تماماً دكاكين و مغازه و عمارت است ، و عموماً بناهاي فوقاني ، تماشاخانه ها و مهمانخانه ها و تآترها و قمارخانه ها است . صداي رقص و آواز از اول شب تا صبح از آن جاها شنيده مي شود . يك رشته خط آهن از اين خيابان شروع شده ، نمي دانم به كجا مي رود ؟ لوكوموتيو و واگون هاي آن خيلي كوچك ، و خيلي خيلي ظريف و قشنگ است . فاصله بين دو خط به قدر نه گره ما مي شود ، اما مسافرت با آن اختصاص به سربازها و عمله جات انگليسي دارد ، ديگران بايد به تماشا قناعت كنند . در محل منزلگاه ما خيلي درخت هاي نخل سوخته و نيم سوخته بود ، پرسيدم گفتند اينجاها آباد بوده است و سال گذشته آتش گرفته و كن فيكون شده ، و اراضي آن وقف بر مسجدي است كه متصل به منزلگاه ما است ، و آن را « مقام علي » مي گويند . اين مسجد اهميت ساختماني ندارد ، ليكن شيعه ها عموماً نماز را در آنجا مي خوانند ، ما هم

104

مرتباً مراقبت اين كار را مي نموديم .

مسجد بصره

جمعه بيست و نهم شوّال مطابق « بيست و پنجم سرطان » ، امروز با اتومبيل به گردش « بصره » رفتيم و برگشتيم ، آقاي « آقا سيد عزيزالله » رفت به مسجد معروف « بصره قديم » ، كه امروزه تا شهر « بصره » و « عشار » يكي دو فرسخ فاصله دارد ، و اخبار در فضيلت آن وارد گرديده ، و از قرار نقل « آقا سيد عزيزالله » به كلي خراب شده و يكي دو ديوار آن باقي است ، و اطراف آن بيابان است . من از ترس ناامني راه آن ، موفق نشدم بروم ، طرف عصر رفتم به تماشاي ساحل « شط العرب » ، يك « اردوي هندي » در راه متوقف بود ، در كنار ساحل اسكله هاي خوبي با چوب و الوار و تخته ساخته اند ، كه كشتي هاي اقيانوس به پاي آن مي رسد ، و براي حمل مسافر و بار محتاج به قايق نيستند ، خط آهن « بغداد » به « بصره » هم از روي همين الوارها ميگذرد و چندين دستگاه اسباب جرثقيل آنجا منصوب است كه بسته ها و عدل هاي مال التجاره را ، كه وزناً چندين خروار مي شود از واگون ها برداشته به كشتي مي گذارد ، و محمولات كشتي را بلند كرده در واگون ها جا مي دهد ، كشتي هاي اقيانوسي كه در ساحل لنگر انداخته اند ، خيلي بزرگ و « مهيب الصوره » ^{( 1 )} هستند ، و هر كدام به قدر ده برابر كشتي هاي شطي مي باشند ، و درب ورود و خروج آن ها تا سطح آب شش هفت ذرع مي شود ، صداهاي عجيب و غريب هم مي كنند كه شبيه به غرش
شير يا فرياد پلنگ است . شب بعد از گردش مختصري در خيابان ، به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ شكلي ترسناك دارند .

105

منزلگاه خود برگشته شام خورديم و خوابيديم .

قبر زبير بن عوام

امروز شنبه سلخ شوّال ، ^{( 1 )} مطابق « بيست و ششم سرطان » ، « حاج سيد جعفر حمله دار » ، بليط كشتي « كراچي » را آورد و با آن كه پول براي خريداري بليط قمره ^{( 2 )} داده بوديم ، بليط عموم سطحه گرفته ، به قيمت هر نفري سي و شش روپيه . مي گفت بليط قمره گران بود ، به علاوه من با همين بليط براي شما جائي بهتر از قمره كشتي معين خواهم كرد ، شما اين زيادخرجي ها را بگذاريد براي موقع مراجعت ، در هر حال بنا شده است فردا به كشتي بنشينيم .

امروز بعضي مسافرين به « زبير » رفته برگشتند . « زبير » قصبه اي است كه تا « عشار » دو فرسخ فاصله دارد ، و در آن جا قبر « زبير بن العوام » است كه يكي از مؤسسين جنگ جمل بوده ، از قرار مذكور سكنه آن تماماً عرب و از متعصبين اهل سنت هستند ، و با شيعه ها بدرفتاري مي كنند ، بعضي مسافرين ديگر رفتند به « محمّره ايران » ^{( 3 )} و برگشتند . از « بصره » تا « محمّره » پنج شش فرسخ فاصله است كه با طراده و قايق ، يا با طراده هاي نوظهور آتشي ، موسوم به موتور به روي « شط العرب » مي پيمايند . در « بصره » صبح كه مسافر مي رود ، در گمركخانه « محمّره » تفتيش مي شود و عصر كه مي آيد در « بصره » .

من امروز باز هم به گردش در « بصره » و « عشار » گذرانيدم ، آنچه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آخر شوّال .

2 ـ نام هر يك از اطاق هاي كشتي .

3 ـ بندر خرّمشهر .

106

مشاهده شد و آنچه مي شنويم اين است كه ، هيچ يك از شهرهاي « عراق »
به قدر اهل « بصره » و « عشار » بداخلاق نيستند ، و در ارتكاب فسق و فجور و فحشا از هر قبيل ، منحصر به فردند .

امروز قدري ذغال « كراچي » براي طبخ در كشتي ، به قيمت خيلي نازل خريديم من تاكنون به استحكام و مرغوبي اين ذغال ها نديده ام ، ابداً نه دود دارد نه عفونت نه كثافت ، اين ذغال ها را از شهر « كراچي » مي آوردند كه ما عازم آن هستيم ، بعضي لوازم ديگر هم خريديم و موافق معمول ، شب را در منزلگاه استراحت نموديم . امشب با « حاج ابوالحسن » خادم هم از تنبلي و بدخلقيش قدري مشاجره داشتيم ، كه منتهي به اخراج او از خدمت شد . لكن به وساطت بعضي مسافرين دوباره بر سر كارش برگشت .

امروز يكشنبه غرّه ذي القعده ^{( 1 )} مطابق « بيست و هفتم سرطان » ، حركت ما به « كراچي » تأخير افتاد و بنا به فردا شد ، امروز در چند نقطه « عشار » يك دسته هندي ديديم كه ني مي زدند و مي رقصيدند و اظهار شادماني مي كردند ، تحقيق كرديم معلوم شد يك نفر پهلوان هندي مسلمان ، با يك نفر پهلوان هندو ، كشتي گرفته و او را به زمين زده ، و حالا هندي هاي مسلمان اظهار مباهات و مفاخرت مي كنند . اين نمايش چند ساعت طول كشيد و منتهي به نزاع دو دسته و مداخله پليس گرديد .

در مدت اين چندروزه اقامت « عشار » همه روزه در نهر آب مجبوراً خودمان را شست و شو مي كرديم ، زيرا كه هوا خيلي مرطوب بود ، از گرمي و از حركت هم عرق زياد مي كرديم غالباً بادهاي پرگرد و غبار هم مي آمد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اوّل ذي القعده .

107

هواي « بصره » به واسطه نزديكي به دريا از يك طرف ، و به « صحراي عربستان » از طرف ديگر ، خيلي گرم و مرطوبي و عفوني است ، « مرض نوبه » خيلي آنجا شيوع دارد معروف است كه كسبه « بصره » يك دفعه از دكان پائين آمده ، مي گويند بروم خانه نوبه ام را بكنم و بيايم ، به همين طريق مي رود خانه چند ساعتي تب مي كنند و برمي گردند .

ميوه جات فراوان و خوب در « بصره » و « عشار » هست كه از باغات و قراء دوردست مي آورند ، و عموماً حمل و نقل آن به شهر توسط زنها مي شود ، كه سبدها را بر سر گذارده پياده به شهر مي آورند . موقع ورود اين دسته جات زنها به شهر ، كه در اول طلوع آفتاب است بي تماشا نيست . امشب را شام خورديم و به واسطه خيالات حركت فردا ، و از وحشت انقلاب دريا كه مسموع مي شد درست خوابمان نبرد .

حمل بار به كشتي

امروز دوشنبه دوم ذي القعده ، مطابق « بيست و هشتم سرطان » ، صبح زود مسافرين دسته دسته به طرف ساحل « شط العرب » مي رفتند ، ما هم اثاثيه سفر را توسط حمال ها در دو بلم ريخته ، خودمان هم با آن حركت كرديم ، از رودخانه گذشته وارد « شط العرب » شديم و پس از چند ساعتي ، رسيديم به كنار ساحلي كه كشتي لنگر انداخته بود ، دوباره توسّط حمال ها اثاثيه نقل شد به محل گمركخانه كه تا كنار « شط » يك ميدان فاصله دارد ، آن جا در وسط صحرا يك محوطه خيلي وسيع مستطيلي را از آهن مسقف كرده اند ، كه مسافرين از تابش آفتاب محفوظ باشند لكن گرماي هوا به درجه اي بود كه اين قبيل سايه بانها رفع آنرا نمي كرد ، و قريب يك هزار نفر آنجا مجتمع بودند كه بايد سوار كشتي ما بشوند ، از ظهر كه وارد اين محل

108

شديم تا چهار ساعت به غروب مانده ، اسباب ها و اشخاص را معاينه و تفتيش كردند و در ساعت مزبور اجازه سوار شدن به كشتي صادر شد ، حمال هاي زياد حاضر بودند لكن چون كسي آنها را نمي شناسد و نمره هم ندارند ، مسافر بايد خودش همراه او تا كشتي برود ، و آن مسافرين كه مثل ما يك دسته هستند ، بعضي اسباب را تحويل حمال ها مي دهند و بعضي تا پاي كشتي همراه مي روند ، و بعضي قبلا در كشتي رفته ، تحويل گرفته جمع آوري مي كنند ، يك نفر نوكر ممكن نيست از عهده برآيد .

به اين حالت يك مرتبه جمعيت يك هزار نفري با اسباب ها و حمال ها بحركت افتادند . نردبان كشتي هم كه به پاي اسكله آويزان كرده بودند ، عبارت از قطعه طناب آهني بافته است ، كه توسط پله هاي باريك چوبي به هم متصل شده ، معلوم است در چنين حالي با اخلاق عمومي چه پيش مي آيد .

بسته هاي اثاثيه بود كه به زمين مي خورد و خورد مي شد ، يا از نردبان مي افتاد و در شط غرق مي گرديد ! حمال ها بودند كه اسباب به سرقت مي بردند ! بيچاره مسافرين « ترك » و « خراساني » و غيره بودند كه به واسطه عدم آشنائي به زبان و نظامات محلي ، مبتلا به شلاق پليس مي شدند ، فرياد و همهمه از هر طرف بلند بود ، يكي اسبابهايش مفقود شده بود ، يكي رفيق خود را گم كرده بود صدايش مي كرد ، يكي با حمّال در مشاجره بود ، ديگران روي سطحه كشتي براي جا گرفتن نزاع مي كردند .

بالأخره طرف مغرب تمام مسافرين سوار شده بودند ، و ما هم همان طور كه « حاج سيد جعفر » گفته بود محل خوبي در عرشه برايمان تهيه كرده بود ، زحمات شاقه امروز و گرمي هوا و تحمل صدمات ، به قدري مسافرين را خسته و فرسوده كرده بود ، كه هركس در جاي راحت يا

109

ناراحت خود افتاد و خوابيد ، براي سه ساعت از شب كه من از اداي فريضه در كنار ساحل خلاص شده ، بالاي كشتي آمدم صدا از احدي بلند نمي شد ، تمام مسافرين به خواب سنگين رفته بودند من هم استراحت كردم .

حركت كشتي

امروز سه شنبه سوم ذي القعده ، مطابق « بيست و نهم سرطان » ، اول طلوع آفتاب در حالتي كه مسافرين بعضي بيدار و اغلب هنوز خواب بودند كشتي به حركت افتاد ، اتفاقاً يك دستگاه كر آهني ما تهيه كرده بوديم معادل هشتاد روپيه مصارف آن تا پاي كشتي شده بود شب از خستگي و تنبلي بالا نياورديم صبح هم مجال نشد ، در همان ساحل جا ماند و ما رفتيم .

هر چه كشتي جلو مي رفت « شط العرب » عريض تر مي شد ، بعد از دو ساعت رسيديم به مصبّ ^{( 1 )} « شط كارون » كه از خاك « ايران » مي آيد ، شهر « محمّره » كنار آن است دست چپ ما همه جا خاك « ايران » است كه صحرا و ويرانه است ، دست راست تماماً باغات و اراضي مزروعه است كه از توابع « بصره » مي باشد ، بعد از دو ساعت ديگر « شط العرب » تمام شد وارد « خليج فارس » شديم خاك به قدري از نظر دور شد كه ساحل به زحمت ديده مي شد ، تا اين كه به كلي هر چه اطرافمان مي ديديم آب بود ، و تا سه چهار ساعت ديگر آب گل آلود « شط العرب » ، در خط مستقيمي از آب صاف دريا تشخيص داده مي شد ، اما براي دو سه ساعت به غروب آن
رنگ هم از ميان رفت و آب شط در آب دريا محو و مستهلك گرديد ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ محلّي كه آب رودخانه وارد دريا مي شود .

110

امروز هوا علاوه بر گرمايش ، خيلي عفوني هم شده بود ، به مسافرين بد
گذشت و غالباً مبتلا به خارش بدن و كهير شدند .

و هرچند از موقع ورود به « بصره » تا حال ، هوا هميشه ابر و مه داشت و آفتاب كمتر ديده مي شد ، لكن امروز از طرف غروب به بعد ، ابرها غلظت كردند و هوا به قدري حبس و گرم شد ، كه با عفونت مختصه « خليج فارس » دست به هم داده ، تنفس آزاد را هم از مسافرين سلب كردند و « زوجه حاج مشير كرماني » با آن كه « فرست كلاس » ^{( 1 )} اول منزل داشت ، و آن درجه اول از منازل كشتي است و داراي بادزن هاي متحركه با قوّه برق است به رحمت ايزدي پيوست ، و جنازه او را پس از تغسيل و تكفين به دريا انداختند از قرار مذكور اين قرباني اول كشتي ما است و دنباله آن دراز است و هر روز چند نفر ديگر بايد تلف شوند .

بوشهر

امروز چهارشنبه چهارم ذي القعده ، مطابق « سي ام سرطان » ، صبح از محاذات « بوشهر » گذشتيم ، فوراً هوا تغيير كرد ، عفونت و گرمايش كمتر شد ، تمام سطحه كشتي را هم عمله جات آن شستشو كردند و ضد عفوني نمودند و هرچه پيش رفتيم هوا لطيف تر و خنك تر شد ، بعد از ظهر به بعد نسيمي گرفت كه متدرجاً مبدّل به بادهاي شديد گرديد ، دريا هم كولاكي و متلاطم شد ، امروز همه جا ماهي هاي بزرگ و حيوانات مهيب بحري ، به شكل خوك و گوساله و غيره ديديم كه به سرعت زياد همراه كشتي مي آمدند ، و گاهي از آب در هوا جستك مي زدند ، مرغ هاي سفيد بسياري

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بهترين نقطه كشتي و محلّ ويژه .

111

در هوا پرواز مي كردند ، معلوم است كه از سواحل مجاوره براي صيد آمده اند ، اين مرغ ها روي آب هم مي نشسته و امواج دريا آنها را بالا و پائين و اين طرف و آن طرف مي برد تماشاي خوبي داشتيم .

طرف عصر هوا هرچند خنك شده بود لكن به قدري مرطوب بود كه لباسها به بدن چسبيده بود ، يك نفر مسافر ترك خلخالي هم امروز مرحوم شد جنازه اش را به دريا انداختند خداوند ترحم فرمايد .

جنازه به دريا انداخته شد

امروز پنجشنبه پنجم ذي القعده مطابق « سي و يكم سرطان » ، صبح تا ظهر حالت دريا و هوا مثل روز گذشته بود ، طرف دست راست « بحرين » ، و طرف دست چپ « بندر عباس » و جزائر متعلقه به ايران بود ، از آنها گذشته در « تنگه هرمز » از هر دو طرف ساحل نمودار بود ، مقارن ظهر وارد « بحر عمان » شديم ، كولاك و تلاطم دريا شدت كرد ، و عفونت هوا برطرف شد لكن رطوبتش باقي بود ، اغلب مسافرين تنشان دانه هاي قرمز بيرون زد ، در حدود مغرب يك نفر مسافر ترك ديگر ، زندگاني را وداع گفت و جنازه اش طعمه حيوانات بحري گرديد !

شب را به مناسبت ليله جمعه و انقلاب شديد دريا ، غالب مسافرين اشتغال به تضرع و زاري و توسل به ائمه طاهرين داشتند .

مرگ سه نفر ديگر

امروز جمعه ششم ذي القعده مطابق « اول اسد » ، ابرهاي آسمان بر ضخامت و غلظت خود افزودند ، مِه به درجه اي اطراف را احاطه كرد كه مثل شب تار شده بود و درست كسي ، كسي را نمي ديد ، طرف عصر

112

بادهاي شديدي از طرف جنوب يعني دست راست ما وزيدن گرفت ، و هر
چند مِه غليظ تخفيف يافت ، لكن ضربات امواج كوه ، پيكر كشتي را مثل گاهواره پهلو به پهلو مي كرد . مسافرين به روي يكديگر مي افتادند و نماز را ايستاده نمي شد بخوانند و غالباً مبتلا به اسهال و استفراغ شدند ، سه نفر هم فوت كردند كه جنازه آنها پس از تغسيل به دريا انداخته شد .

از قراري كه مي گويند اين حالت دريا همان برساتي است كه معروف است ، لكن بارندگي آن باقي است ، شب هوا سرد شد و بالاپوش به درد مي خورد و براي خوابيدن محتاج به لحاف شديم .

مرگ يك نفر ديگر

امروز شنبه هفتم ذي القعده مطابق « دوم اسد » ، اوضاع و احوال مثل روز گذشته بود ، لكن باد از جلو كشتي يعني سمت مشرق ميوزيد و ضربت امواج به سينه كشتي مي خورد ، كشتي هم گاهي از آن كوههاي آبي بالا مي رفت ، گاهي در يك دره از دره هاي آبي سرازير مي شد ، من مدتي در بلندترين و جلوترين نقاط كشتي تماشا مي كردم ، و با چشم اندازه گرفتم درست به قدر هفت هشت ذرع جلو و عقب كشتي نسبت به يكديگر ارتفاع و انخفاض ^{( 1 )} پيدا مي كردند ، معذلك اين حالت كشتي ، به مسافرين كمتر از حالت پهلو به پهلو صدمه مي زد .

طرف عصر از سرعت سير كشتي كاسته شد عمله جات گفتند : براي اين است كه شب به ساحل « كراچي » نرسيده باشد ، ظاهراً همينطور بود شب را كشتي با كمال تأني در حركت بود ، امروز يك نفر بيشتر فوت نشد ! !

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ پايين رفتن .

113

ساحل كراچي

يكشنبه هشتم ذي القعده مطابق « سوم اسد » ، اول آفتاب مرغ هاي سفيد زيادتري ظاهر شدند ، بعد از دو سه ساعت به ساحل « كراچي » رسيديم ، كشتي هاي فراوان در كنار سواحل طبيعي ميان دريا لنگر انداخته بودند ، لكن كشتي ما چون پستي و دولتي بود ، رفت تا پاي اسكله كه با الوار و چوب هاي خيلي قطور ساخته اند ، خطوط آهن با اسباب هاي جرثقيل در روي اسكله بنا شده است كه براي نقل مال التجاره از كشتي به واگون ها يا بالعكس خيلي آسان است ، مسافرين نيمه جان كشتي ما ، از روي عجله و براي فرار ، اسبابها را توسط طناب پائين مي كردند و در طراده ها جا مي دادند ، و اغلب طناب از دست درمي رفت و اسبابها در آب مي ريخت .

بعد از يك ساعتي ، يك نردبان چوبي از كشتي به اسكله پائين كردند ، مسافرين با كمال راحتي پياده شدند ، اتومبيل ها و درشكه هاي زياد براي مسافرين ، و دوچرخه و گاري هاي فراوان براي حمل اسباب آنها حاضر بود .

حوالي ظهر رسيديم به مسافرخانه ، بيچاره يك مسافري در زير خورجينش افتاد و مرد ، اين مسافرخانه كه در زمين مسطحي متصل به شهر ساخته شده ، عبارت است از چندين سلسله اطاق هاي مجاوره متصله و از مشرق به طرف مغرب ممتد است و مابين هر سلسله اطاق با سلسله ديگر ، كوچه اي به عرض پنج شش ذرع تعبيه شده ، ^{( 1 )} كه درواقع هر اطاقي
شمالا و جنوباً به كوچه نگاه مي كند و در مشرق و مغربش اطاق است ، كف

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ساخته شده .

114

اين اطاق ها با زمين مساوي است و سقفش با خاك و سفال پوشيده شده
است ، اطراف آن هم از طرفي پنجره و شبكه هاي چوبي است ، كه براي جريان هوا خيلي خوب است ، در نهايت شمالي اين اطاق ها ، يك مصطبه ^{( 1 )} وسيعي به ارتفاع يك وجب از زمين براي نماز خواندن ساخته شده ، كه در يك سمت آن چندين شير منصوب است ، و براي آب برداشتن و وضو ساختن خيلي راحت است ، قدري دورتر مستراح هاي زياد فرنگي ساخته اند ، كه هر روزه كثافات آن در ظرف هاي مخصوصي برداشته مي شود ، اين مسافرخانه گنجايش سه چهار هزار نفر بيشتر را ندارد ، ما هم كه وارد شديم تمام اطاقها را مسافرين ديگر گرفته بودند .

ما در صحرا نزول نموديم اما وحشتي نداشتيم زيرا كه پليس مراقبت داشت ، براي دو ساعت از شب گذشته از شدت خستگي و داشتن جاي راحتي افتاده و خوابيديم .

ديدار از باغ وحش

امروز دوشنبه نهم ذي القعده مطابق « چهارم اسد » ، ^{( 2 )} صبح كه از خواب برخواستيم حالتمان خوب نبود ، رطوبت هوا ما را لخت كرده بود ، براي دو سه ساعت از روز گذشته هوا كولاكي شد و باران سختي آمد و ما و ساير مسافرين بي منزل ، خواهي نخواهي رفتيم به اطاق هاي مسافرين سابق ، و بعد از قطع شدن باران چندين دستگاه چادرهاي خوب آوردند و
در صحرا براي ما برپا كردند ، امورات مسافرخانه و مراقبت حال مسافرين ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ به كسر ميم و فتح طاء به معني سكّو و مكان مرتفع است .

2 ـ پنجمين ماه فلكي مطابق با مرداد ماه .

115

از طرف دولت به يك نفر هندي موسوم به « شيخ عبدالقادر » مفوض است ، مأمورين نظم و امنيت هم تحت فرمان و دستور او هستند ، منازل هم براي مسافرين مجاني است .

طرف عصر توسط واگوني كه نزديك مسافرخانه عبور مي كند ، رفتيم به تماشاي « باغ وحش » كه خيلي بزرگ است و در ظرف دو سه ساعت به كنار آن نمي توان رسيد ، تمام باغ مشجر به درخت هائي است كه در « ايران » هيچ نديده ايم ، فقط درخت گل ابريشم را شناختيم .

خيابان ها به شكل نيم دايره ممتد است ، و در كنار آنها يا قفس هاي آهني براي حيوانات خاكي و هوائي ، و يا درياچه هاي مصنوعي براي جانوران آبي ساخته شده است . هزاران قسم حيوانات عجيب و غريب وحشي و اهلي ، پرنده و چرنده بحري و ذوحياتين و غيره ، آنجا بود كه فقط اَشكال و صور آن ها را ، در روي صفحات كتب تاريخ طبيعي ديده بوديم ، و امروز اعيان خارجي آنها را با چشم مشاهده كرديم .

يك نفر « پيرمرد هندي » در باغ همراه مسافرين و تماشاچيان مي افتاد ، و براي تفريح آنها ، سازي شبيه به كمانچه مي زد ، هركس مي خواست انعامي به او مي داد ، اين چند ساعت گردش خوش گذشت .

مجدداً مراجعت به مسافرخانه كرديم ، معلوم شد كه هر مسافري را در اينجا بايد « آبله » بكوبند و إلاّ بليط كشتي به او داده نمي شود ، و براي آبله كوبي يك نفر « حكيم هندي » از طرف دولت موظف است .

تماشاي شهر كراچي

امروز صبح سه شنبه دهم ذي القعده مطابق « پنجم اسد » ، چند دفعه خواستيم پيش « حكيم هندي » كه در يك اطاق نشسته برويم آبله بكوبيم

116

ممكن نشد ، زيرا كه جمعيت ازدحام مي كردند و پليس با شلاق آنها را پس و پيش و داخل و خارج مي كرد ، ما از بي دست و پائي يا تنبلي يا از ترس شلاق جلو نرفتيم و ظهر تعطيل كردند .

امروز يك كشتي ديگر هم از « بصره » وارد « كراچي » شد كه مسافرين آن تماماً عازم « بيت الله » بودند ، طرف عصر رفتيم به تماشاي شهر « كراچي » . خيابان هاي خيلي قشنگي دارد كه طرفين آن پياده رو سنگ فرش است ، و در هر طرفي مغازه ها و دكاكين خيلي شيك و قشنگ نوساز داير است ، يك واگون شهري از ميان خيابان مي گذرد كه با بنزين حركت مي كند ، بناي مغازه ها و عمارات مسكوني فوق آن ها تماماً با سنگ و گچ و آجر است ، در طي خيابان باغات و عمارات اعياني زياد ديده شد .

بتخانه در كراچي

بتكده كه تا به حال نديده بوديم اينجا ديديم ، و آن را بتخانه مي گويند . و هرچند كسي حق ورود به آن را ندارد ، لكن از جلو درب بتخانه كه شخص نگاه مي اندازد ، بتها را مي بيند كه بعضي از آنها به شكل گربه و بعضي به شكل آدم ولي داراي شش دست و پا هستند ، مخصوصاً در تمام بتخانه ها بت ها را قسمتي گذاشته اند كه از جلو درب ، خوب نمايانند .

« هندوها » تماماً يك خال قرمز يا زرد به روي پيشاني مي گذارند كه ما به الامتياز آنهااست و جوهري كه با آن خال مي گذارند برگ درختي است كه با بول مادّه گاو عجين كرده اند ! ! در اين شهر مسلمان كم است و غالبشان هندو هستند .

شهر « كراچي » قديم از ميان رفته و بعضي خانه هاي آن كه هنوز باقي

117

است ، منزل فقرا و بلوچ هاي نيمهوحشي است ، شهر جديد به فرم و سيلقه اروپا ساخته شده ، فقط بازارش از آثار و علامات مشرق زمين است ، تمام شهر با چراغ هاي برق روشن و به توسط لوله هاي زيرزميني مشروب مي شود ، گفتند آب اين لوله ها از يك آب انباري كه در كوه ساخته شده مي آيد ، درشكه هاي اينجا تماماً با يك اسب حركت مي كند ، دو اسبه معمول نيست .

گاري ها و دوچرخه ها عموماً با يك شتر يا دو رأس الاغ يا يك زوج گاو نر حركت مي كنند ، زنها بچه خود را برخلاف وضع « ايران » از پهلو بغل مي كنند ، دماغ و گوشهاي خود را با گوشواره هاي بزرگ نقره و طلا زينت مي كنند ، اول شب تماشاي شهر عالي تر بود .

لكن زودتر به مسافرخانه برگشتيم ، كورس اتومبيل و درشكه در « كراچي » خيلي ارزان است ، و تمام شهر را با چند روپيه مي توان گردش كرد .

شهر « كراچي » جنوباً توسط يك خط آهن به « بمبئي » و شمالا به سرحدّات « ايران » متصل است ، و مصنوعات و منسوجات در آنجا خيلي فراوان است ، از ميوه جات سيب و انگور و انار ديديم ، ميوه هاي ديگري هم بود كه اسم آنها را نمي دانستيم ، انگورهاي اينجا عيناً از نوع انگوري است كه در « طهران » معروف به انگور كلاچه است ، تصور مي كنم كلاچه محرف « كراچي » باشد يعني انگور كراچي .

حكيم هندي

امروز صبح به هزار زحمت در اطاق حكيم هندي رفته آبله كوبيديم ، و ورقه تصديقي دادند كه با تذكره به « شيخ عبدالقادر » سپرديم تا « چتي »

118

يعني بليط كشتي براي ما پاره كنند ، آبله كوبيدن را اينجا سوزن زدن
مي گويند .

امروز بعضي مسافرين به حمام شهر رفتند و شكل آن از قراري كه شرح دادند ، يك دكاني است سلماني ، كه عقب آن دو سه زاويه دارد ، در هر زاويه به ارتفاع نيم ذرع از زمين ، يك شير آب گرم و يك شير آب سرد به ديوار منصوب است ، و زير آن يك طشتكي گذاشته شده است ، مشتري اول اصلاح سر و صورت را كرده ، در يكي از زوايا عريان مي شود ، و نشسته خود را شستشو مي كند و صابون مي زند .

چون وضعيت اين جا براي ما مطلوب نبود ، و چنانچه مذكور گرديد صاحب حمام ها هندو بودند ، ما به همان شستشو در زير شيرهائي كه كنار مسافرخانه براي وضو ساختن مهيا شده است اكتفا كرديم .

در نزديكي مسافرخانه يك گودال آبي هم بود كه يك چشمه يا
نهر سر پوشيده آب گرم ، به قدري كه دو سنگ آب داخل آن مي شد ، چند دفعه هم به خيال آن كه اين آب ، چشمه آب گرم طبيعي است در
آن شستشو كرديم ، اتفاقاً آب مزبور مثل ساير آب گرم هاي طبيعي
عفونت هم داشت ، لكن اخيراً معلوم شد كه فاضلاب كارخانه يخ سازي است كه به توسط آن ، آب دريا را تجزيه كرده با آب خالص و شيرين
آن يخ مصنوعي درست مي كنند ، و فاضل آن با مواد تلخ و شور در اين
گودال مي آيد .

در كنار اين گودال آب هم ، بعضي كلبه هاي حصيري و بناهاي خشتي است كه مسكن بلوچ هاي نيمهوحشي است ، امشب عده زيادي از مسافرين كابلي تا نيمه هاي شب مشغول جمع آوري اسباب و اثاثيه خود بودند ، كه فردا صبح با كشتي موسوم به « نيرنگ » حركت كنند .

119

مسافرين كابلي

امروز صبحِ زود ، مسافرين كابلي به طرف اسكله رفتند ، و طرف ظهر با كشتي « نيرنگ » حركت كردند براي « جده » ، ما و جمعي ديگر در اطاق هاي آنها منزل گرفتيم ، ساير مسافرين مشغول به سوزن زدن يعني آبله كوبيدن بودند .

امروز يك دفعه ديگر به شهر رفته شب را به مناسبت ليله جمعه ، مسافرين دسته دسته اشتغال به ذكر مصيبت و غيره داشتند ، آقاي « آقا سيد محمّد واعظ كاظميني » هم كه عازم « مكّه » است در مسافرخانه بساط نماز جماعت و موعظه خوبي برپا كرده بود .

امروز صبح جمعه سيزدهم ذي القعده مطابق « هشتم اسد » ، از طرف « شيخ عبدالقادر » اعلام شد كه چون عده مسافرين حاضر ، از ميزان جمعيت معموله كشتي ديگر كه بايد حركت كند زياد است ، بايد يكصد و بيست نفر با خط آهن بروند به « بمبئي » ، كه از آن جا با حجازي هاي ديگر به « جده » بروند ، همينطور يك عده از مسافرين « طهراني » و غيرهم به اختيار خود با ماشين رفتند به « بمبئي » .

ميان خوف و رجاء

امروز شنبه چهاردهم ذي القعده مطابق « نهم اسد » ، زمزمه مي شد كه يك كشتي بيشتر در ساحل « كراچي » نيست ، و ديگر هم كشتي نخواهد آمد ، و يك عده از مسافرين باقي خواهند ماند و تمام كساني كه هنوز بليط كشتي نگرفته بوديم مضطرب شديم ، و تا عصر بين خوف و رجا ، از صدق و كذب قضيه برگزار كرديم شب خواستيم از « شيخ عبدالقادر » تحقيق كنيم ، خودش حاضر نبود اجزايش هم فارسي نمي فهميدند .

120

ظرفيت كشتي پر شد

امروز در نتيجه شورشي كه از طرف آزادي خواهان و استقلال طلبان « هندوستان » برپا شد ، شهر به حال تعطيل بود ، اعلان حكومت نظامي هم از طرف دولت داده شد و موجب مزيد تشويش و اضطراب مسافرين گرديد ، اول غروب « شيخ عبدالقادر » آمد و در اطاق اداري خود نشست و مسافرين را خواست كه چتي هاي كشتي آنها را با تذكره و پاس به آنها رد كند ، و صبح با كشتي موسوم به همايون حركت كنند ، خواندن اسامي و دادن بليط ها مدتي طول كشيد ، بالأخره ساعت چهار از شب شيخ اعلام كرد كه اين هزار نفر كه بليط به آنها داده شد ، عدد جمعيت معمولي كشتي همايون است ، باقي ماندگان چون نمرات سوزن زني آنها بعد از اين يك هزار نفر است بليط ندارند ، و بايد به اوطان خود مراجعت كنند و كشتي ديگري هم براي حركت به « جده » نداريم !

اين بيان كه با كمال خونسردي و لاقيدي و بي اهميتي از طرف « شيخ » ادا شد ، مثل يك صاعقه آسماني بود كه بر سر ما فرود آمد ، كانّه خون در عروق ما منجمد شد و از حركت افتاد ، ندانستيم ديگر چه بگوئيم و چه بكنيم ، و هرچند بعضي از مسافرين به عجز و لابه افتادند و بعضي از شدت غضب و اوقات تلخي « شيخ » را مورد شماتت و بدگوئي قرار دادند ، لكن شيخ ابداً متأثر نشد و باز تكرار كرد كه مسئله اي نيست باقيمانده بروند به اوطان خود ، و سال آينده بيايند به « مكه » بروند .

علي كل حال در نهايت بهت و حيرت به منازل خود برگشته و تا صبح نخوابيديم ، گاهي در درياي فكر و خيال غوطه مي زديم ، گاهي با يكديگر مشاوره و چاره جوئي مي كرديم ، گاهي هم با كمال حسرت نگاه به مسافرين كشتي همايون ، كه مشغول بستن بار و بنه خود بودند مي نموديم

121

« حاج سيد جعفر » حمله دار ، و « حاج سيد امين » پسر عمويش فقط
وسيله اي كه به نظرشان آمد اين بود كه فردا صبح برويم منزل « حاج عبدالغني » نام و به او متوسّل بشويم ، از قرار مذكور مشارٌاليه تاجري است شيعه ، و همه ساله خيلي خدمت و همراهي با مسافرين و حجاج مي كند ، تموّل و مكنت فوق العاده او موجب اعتبارش در نظر اولياي دولت است ، و اين اعتبار را در طريق نوع پرستي و خيريت عمومي اعمال مي كند .

فرصت طلبان

امروز از اول طلوع فجر مسافرين « جحاز همايون » ، ^{( 1 )} شروع به حركت براي اسكله كردند ، گاري ها و درشكه هاي زياد هم براي حمل و نقل خودشان و اسبابشان حاضر بود ، و هرچند بايد خوشحال باشند لكن افسردگي باقيماندگان آنها را هم ملول و افسرده كرده بود ، هركس با رفيق و آشناي خود مشغول وداع و گريه بود ، « حاج ملا محمّد » حضرت عبدالعظيمي هم ، براي ماندن من خيلي گريه و زاري مي كرد ، و بليط خودش را با كمال صميميت و اصرار مي خواست به من بدهد بروم به كشتي سوار شوم قبول نكردم ، لكن بعضي مسافرين از موقع استفاده كرده ، بليط خود را كه يكصد و پنجاه روپيه گرفته بودند به مبلغ سيصد الي چهارصد روپيه به ديگران فروختند ، يكي دو ساعت از آفتاب گذشته تمام مسافرخانه و محوطه آن خالي شده بود ، فقط به قدر چهارصد مسافر باقي مانده بود كه تقريباً بيست نفر آنها شهري ، و بقيه دهاتي ها و رعاياي « ترك » و « خراساني » بودند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كشتي همايون .

122

شكوه از شيخ عبدالقادر

بر طبق قرارداد ديشب ما شش هفت نفر ، به راهنمائي « حاج سيد امين » كه زبان هندي مي دانست ، و با « حاج عبدالغني » آشنائي و سابقه داشت ، سوار درشكه شده رفتيم به شهر ، در حجره حاجي مزبور كه يك دستگاه بالاخانه و عمارت قشنگي بود و بادزن هاي متحركه ، كه با قوه برق هواي آن را تلطيف و خنك مي كرد ، شرح حال خود را توسط يك نفر از منشيان اش كه فارسي مي دانست اظهار كرديم ، در جواب گفت كه من ديروز از اين قضيه مطلع شدم ، و با « شيخ عبدالقادر » و قائم مقام شهر كه هندي است ، مذاكراتي كردم ولي نتيجه نبخشيد ، و مجدد دستور داد كه شما برويد پيش فلان انگليسي ( اسمش را فراموش كرده ام ) كه والي « كراچي » و مضافات آن است ، و از « شيخ عبدالقادر » شكايت كنيد كه در اين چند روزه مكلف بوده يا تدارك « حجاز » بنمايد ، يا مثل آن عده يكصد نفري ما را هم بفرستد به « بمبئي » ، يا لااقل حرف امروز را در ابتداي ورود به ما بگويد تا به فكر كار خود باشيم ، نه آن كه ما را تا امروز كه بيست روز بيشتر به ايام حج باقي نمانده معطل كند ، بعد گفت من هم يك ساعت ديگر با چند نفر به شما خواهم رسيد .

و موافق دستور مزبور از عمارت پائين آمديم كه برويم منزل والي شهر ، در اين ضمن « مشهدي محمدحسين يراقچي » همسفر ما آمد و گفت ، من به يك وسيله مي خواهم سوار همين كشتي شده بروم ، و حالا براي وداع و خداحافظي با شما اين جا آمده ام ، و اظهار نمود كه « آقا سيد ابوطالب ماهوتچي » همسفر ديگر ما هم ، به طور قاچاق خود را داخل كشتي كرده است ، مشاراليه را به خدا سپرديم و نارفاقتي رفقا موجب مزيد تحسر و تألم گرديد ، بعد توسط سه دستگاه اتومبيل رفتيم دنبال مقصد

123

خود ، چون « انگليسي » و « هندي » زبان نداشتيم ، يك نفر شوفر اتومبيل چي را براي ترجمان معين كرديم ، خانه حاكم در بيرون شهر بود .

حاكم انگليسي

بعد از يك ربع ساعتي آنجا رسيديم ، اطلاع داديم كه چند نفر از محترمين حجاج وقت ملاقات براي عرض شكايتي مي خواهند ، فوراً احضار نمود ديديم يك نفر « انگليسي » است كه با كمال تفرعن و تبختر ، در تالار بزرگي جلوس كرده ، ترجمان ما نيز نه درست مطالب ما را فهم مي كرد كه حالي كند ، و نه سؤالات حاكم را درست به ما افهام مي نمود ، من بدون اين كه هيچ احتمال بدهم حاكم مزبور « فرانسه » مي داند ، به اشاره و اصرار آقاي « آقا سيد احمد » به زبان « فرانسه » سؤال كردم ( آقا شما آيا فرانسه مي دانيد ؟ ) حاكم متوجه به من شده جواب داد : بلي ، قدري مي دانم ، و پس از شروع به صحبت گفت : آقا قدري ملايم تر حرف بزنيد ، زيرا كه « فرانسه » زبان اُمّي من نيست ، و در مدرسه تحصيل كرده ام و درست نمي فهمم .

جواب دادم اتفاقاً من هم ايراني هستم ، و « فرانسه » را در مدرسه ياد گرفته ام ، و خلاصه حرفهاي من بعد از تذكار از دوستي و مودت قديمه ملت « ايران » و « انگليس » ، و استحكام مباني اين دوستي به وسيله معاهدات دو دولت ، خصوصاً قرارداد اخير كه توسط رئيس الوزراء فعلي « وثوق الدوله » منعقد شده اين بود كه ، جمعي از ايرانيان متحدين شما ، از بلاد بعيده با تحمل مخارج گزاف و زحمات شاقه ، صحرانوردي و درياپيمائي كرده ، و در قلمرو مملكت شما وارد شده اند ، و براي وصول به مقصدشان كه « مكّه » است ، و اجراي احكام و الزامات مذهبي آنها ، بيست

124

روز ديگر و يك دفعه كشتي سواري بيشتر باقي نمانده ، آيا وظايف مهمان داري شما اقتضا مي كند كه « شيخ عبدالقادر » درباره آنها اين نوع رفتار كند ؟ بعد شرح ورود به « كراچي » و آبله كوبي و حركت مسافرين و باقيماندن خودمان و امر « شيخ عبدالقادر » به مراجعت را داده ، اضافه نمودم كه بعضي مردها در « كشتي همايون » سوار شده اند ، كه عيالات آنها مانده و عكس آن نيز شده است ، و غالباً بعضي رفقاي ما رفته اند و خرجي همراهان با آنها است و بالعكس .

در اين موقع حاكم از اين كلمات متأثر شده ، لب هاي خود را مي گزيد ، بعد يك ورقه سفارش نامه از « مستر كاكس » ، « سفير انگليس » در « طهران » داشتم ، پيش او گذاشتم بعد از خواندن گفت من مي توانم اين چند نفر را كه مورد سفارش و توصيه هستند ، با همين كشتي حركت بدهم ، گفتم هيچكدام راضي نيستند و تمناي اعزام تمام را مي نمايند .

ماجراي كشتي همايون

در اين ضمن « حاج عبدالغني » به موجب قولي كه داده بود آمد ، و يك نفر پيرمرد ريش سفيد معمم ، و يك نفر ديگر با عمامه زربفت همراه مشاراليه بودند ، اما آن دو نفر را مقدم بر خود مي داشت ، و حاكم نسبت به شخص اخيرالذكر خيلي احترام و تجليل كرد ، و به زبان « هندي » مشغول صحبت شد . اتفاقاً شيخ پيرمرد پهلوي من نشسته بود ، و صحبت هاي آنها را به عربي براي من ترجمه مي كرد ، و خود را « قاضي مسلمين كراچي » ، و آن ديگري را يكي از راجه ها و شاهزادگان « هندوستان » معرفي نمود . خلاصه صحبت هاي آنها با حاكم همان زمينه مذاكرات ما بود . بعلاوه شخص راجه گفت : هرگاه تهيه كشتي براي اين مسافرين ننمائيد ، من خود

125

يك دستگاه كشتي فوراً خريداري مي كنم ، و آنها را حركت مي دهم ، و چنانچه وهني به حكومت وارد شود مسئول نخواهم بود .

مجدداً حاكم به زبان « فرانسه » گفت : اشخاص مورد سفارش « مستر كاكس » را من حاضرم با « كشتي همايون » حركت بدهم . جواب دادم آنها راضي نيستند و استدعاي مساعدت با همه مسافرين را مي نمايند ، گفت كشتي كه موجود نيست ، چهارصد نفر هم كه نمي شود بر جمعيت معمولي « حجاز همايون » افزود ، پس تكليف چيست ؟ من اين بيان را براي رفقاي خود ترجمه كردم . فوراً آقاي « آقا سيد احمد » گفتند : تكليف اين است كه عجالتاً « كشتي همايون » توقيف شود تا فكري به حال ما كنند . به محض آن كه اين جواب را براي حاكم ترجمه كردم فكري كرد گفت صحيح است . تلفن را از روي ميز برداشت و به اسكله مخابره كرد « كشتي همايون » تا وصول دستور ثانوي توقيف باشد .

ضمناً يك صورت تلگراف نوشت و گفت به « بمبئي » تلگراف مي زنم ، و كسب تكليف از حكومت مركزي نموده تا دو ساعت به غروب در مسافرخانه جواب به شما مي رسانم ، بعد از اظهار تشكر و خداحافظي از عمارت بيرون آمديم .