بخش 11

بلده كوت

امروز يكشنبه هشتم ربيع الثاني مطابق « بيست و هفتم قوس » ، صبح رسيديم به « بلده كوت » ، و چون خط آهن از آن جا به « بغداد » داير و متصل بود ، و چون اغلب مسافرين از سردي هوا و كندي و صدمات مركب منحوس « سالمي » ، به تنگ آمده بودند ، اكثر آنها پياده شدند كه با ماشين بروند ، من هم با « حاج سيد ابوطالب » و « حاج آقا بزرگ » پياده شديم ، و باقي رفقا در مركب ماندند ، و ما پس از طي يك ربع فرسخ مسافت از ساحل رسيديم به ايستگاه شمن دوفر ، ^{( 1 )} ماشينِ صبح رفته بود ، ماشينِ شب هم مملو از قشون بود ، و جاي مسافر نداشت و شب را بدبختانه بي سر و سامان در يك اطاق كوچك و كثيفي به سر برديم .

بغداد

امروز دوشنبه نهم ربيع الثاني مطابق « بيست و هشتم قوس » ، صبح ماشين رسيده ، پس از اخذ بليط سوار آن شديم و قيمت هر بليط را هفت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ قطار .

251

روپيه چهار آنه كم گرفتند ، و مطلقاً در اين خط ، قيمت بليط ها از قرار هر ميلي يك آنه است ، و از « كوت » تا « بغداد » يكصد و شصت ميل مي شود ، كه معادل سي و هشت فرسخ ما است ، دو سه ساعت اول ماشين خيلي آهسته و خرامانه مثل « مركب سالمي » مي رفت ، لكن از آن به بعد بر سرعت سير خود افزود ، و به جاي آن كه يك ساعت به غروب مانده در « بغداد » باشيم ، يك ساعت از شب گذشته وارد شهر مزبور گرديديم ، و به عجله توسط درشكه به پاي خط واگون « بغداد » به « كاظمين » رفتيم ، بدبختانه واگون مزبور كار نمي كرد و درشكه ها هم ، به علت نظامي بودن شهر از غروب به بعد ممنوع از حركت به خارج شهر بودند ، هر دسته مسافرين به طرفي رفتند ، ما هم در قهوه خانه وارد شده شام خورديم و استراحت كرديم ، لكن به واسطه سرما و كثيفي قهوه خانه ، خواب مان نبرد و نيمه شب برخاسته رفتيم به حمام شيعه هاي « كرخ » كه خيلي گرم و مطلوب بود .

كاظمين

امروز سه شنبه دهم ربيع الثاني مطابق « بيست و نهم قوس » ، پس از اداي فريضه در حمام ، و صرف چاي در قهوه خانه ، به پاي خط واگون آمده سوار شديم ، و به طرف « كاظمين » رهسپار گرديديم ، « شيخ عبدالكريم خادم » صاحب خانه ما به استقبال آمده بود ، و ما را يك سره به خانه « آقا سيد سلمان خادم » دلالت كرد ، و بحمدالله پس از پنج ماه بي سر و ساماني و مسافرت برّ و بحر ، بار ديگر خود را در جوار حضرت « موسي بن جعفر » ( عليه السلام ) ديده ، و موفق به زيارت آن بزرگوار و اداي شكر الهي شديم .

امروز و امشب و يوم چهارشنبه را صرف استراحت و زيارت هاي

252

پي درپي نموديم ، از قراري كه بعضي زوّارهاي تازهوارد « كرمانشاهي » نقل
كردند ، در حدود غربي « ايران » تاكنون شش هفت برف سنگين باريده ، و سرماي فوق العاده شده است ، و مي گفتند حركت شما در اين موقع به طرف « ايران » امكان ندارد ، و تمام طرق و شوارع به واسطه برف هاي فوق العاده ، مسدود شده است .

چله زمستان

امروز پنجشنبه دوازدهم ربيع الثاني مطابق « دوم جدي » ، ^{( 1 )} كه روز دوم چله زمستان بود ، هواي « عراق » خيلي معتدل و ملايم بود ، طرف عصر « كشتي سالمي » به « بغداد » رسيد ، و رفقاي عقب مانده ما به ما ملحق شدند ، و درك زيارت شب جمعه را نمودند .

روز شنبه آقاي « حاج سيد عزيزالله » با ما خداحافظي گفته ، توسط عربانه به عزم تشرف به « نجف » ، و رسيدن نزد اهل و عيال خود حركت كردند ، ما هم تلگرافاتي به « طهران » مخابره و تقاضاي برات وجه كرديم ، و پس از چند معطلي جواب نرسيد ، و چون بانك قيمت روپيه را تعيين نمي كرد ، تجار هم در داد و ستدهاي خود بلاتكليف بودند ، به كسي وجه نمي دادند ، ضمناً هزار گونه اخبار وحشتناك راجع به هجوم « بالشويكها » ^{( 2 )}
به « گيلان » و انقلاب « طهران » و غيره مسموع مي شد ، كه لذت و عيش و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ دهمين ماه فلكي مطابق با دي ماه .

2 ـ بالشويك ها در انقلاب 1917م ، پس از برانداختن حكومت تزاري به رهبري لنين با استقرار ديكتاتوري پرولتاريا ، زمام امور را به دست گرفته و حزب كمونيست را تشكيل داده و دولت اتّحاد جماهير شوروي را به وجود آوردند .

253

زيارات ما را منقّص ^{( 1 )} و كدر مي نمود .

زيارت عسكريين

امروز جمعه بيستم ربيع الثاني مطابق « دهم جدي » ، من و آقاي « حاج سيد احمد » به عزم زيارت « عسكريين » ، به پاي خط آهن « سامره » رفته ، و بليط را به قيمت چهار روپيه و پنج آنه گرفته سوار ماشين شديم ، و در ايستگاه هاي « مشاهده » ، و « سميكه » و « بلد » ، ماشين هر كجا چند دقيقه توقف كرد و طرف عصر رسيديم به ايستگاه « سامره » و از آن جا توسط عربانه به كنار « شط » رفته ، و به وسيله قايق عبور نموده براي مغرب وارد شهر « سامره » شديم ، و يك سره به منزل آقاي « آقا شيخ آقا بزرگ » كه از علماي « سامره » و از دوستان و بستگان آقاي « حاج سيد احمد » بود وارد گرديديم ، و سه شب و دو روز در آنجا بوده به زيارت حضرات « عسكريين » موفق ، و از مصاحبت و مذاكرات آقايان « آقا شيخ آقا بزرگ » و آقاي « آقا ميرزا محمد » محظوظ بوديم .

زيارت وداع

امروز دوشنبه بيست و سوم ربيع الثاني مطابق « سيزدهم جدي » ، صبح زود پس از زيارت وداع ، از « سامره » حركت كرده كنار « شط » رفتيم ، با آن كه اول طلوع آفتاب بود مسافرين رفته بودند و ديگر عربانه نبود ، گفتند نيم ساعت ديگر ماشين حركت مي كند ، از كنار « شط » تا پاي ايستگاه
ماشين ، پياده و دوان دوان در اراضي پرگل و باتلاق شده طي طريق كرده ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كوتاه و ناقص .

254

به محض رسيدن ما ماشين به راه افتاد ، خستگي و زحمت دوندگي به تن
ما ماند و معلوم شد تا دو روز ديگر ماشين به « كاظمين » نخواهد رفت ، ناچار دوباره به شهر برگشتيم و چون عربانه موجود نبود در مراجعت به شهر هم پياده بوديم ، و بالجمله از راه توفيق اجباري دو روز ديگر هم در « سامره » به زيارت موفق بوديم ، و عصر سه شنبه خبر رسيد كه ماشين از « موصل » آمده به « كاظمين » حركت مي كند .

در كاظمين

امروز چهارشنبه بيست و پنجم ربيع الثاني مطابق « پانزدهم جدي » ، صبح يك ساعت زودتر جنبيده ^{( 1 )} و به موقع در كنار خط آهن حاضر بوديم ، و مي خواستيم « بليط بلد » گرفته به زيارت « حضرت سيد محمد » برويم ، لكن بارندگي و سرماي زياد موجب انصراف خيال شد ، و همان بليط « كاظمين » را گرفته سوار شديم ، و پس از پنج ساعت رسيديم به شهر « كاظمين » ، و ده روز ديگر به حالت سرگرداني و حيرت و بلاتكليفي در « كاظمين » گذرانيديم ، زيرا كه دو سه روز بعد از رسيدن از « بصره » به « كاظمين » ، تمام اسباب و لوازم سفر را كه براي ما بار گراني شده بود به ثمن بخسي ^{( 2 )} فروخته ، و هر يك از رفقا براي خود يك جامه دان مرتب تهيّه و خود را سبك بار و حاضر براي مراجعت به « ايران » به اقرب وسائل ممكنه نموده بوديم ، و « حاج ابوالحسن طباخ » هم از خدمت مرخص شد
به « كربلا » نزد خويشان خود رفت ، « حاج محمدحسين يراقچي » هم سفر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ حركت كرده .

2 ـ بهاي ناچيزي .

255

ما هم ، رفقاي جديدي گرفت ، دو نفر رفيق و هم سفر ديگر ما « حاج آقا
بزرگ لباسچي » و « حاج سيد ابوطالب ماهوتچي » هم ، مثل ما بلاتكليف بودند ، و ضمناً اوقات خود را به رفت و آمد « بغداد » جهت معاملات تجاري مشغول داشتند ، و جواب تلگراف هاي ما و تمام مسافرين از « طهران » نمي رسيد كسي كاغذ هم نداشت ، بانك انگليس تسعير ^{( 1 )} روپيه را تعيين نمي كرد و تجار در داد و ستد و معامله روپيه بلاتكليف بودند ، راه « كرمانشاهان » هم مسدود و غير قابل عبور شده بود ، هزاران گونه اخبار ناگوار و اراجيف از « رشت » و « طهران » و « قزوين » و هجوم « بالشويكها » و غيره مسموع مي شد ، خلاصه آن كه از روز رسيدن به « كاظمين » ، زندگي و احوال خوبي نداشتيم ، و هر روز را به اميد رسيدن اخبار « طهران » به فردا مي رسانديم ، و به همين جهات بود كه من هم ديگر حال نوشتن روزنامه و تحرير تمام احوال و اوضاع مسافرت را نداشته ، و به يادداشت هاي مختصر حركت و ورود قناعت نمودم .

جنايات انگليسي ها

امروز شنبه پنجم جمادي الاولي مطابق « بيست و پنجم جدي » به عزم تشرف به « كربلاي معلي » ، من و آقاي « حاج سيد احمد » ، از « كاظمين » به « بغداد » رفته ، و بليط عربانه فردا گرفته ، شب را در مهمانخانه اسلامي كه خيلي قشنگ و جديدالبنا و پاكيزه بود استراحت كرديم ، صبح يكشنبه قبل از اذان سحر ، فراش كمپاني عربانه آمد و بيدارمان كرد ، و بعد از اداي فريضه صبح ، به اداره عربانه رفته سوار شديم دو ساعت از آفتاب گذشته

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ قيمت گذاري .

256

رسيديم به « محموديه » ، نهار در « مسيب » صرف شد و در حال حركت خانه هاي بسياري را كه « انگليسي ها » در جنگ با اعراب آتش زده و منهدم كرده بودند تماشا كرديم ، و براي يك ساعت مانده به غروب به « كربلاي معلي » رسيده و در منزل آقا « سيد كاظم خادم » ورود نموديم ، و چهار شب در خدمت جد مظلوم « حضرت سيدالشهداء » ( عليه السلام ) مشغول زيارت و عتبه بوسي بوديم ، من يك كاغذ از زاويه مقدسه داشتم كه تاريخ آن دو ماه قبل بود ، و رفع نگراني و تشويشات راجعه به انقلابات « گيلان » و قضاياي اخير « طهران » را نمي كرد .

نجف

امروز چهارشنبه نهم جمادي الاولي مطابق « بيست و نهم جدي » به عزم تشرف به « نجف اشرف » صبح بسيار زود توسط عربانه كمپاني از « كربلاي معلي » حركت كرديم ، در سه نقطه « خان نخيله » و « خان شور » و « خان مصلّي » ، اسب هاي عربانه را عوض كردند ، و براي يك ساعت به غروب مانده وارد « نجف اشرف » شده ، در منزل هم سفر « مكه » خودمان آقاي « حاج سيد عزيزالله نجفي » ورود نموديم ، و مدت پنج روز مهمان ايشان و موفق به عتبه بوسي « حضرت امير مؤمنان » ( عليه السلام ) و متوسل به ذيل عنايت آن بزرگوار بوديم ، ضمناً يك روز به « كوفه » رفته ، درك اعمال مسجدين و زيارت « حضرت مسلم بن عقيل » ( عليه السلام ) نموديم ، آقاي « آقا سيد محمّدتقي نجفي حضرت عبدالعظيمي » را هم ملاقات ، و من يك كاغذ ديگر از پدر بزرگوارم توسط ايشان داشتم ، كه تاريخ آن نيز قريب دو ماه پيش بود ، و رفع تشويش و اضطراب و ايجاب تسلي و اطمينان از قضاياي « طهران » نمي كرد .

257

ورود به كربلا

امروز يكشنبه سيزدهم جمادي الاولي مطابق « سوم دلو » ، ^{( 1 )} صبح زود توسط عربانه كمپاني از « نجف اشرف » حركت ، و طرف عصر به « كربلاي معلي » ورود كرده ، دو روز ديگر به زيارت و عتبه بوسي « حضرت سيدالشهداء » ـ ارواحنا فداه ـ مشرف و موفق بوده ، در همان خانه « آقا سيد كاظم خادم » پذيرائي شديم .

پريشان خيالي

امروز چهارشنبه شانزدهم جمادي الاولي مطابق « ششم دلو » ، توسط عربانه از « كربلاي معلي » حركت ، و طرف عصر به « بغداد » ورود نموده و در حين شدت بارندگي ، به وسيله واگون به « كاظمين » رسيديم ، هنوز جواب تلگرافات نيامده بود و اخبار راجع به جنگ « روس » و « ايران » ، و انقلابات « طهران » در السنه و افواه شايع بود .

بالأخره در ضمن يك هفته ، جواب هاي تلگرافات تمام حجاج و غيرهم متدرجاً رسيد ، و مسافرين متدرجاً بناي حركت به اوطان خود گذاشتند ، ما هم در روز سه شنبه 22 ، جواب تلگراف و برات تلگرافي خود را وصول نموده ، فوراً مهيّاي حركت شديم لكن صحت و سقم اخبار مسموعه هنوز مجهول و بنابراين تشويش و پريشان خيالي ما برطرف نشده بود ، و هر ساعت مي خواستيم زود به راه بيفتيم .

خلاصه آن كه از موقع مراجعت به « عراق » لذائذ مسافرت و روح فرح و انبساط در ما وجود نداشت .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ يازدهمين ماه فلكي مطابق با بهمن ماه .

258

زيارت وداع

جمعه بيست پنجم جمادي الاولي مطابق « پانزدهم دلو » ، بعد از تحقيقات از موعد حركت ماشين « بغداد » به « قره تو » و وصول خبر مقطوع ، بالأخره امروز پس از زيارت وداع در حرم مطهر « كاظمين » ، به پاي واگون رفته و بعد از خداحافظي و وداع با آشناياني كه به مشايعت آمده بودند ، سوار واگون شده به « بغداد » رفتيم ، و در محوطه شمن دوفر در قهوه خانه نزول نموديم ، ساعت هفت از شب گذشته ماشين رسيد و بليط به قيمت نه روپيه و چهار آنه تحصيل كرده سوار ترن شديم ، و ساعت ده از شب ماشين حركت كرد .

اغلب مسافرين از اعراب بودند كه در بين راه متدرجاً پياده شدند ، مسافر « ايران » ده دوازده نفر بيش نبودند ، روز شنبه ماشين تماماً در حركت بود ، فقط در هر ايستگاهي چند دقيقه توقف مي كرد ، طرف عصر از دو « تونل » كوچك عبور نمود كه عبور از هر كدام چهار الي پنج دقيقه طول مي كشيد ، شب يكشنبه ماشين در « خانقين » لنگ كرد و ما در همان واگون به راحتي خوابيديم .

قصر شيرين

امروز يكشنبه بيست و هفتم جمادي الاولي مطابق « هفدهم دلو » ، صبح ماشين به راه افتاد ، بعد از دو ساعت رسيديم به ايستگاه « تيروق » كه قريب يك فرسخ به « قره تو » مانده است ، آنجا پياده شديم و معاينه و تفتيشات گمركي سه ساعت طول كشيد ، و مأمورين « هندي » و « عرب » با مسافرين سخت گيري نمي كردند ، و هرچه مي توانستند اسباب و محمولات آنها را در غيبت « صاحب منصبان انگليسي » به قاچاق يا

259

مسامحه مي گذرانيدند .

بالأخره توسط چند رأس قاطر باركش از « تيروق » به « قصر شيرين » رفتيم ، كه فاصله آن قريب يك فرسخ مي شود . و در گمرك خانه « قصر » هم كه متعلق به « ايران » است ، تفتيشات گمركي به عمل آمد و تذكره هاي ما را گرفتند و ديگر ندادند ، و در كاروان سرائي ورود كرده استراحت نموديم ، و روز شنبه در تجسس مركب يا مركوبي برآمديم كه به « كرمانشاهان » برود ، اتومبيل حاضر نبود ، يك دستگاه « دليجان » ^{( 1 )} گرفتيم كه با چهار نفر يعني آقايان « حاج سيد احمد » و « حاج سيد ابوطالب » و « حاج آقا بزرگ » و من با دو نفر مسافر « كرمانشاهي » كه در « قصر » پيدا كرديم با هم حركت كنيم ، و درعوض كسري دو نفر مسافر ديگر ما اضافه بار داشتيم كه كرايه آنرا داديم .

كرند

امروز سه شنبه بيست و نهم جمادي الاولي مطابق « نوزدهم دلو » ، نزديك ظهر سوار دليجان شده حركت كرديم و دو ساعت به غروب مانده رسيديم به محلي كه موسوم به « خمپاره » است ، و به واسطه حاضر نبودن اسب و ناامني كه از راه نقل مي كردند شب را همان جا در دليجان گذرانيديم ، و صبح چهارشنبه مال بستند و حركت كرديم و اين روز را بدون هيچ معطلي منزل به منزل ، اسب دليجان را عوض مي كردند و ما
مي رفتيم ، نزديك « پاطاق » ، برف به روي كوهها ظاهر گرديد و هرچه پيش مي رفتيم هوا سردتر و برف زيادتر مي شد ، براي دو ساعت از شب گذشته

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كالسكه بزرگ براي حمل و نقل مسافر كه پيش از پيدا شدن اتوبوس با آن مسافرت مي كردند و به وسيله دو اسب يا بيشتر كشيده مي شد .

260

رسيديم به قصبه « كرند » ، و در منزل يك نفر آشناي دو نفر رفيق « كرمانشاهي » خودمان ورود نموديم ، و پس از گرم شدن در كنار آتش ، و صرف شام ساعت پنج از شب گذشته اسب ها را عوض كردند ، و در حالتي كه سرما در نهايت شدت بود ، و برف تمام دشت و كوهها را پوشانيده بود حركت كرديم ، و تمام بقيه شب را تا صبح طي طريق مي نموديم .

كرمانشاهان

امروز پنجشنبه غره جمادي الثانيه مطابق « بيست و يكم دلو » ، وارد « كرمانشاهان » شده و در خانه نزديك چاپارخانه ورود نموديم ، طرف عصر تلگراف به « طهران » مخابره و كاغذ توسط پست ارسال گرديد ، ليله جمعه در منزل « آقا خليل تاجر همداني » به مناسبت سابقه با آقاي « حاج سيد احمد » ، و ليله شنبه در منزل « آقا سيد محمّد بزاز » طرف تجاري « حاج سيد ابوطالب ماهوتچي » ، و ليله يكشنبه نيز در منزل « آقا خليل » موعود بوديم ، اين دو سه روز را در « كرمانشاهان » به سر برديم ، هوا چندان سرد نبود لكن برف و يخ تمام كوچه ها و معابر را مملو و مسدود نموده بود .

روز جمعه هم برف سنگيني باريد كه دو دفعه پارو كردند ، و موافق اطلاعاتي كه به دست آمد هرچند متأسفانه مهاجمه « بالشويكها » به شهر « رشت » و فرار اهالي آن جا صدق بوده ، لكن بحمدالله اين خطر بزرگ به « قزوين » و « طهران » نرسيده و از اين جهت رفع يك قسمت از تشويش و پريشان حواسي ماشد ، وبراي رفتن از « كرمانشاهان » همان دليجان چاپارخانه را كه با آن وارد شده بوديم ، و دليجان بزرگ خوبي بود كرايه كرديم ، و به جاي دو نفر رفيق « كرمانشاهاني » چهار نفر از « حجاج همدان » را كه در راهها با ما دوستي پيدا كرده بودند ، براي تكميل عده مسافرين دليجان

261

اختيار نموديم ، به اين ملاحظه و به احتياط آن كه مبادا به واسطه برف زياد وسد طريق در راهها و شهرها معطل و اسير اداره چاپارخانه شويم ، دليجان را تا « همدان » كرايه كرديم تا پس از رسيدن آنجا تكليفمان روشن شود .

كنگاور

امروز يكشنبه چهارم جمادي الثانيه مطابق « بيست و چهارم دلو » نزديك ظهر سوار دليجان شده با آقايان مشايعين خداحافظي گفته حركت كرديم ، چهار نفر آشنايان « همداني » كه با ما آمدند عبارت بودند از : جنابان « حاج محمّد » و « حاج يوسف » و « حاج حسن » و « حاج حسين » بعلاوه « ابوالفضل فراش حضرت عبدالعظيمي » را كه در « كرمانشاهان » بود و عزيمت وطن داشت ، براي انجام خدمات همراه آورديم ، يك بليط گاري برايش گرفتيم كه پهلوي سورچي نشسته بيايد ، در مال بند دو فرسخي « كرمانشاهان » ديديم فنر دليجان زياد از اندازه تا شده است كه خوف شكستن دارد ، سورچي ها هم مي گفتند اين دليجان سالم به « همدان » نخواهد رسيد ، خواستيم به « كرمانشاهان » مراجعت كنيم سورچي ها گفتند براي ما مسئوليت دارد و نمي توانيم برگرديم ، بالأخره به حكم استخاره به طرف « بيستون » رانديم ، و چون مال يدكي حاضر نبود شب را آنجا در قهوه خانه به سر برده صبح براه افتاديم ، هرچه پيش مي رفتيم سرما شديدتر و برف انبوه تر مي شد ، چند جا اسب عوض كردند و نزديك غروب رسيديم به شهر « كنگاور » ، و براي دو ساعت از شب گذشته اسب به دليجان بستند و حركت كرديم لكن پس از طي يك فرسخ مسافت ، به واسطه ناتواني اسب ها با سرما و يخ بندان كه به درجه قصوي بود ، يا ناشي بودن سورچي ، اسب ها وامانده قدم از قدم بر نمي داشتند شلاقها و جد و

262

جهد سورچي ها هم ابداً مؤثّر نمي شد ، بالأخره به اين جهت و به سبب
خوف از خطر حمله گرگها كه چند دسته آنها ديده شدند ، مجبور به مراجعت شده شب را در « كنگاور » استراحت نموديم .

اسدآباد

امروز سه شنبه ششم جمادي الثانيه مطابق « بيست و ششم دلو » ، صبح زود سوار شده از « كنگاور » حركت كرديم ، و همه جا مال حاضر بود و عوض مي كردند و ما مرتباً طي طريق كرده نزديك غروب رسيديم به « اسدآباد » ، معلوم شد به واسطه زيادتي برف و شدت بوران ، يك هفته است گردنه مسدود و عبور و مرور از آن موقوف شده است .

چند دستگاه گاري پست و تجارتي قبل از ما رسيده و معطل بودند ، گفته مي شد كه عمله جات مشغول روفتن برف جاده هستند و ممكن است چند روز ديگر راه باز شود ، به اين انتظار پنج شش روز در « اسدآباد » مسقط الرأس « سيد جمال الدين » ، لنگ و معطل بوديم ، دليجان ها و گاري هاي ديگري هم رسيده به ما ملحق شدند ، و در قصبه به زيارت دو امامزاده و تماشاي « مسجد شاه اسماعيل صفوي » رفتيم ، و اين چند روز از انگورهاي « اونك » معروف ، و مويزهاي لذيذ « اسدآباد » خورديم ، جاي دوستان خالي بود ، گوشت هاي گوسفند بسيار لذيذ واعلي هم ، به حد وفور بود از آن صرف مي نموديم .

برف و باد و بوران

امروز يكشنبه يازدهم جمادي الثانيه مطابق « دوم حوت » ، ^{( 1 )} چون از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ دوازدهمين ماه فلكي مطابق با اسفند ماه .

263

باز شدن راه مأيوس ، و از معطلي در « اسدآباد » خسته شده بوديم ، ما و جمعي از مسافرين از دليجان و غيره صرفنظر ، و چند رأس قاطر كرايه كرديم كه شايد زودتر خود را به « همدان » برسانيم ، و چون رفتن روز به واسطه زيادتي عمله جات برف روبي در راه ممنوع بود ، قرار حركت به شب افتاد ، ضمناً اهالي از كيفيت گرفتن برف و باد و بوران در قله كوه و افتادن قطعات برف به روي قوافل ، و تلفاتي را كه به همين جهات هرساله عابرين و مسافرين متحمل مي شوند چيزها مي گفتند و حكايت ها نقل مي كردند ، در هر حال ليله دوشنبه « متوكلا علي الله » ، خود را براي رفتن مهيا كرديم و ساعت چهار از شب گذشته ، در حالتي كه هوا به كلي صاف و مهتاب و در نهايت برودت بود ، سوار قاطرها شده و بناي صعود از گردنه گذاشتيم ، و تا قله كوه كه دو فرسخ مي شود هر چند به واسطه پيچ و خم و سرازير و سربالاي جاده ، و مستور و منجمد بودن آن از يخ و برف ، پاي مال ها لغزش مي خورد و رفقا نوبه به نوبه به زمين مي افتادند ، لكن قابل بردباري و تحمل بود ، و غالباً سقوط يك نفر مايه خنده و تفريح ديگران مي شد ، اما متدرجاً هوا ابر شد در قله گردنه برف و باران شديدي مخلوطاً گرفت ، و باد تند و سردي هم ضميمه آن شد ، و با سابقه حرفهائي كه در خصوص چنين بورانها از اهالي « اسدآباد » شنيده بوديم ، به كلي از زندگي مأيوس و مرگ را پيش چشم خود معاينه مي كرديم ، و انتظار سقوط قطعات برف ما را از سرمازدگي دست و پاها و دردهاي اعضاء بدن غافل و لاقيد كرده بود ، بوران هم دقيقه به دقيقه بر شدت خود مي افزود ، و نفس ها قطع و صداها خاموش شده ، و زبان ها اگر قدرت به تكلم مي نمودند ، فقط تلفظ به كلمه شهادتين بود و به حقيقت مشمول آيه كريمه : { وَإِذْ زَاغَتِ الاَْبْصَارُ وَبَلَغَت الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللهِ الظُّنُونا

264

* هُنَالِكَ ابْتُلِيَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالا شَدِيداً } ^{( 1 )} شده بوديم .

همدان

بالأخره لطف الهي شامل حال گرديده ، اول طليعه فجر به قهوه خانه رسيديم و در ضمن دو سه ساعت توقف ، و خشك كردن لباس ها ، و گرم نمودن دست و پا با آتش ، و صرف چند پياله چاي با نان ، رفع خستگي في الجمله به عمل آمد ، و مجدداً سوار شده به طرف « همدان » رانديم ، و بقيه راه را تا شهر كه سه فرسخ مي شد نسبتاً آسوده تر پيموديم ، زيرا كه به واسطه تابش آفتاب حوت هوا ملايم ، و يخ و برف جاده خوب ، و مبدل به « شولات » ^{( 2 )} شده سقوط نداشتيم ، و هرچه پيش مي رفتيم جاده هموارتر مي شد ، به اين كيفيت براي چهار ساعت به غروب رسيديم به « همدان » ، و در مسافرخانه معروف به تلفن خانه ورود نموديم ، و به محض رسيدن به منزل و صرف غذا حس كرديم كه تماماً تب داريم ، و از شدت فرسودگي و خستگي قادر به حركت نبوده افتاديم .

طرف غروب « آقا شيخ حسن حضرت عبدالعظيمي » رئيس « صلحيه همدان » ، ^{( 3 )} ورود ما را شنيده و به تلفن خانه آمد و با كمال عجز و معذوريت ما از حركت ، و نهايت اصرار و جديت او خواهي نخواهي ما را حركت داد ، به منزل خود برده و فوراً غذائي آورده خورديم ، و زير كرسي گرم و داغ خوابيديم ، الحق در اين مسافرت نه چنين مشقاتي كه ديشب و امروز
براي ما پيش آمد ، و نه چنين جاي مطلوب و خواب لذيذي كه امشب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ احزاب : 10

2 ـ گل ولاي كاريزها .

3 ـ دادگاه عمومي دادگستري .

265

دست داد نديده بوديم ، حساب كردم درست چهل ساعت بيداري كشيده بوديم كه تقريباً نصف آن با نهايت زحمت و مشقت و مرارت برگزار شد .

كودتا در تهران

امروز دوشنبه دوازدهم جمادي الثانيه مطابق « سوم حوت » ، به حمام رفته تنظيف و رفع خستگي كاملا به عمل آمد ، و نهار را در منزل « حاج محمّدحسين همداني » موعود بوديم ، ضمناً معلوم شد كه « گردنه آوج » از طريق « قزوين » و « گردنه يشر » از طريق « عراق » ، چندي است از شدت برف و بارندگي مسدود ، و عبور و مرور موقوف شده است ، و چندين تلفات هم در راه ها اتفاق افتاده ، بعد از ورود ما به « همدان » ، مخابرات تلگرافي هم به « طهران » مقطوع ، بعضي حمل بر پاره شدن سيم تلگراف مي نمودند ، لكن عموماً حدس مي زدند كه در « طهران » انقلاب و اتفاق تازه رخ داده ، علي اي حال مدت ده دوازده روز ما در « همدان » معطل و بلاتكليف مانديم ، و تمام ليالي و ايام را به ضيافت در منازل اهالي كه هركدام از ماها سابقه دوستي داشتند ، و منازل آشنايان از « حجاج همداني » كه امسال با ما همسفر بودند برگزار نموديم ، برف هم همه روزه مي باريد و در كوچه ها عبور و مرور خيلي زحمت داشت .

بالأخره بعد از هزار گونه شايعات ناگوار كه راجع به « طهران » منتشر شده بود ، و هزاران اخبار وحشتناك كه در همين موضوع استماع مي شد ، تلگرافات « طهران » رسيد و معلوم گرديد كه « آقا سيد ضياءالدين طباطبائي » ايجاد كودتائي در پايتخت كرده ، و تمام اعيان و اشراف شهر را حبس و توقيف نموده ، خود از طرف « شاه » به رياست وزراء انتخاب و منصوب شده ، اين قدر اجمال قضيه بود كه رفع بعضي توهمات را كرد ،

266

لكن از جزئيات كار و موجبات اين كودتا هيچ كس هنوز اطلاعي نداشت .

ضمناً چند دستگاه گاري و كالسكه هم از راه « قزوين » و هم از راه « عراق » رسيد ، معلوم شد راهها باز و قابل عبور گرديده ، بنابراين براي حركت كردن مهيا و مشغول مذاكره و گفتگوي كالسكه يا جز آن شديم ، و چون در باب رفتن از راه « قزوين » به « طهران » ، يا رفتن از طريق « عراق » و « قم » ، بين ما اختلاف نظر بود سه نفر رفقا و هم سفران من ، يعني « آقاي حاج سيد احمد » و « حاج آقا بزرگ لباسچي » و « حاج سيد ابوطالب ماهوتچي » روز جمعه بيست و سوم ، توسط درشكه تجارتي از « همدان » به خط « قزوين » حركت كردند ، و من براي رفيق راه ، آقاي « حاج محمّدجعفر ماهوتچيان طهراني » را كه در راه مكه سابقه دوستي و محبت با هم پيدا كرده بوديم اختيار كرده ، با اداره چاپارخانه دولتي داخل مذاكره گرفتن بليط براي خط « عراق » به « قم » شديم .

آقاي « حاج شيخ ابوالقاسم دلال طهراني » هم با ما هم سفر شدند ، و به واسطه نبودن مسافر ديگر ، ما سه نفر كرايه يك دستگاه كالسكه را در بست پرداخته ، بليط آن را گرفتيم كه دو روز ديگر حركت كنيم ، اين دو روز را من منزل آقاي « حاج يمين نظام » مهمان آقاي « قاسم خان » فرزند ارجمندش بوده تَأَنُّسي كرديم .

قريه پل شكسته

امروز يكشنبه بيست و پنجم جمادي الثانيه مطابق « شانزدهم حوت » ، صبح در چاپارخانه دولتي سوار كالسكه شده حركت كرديم ، با آقاي « آقا ميرزا قاسم خان يميني » كه به مشايعت آمده بودند سفارش كردم ، تلگراف حركت ما را مخابره كنند .

267

طرف عصر رسيديم به قهوه خانه « سنگستان » كه تا « همدان » سه فرسخ بيش نيست ، و ما به واسطه خرابي جاده از برف و يخ و گل ، در ظرف شش ساعت پيموديم ، در آنجا مال ها را عوض كردند و حركت كرديم ، نزديك مغرب رسيديم به قهوه خانه معروف به « پل شكسته » ، و به واسطه حاضر نبودن مال ، شب را در قهوه خانه بسر برديم بلكه دو شبانه روز ديگر هم به واسطه خرابي زياد راه ، و بارندگي و نبودن مال كافي ، در گوشه قهوه خانه امرار وقت نموديم .

« پل شكسته » اسم قريه اي است متعلق به « ميرزا سيد محمّد طباطبائي همداني » ، و به مناسبت پل خرابي كه در آنجا است ، قريه معروف به « پل شكسته » شده است ، از قريه مزبور ، تا قهوه خانه و مال بند چاپارخانه مسافتي نيست ، و ما حوائج خود را از اهالي قريه مي خريديم .

گرفتاري كالسكه

امروز چهارشنبه بيست و هشتم جمادي الثانيه مطابق « نوزدهم حوت » ، مال به كالسكه بسته سوار شديم ، و با يك دستگاه ديگر كه مسافرين آن ، زوارهاي « همدان » به « قم » بودند حركت كرديم ، و به واسطه خرابي جاده و انبوهي برف و گل ، سربالائي و پيچ و خم « گردنه يشر » چندين دفعه ، دستگاه در برف يا گل فرو رفت كه مجبوراً پياده شده بيرونش مي آورديم ، بالأخره از سواري استعفا داده مي خواستيم پياده برويم ، لكن كالسكه خالي هم نمي رفت ، و شلاق ها و نهيب هاي پي درپي سورچي هم ، به اسب ها مؤثر نمي شد ، و اين حيوان ها به قدري افتادند و برخاستند و زخم دار شدند ، كه از حركت عاجز شدند ، و براي ختم عمل ، كالسكه و اسب ها به قسمي در برف فرو رفتند ، كه حركت دادن آنها ديگر

268

ممكن نشد ، اسب هاي نيمه جان را سورچي ها باز كرده ، كالسكه را گذاشتند ، و اثاثيه و محمولات ما را هم در دستگاه رفقاي راه گذاشتند ، و تماماً پياده روان شديم ، آن يك دستگاه را هم توسط شش اسب ، كشان كشان و با زحمت آوردند اول مغرب رسيديم به « قريه يشر » و مجموع مسافتي كه امروز به اين كيفيت پيموديم ، و مدت ده ساعت طول كشيد ، سه فرسخ بيش نبود ، و به قدري خسته و كوفته شده بوديم كه در خانه منزل كرده افتاديم و خوابيديم .

قريه امام زاده

پنجشنبه بيست و نهم جمادي الثانيه مطابق « بيستم حوت » ، اتفاقاً چند روز قبل چند نفر مسافر كه از همين خط عازم « همدان » بوده اند ، به اينجا رسيده و به واسطه همان اتفاقي كه در « اسدآباد » براي ما پيش آمد ، يعني به واسطه عدم امكان عبور چرخ در گردنه ، كالسكه خود را گذاشتند و با مال سواري به « همدان » رفته بودند ، و كالسكه آنها در « يشر » خالي مانده بود .

امروز همان كالسكه را اسب بسته و ما را سوار آن كردند و به حركت افتاديم ، هرچه پيش مي رفتيم برف كمتر مي شد ، تا اين كه به كلي زراعت هاي از زير برف درآمده نمودار شد ، و گله هاي گوسفند در صحراها چرا مي كردند و بعضي جاها زمين را شخم مي زدند كه زراعت بهاره يا صيفي بكارند ، دسته هاي سار هم ، از اين طرف به آن طرف در پرواز بودند ، و يا در اراضي تحت شخم مي خراميدند و گردش مي كردند ، هوا هم ملايم و معتدل شد ، و نسيم فرح بخشي از هر جانب ميوزيد ، كه ساقه هاي نازك گندم و جو را از اين طرف و آن طرف خم مي كرد ، خلاصه

269

آن كه آثار بهار از طراوت هوا و خرمي صحرا و غيره ظاهر شده بود ، نهار را در قريه « توتل » كه متعلق به « ناصرالدوله » است صرف نموده ، پس از تبديل مال كالسكه دوباره براه افتاديم ، دو ساعت به غروب مانده رسيديم به قريه معروف به « امامزاده » و به واسطه فقدان اسب يدكي ، شب را در آن جا مانده راحت كرديم ، وجه تسميه اين قريه وجود بقعه « امام زاده شاپور » در آن است ، كه گفتند از فرزندان « حضرت موسي الكاظم ( عليه السلام ) » مي باشد .

پل ديزآباد

امروز جمعه غره رجب مطابق « بيست و يكم حوت » ، صبح از قريه « امام زاده » حركت ، و همه جا در جلگه هموار طي طريق كرده ، ظهر رسيديم به قهوه خانه در كنار رودخانه .

اين رودخانه خيلي عريض و عميق ، همان رودي است كه پل معروف « ديزآبادي » به روي آن ساخته شده ، و چون پل مزبور منهدم شده ، مسافرين از اين محل كه آسان تر است ، و تا « ديزآباد » دو فرسخ فاصله دارد مي گذرند . در هر حال مسافرين و اثاثيه آنها را چند نفر آب باز ، كه شغل آنها همين كار است ، به روي سر و شانه گذاشته عبور مي دهند ، و كالسكه ها و گاري هاي خالي را از گدارهاي معين ، توسط چهار يا شش اسب به آنطرف مي برند ، ما هم براي چهار ساعت به غروب مهياي عبور شديم ، يعني كنار رودخانه لباس هاي بلند و كفش و كلاه را كنده ، با اثاثيه آن طرف ساحل فرستاديم ، و خود به روي شانه آب بازها سوار شده با هزاران وحشت و خطر غرق شدن از آب به سلامت گذشتيم ، لكن دو نفر از « همداني ها » وسط رودخانه غلتيده و غوطهور شدند ، و فوراً آب بازهاي

270

ديگر در آب افتادند بيرونشان كشيدند ، و يكي دو ساعت در كنار ساحل
در يك گوشه نشسته ، مشغول خشك كردن گوشه و كنار لباس هاي خيس شده خودمان ، و تجديد لباس رفقاي در آب افتاده بوديم سپس سوار كالسكه خيس و مرطوب شده حركت كرديم .

در قريه موسوم به « قليج تپه » و قريه « محمّدآباد » مال حاضر بود مي بستند و به سرعت مي رفتيم ، حوالي غروب رسيديم به قريه « ساروق » و هرچند بايد موافق جاده شوسه از « سلطان آباد عراق » كه تا « ساروق » شش فرسخ است عبور نمائيم ، لكن چون دو سه روز است كه آن طرف « سلطان آباد » جاده مغشوش ^{( 1 )} و غير قابل عبور شده ، و گاري پست هم به همين جهت از بيراهه امشب وارد « ساروق » شد ، سورچي ها در حركت دادن ما به « سلطان آباد » تأمل داشتند و شب را در « ساروق » ماندني شديم .

ساروق

امروز شنبه دوم رجب مطابق « بيست و دوم حوت » ، صبح گاري پست كه از خط غير عادي به « ساروق » آمده بود به « سلطان آباد » رفت ، و نايب « ساروق » هم به آن سوار شده رفت كه از مركز ، تحصيل اجازه حركت دادن مسافرين را ، از همان خط غير عادي كه سالم است بنمايد ، نزديك ظهر اجازه رسيد و فوراً مال به كالسكه بسته ، و از « ساروق » مستقيماً به طرف « قم » حركت كرديم ، و موافق آنچه سورچي ها مي گفتند قريب دوازده فرسخ خط سير ما به واسطه نرفتن به « سلطان آباد » كوتاه تر شد ، و اين كه جاده شوسه را از « عراق » گذرانيده اند به واسطه مركزيت و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ناهموار .

271

شهريت آن جا است .

طرف عصر در قريه « آهنگران » ، مال ها را عوض كردند و باز رفتيم ، نزديك غروب رسيديم به قريه « تاج آباد » ، و شب را در آن جا راحت كرديم از نيمه هاي شب باران تندي گرفت و تا صبح مي باريد .

قصبه آشتيان

امروز يكشنبه سوم رجب مطابق « بيست و سوم حوت » ، صبح زود در حال بارندگي هوا سوار شده حركت كرديم ، دو ساعت به ظهر مانده رسيديم به قصبه « آشتيان » ، چون مال حاضر نبود قرار شد سه ساعت لنگ نموده ، با همان مالها حركت كنيم ، اين دو سه ساعت را صرف نهار و تماشاي قصبه نموديم ، جاي خوش منظره اي است ، دكاكين خيلي تميز و قشنگ و نوساز دارد ، و اداره پست خانه و تلگرافخانه نيز در آن جا داير است ، نان هاي سنگك و لواش بسيار عالي ، و روغن هاي خيلي اعلي و تمام حوائج ديگر زندگاني در قصبه موجود بود ، بعد از ظهر سوار شده رانديم ، و پس از طي سه فرسخ مسافت از ميان دره ها و تپه ها رسيديم ، به مال بندي كه معروف به قهوه خانه « حضرت عباس » است ، و جز قهوه خانه آثار ديگري از آبادي ندارد . در اين جا يك كمند مال بيشتر نبود ، و رفقاي « همداني » ما عقب ماندند ، ما براي سه ساعت به غروب مانده سوار شده از اراضي پست و بلند گذشته ، غروب رسيديم به قريه موسوم به « گنده رود » ، اين جاها هوا به كلي ملايم شده بود و زمين هاي زير حاصل ، به كلي خشك و تشنه بود ، گويا باران شب گذشته در اين حدود نيامده است .

اول مغرب سوار شده و با روشنائي مهتاب از جاده هاي پست و بلند و ناهموار عبور كرده ، چهار ساعت از شب گذشته رسيديم به قلعه معروف

272

به « علي جان بيگي » و به واسطه خستگي و تاريكي هوا ، شب را در داخل قلعه در منزل سورچي خودمان كه اهل همانجا است مانديم ، منزل تميزي بود ميزبان هم از خدمت فروگذار نكرد .

طفرود

امروز دوشنبه چهارم رجب مطابق « بيست و چهارم حوت » ، اول آفتاب سوار شده از « قلعه علي جان بيگي » حركت ، و همه جا در اراضي مسطح و هموار مي رانديم ، و پس از دو ساعت رسيديم به « طفرود » كه قريه خيلي بزرگ و معمور و در حكم قصبه است ، در قهوه خانه بسيار عالي و مصفاي آن يك ساعت توقف ، و پس از تبديل مال ها سوار شده رانديم ، هوا از اعتدال گذشته به درجه گرما بود و « جلگه قم » ، آثار و علامات خود را ظاهر مي ساخت .

مقارن ظهر رسيديم به كاروان سراي سنگي كه مال بند آخري در آنجا است ، و پس از صرف نهار سوار شده حركت كرديم ، قسمت اول راه خيلي پست و بلند و ناهموار بود ، و در قسمت اخير همه جا از داخل نهرها يا به روي پل هاي مخروبه و خطرناك گذشته ، سه ساعت به غروب مانده وارد « قم » شديم .

« حاج شيخ ابوالقاسم » ملحق به خانواده خودش شد كه به زيارت آمده بودند ، من و « ماهوتچيان » منزل مخصوص كرايه كرده ، و مدت يك هفته در خدمت « حضرت معصومه » ( عليها السلام ) به زيارت و عتبه بوسي اشتغال داشتيم .

ورود به قم

در اين ايام يك شب و يك روز بارندگي بسيار سختي شد ، كه

273

موجب طغيان رودخانه و خطر ريختن آن به شهر گرديد ، از بستگان و خويشان من جمعي از « زاويه مقدسه » به قصد زيارت ، يا به منت استقبال من ، يا جمعاً بين الامرين به « قم » مشرف شده بودند ، از آن جمله بودند برادر عزيزم آقاي « آقا ميرزا عبدالخالق » حفظه الله تعالي ، و پسر عمه هاي محترم ، آقا زاده ها و آقا مهدي و همچنين آقاي « حاج سيد جلال الدين » و آقايان « معتمدالتوليه » و « آقا ميرزا آقا » و غيرهم ، در اين سال علاوه بر وفور زوار معمول شب عيد ، جمعيت زيادي هم براي زيارت « آقاي شيخ عبدالكريم مجتهد » كه از « عراق » به « قم » مهاجرت فرموده آمده بودند ، نيز جمعي براي دوري از خطرات حكومت نظامي مركز ، و كودتاي « آقا سيد ضياءالدين » به « قم » مشرف شده بودند ، و در ضمن استخبار از سلامتي خانواده مكشوف شد ، كه تمامي اعضاء و فاميل من صحيح و سالم اند ، جز دخترك شش ساله من « شاه بيگم خانم » كه فوت شده و داغي بر دل مادر و پدر خود گذارده ، خداوند خودش توفيق صبر و شكيبائي و تسليم مرحمت فرمايد .

حركت از قم

امسال سه شنبه دوازدهم رجب مطابق « دوم حمل » ، تحويل شمس به « برج حمل » ، يك ساعت از آفتاب گذشته روز دوشنبه يازدهم شد ، و ما با اداره چاپارخانه قرار گذاشته بوديم ، كه همان روز دوشنبه ما را با كالسكه حركت بدهد ، لكن تعلل كردند و حركت به روز سه شنبه افتاد ، و در يوم مزبور دو ساعت به ظهر مانده ، با آقاي « ماهوتچيان » و دو نفر آشناي « طهراني » كه براي رفيق كالسكه اختيار شدند از « قم » حركت كرديم ، و در هر مال بندي كه مي رسيديم مال حاضر بود مي بستند و مي رفتند ، و براي دو

274

ساعت از شب گذشته از خستگي و كسالت در « مزرعه اناران » رسيده راحت نموديم .

ولادت حضرت علي ( عليه السلام )

امروز چهارشنبه سيزدهم رجب مطابق « سوم حمل » ، كه روز ولادت با سعادت « حضرت امير مؤمنان » ـ عليه الصلاة والسلام ـ بود ، صبح زود سوار شده ظهر در « حسن آباد » صرف نهار نموده باز رفتيم ، قريب سه ساعت به غروب مانده رسيديم به قريه « كهريزك » ، كه در آنجا نيز بعضي از خويشان و محترمين « زاويه مقدسه » به استقبال آمده منتظر ورود من بودند ، از آن جمله برادران مكرم عزيزم ، آقايان « آقا ميرزا ابوالقاسم » و « آقا ميرزا ابوالفضل » و پسر عمه مكرم « آقا نصرالله » و جناب « معين التوليه » و « آقا ابوالحسن اندرماني » و غيره ، كه در باغ معروف « كهريزك » ، بساط استقبال و پذيرائي مهيا كرده بودند ، لكن به واسطه ضيق وقت به صرف چاي در قهوه خانه كنار جاده قناعت و اكتفا شد ، و به عجله سوار شده حركت كرديم ، در راه باد بسيار سرد و شديدي ميوزيد ، كه موجب زحمت و صدمه آقايان مستقبلين كه سواره همراه مي آمدند گرديد .

يك ساعت به غروب مانده رسيديم به « قريه بهشتي » كه از آن جا راه « زاويه مقدسه » از جاده شوسه « طهران » جدا مي شود ، و جمعي از خويشان و دوستان كه آن جا به استقبال آمده بودند ، كالسكه را به طرف « قصر ملك » سوق نمودند ، و در قصر مزبور كه آقايان خدام مجلس پذيرائي و استقبال تهيه كرده بودند ، به قدر يك ربع ساعت نشسته ، و با جمعيت پياده به طرف « آستانه متبركه » ولي نعمت حقيقي خودم « حضرت عبدالعظيم ـ عليه التحية والتكريم ـ » رهسپار ، و پس از عتبه بوسي و شكرگزاري در درگاه آن

275

« سيدالكريم » ، چند دقيقه در مجلس پذيرائي هيئت فراشان آستانه نشسته ، هم سفران « طهراني » خداحافظي گفته و رفتند ، و من به همراهي جماعت مستقبلين و در خدمت پدر بزرگوار خودم كه تا صحن مطهر به استقبال تشريف آورده و مرا به شرف دست بوسي خود در آن جا مفتخر نموده بود ، به طرف منزل رفته از ديدار خانواده كه مدت ده ماه و نيم از آن ها به كلي دور و بي خبر بودم ، بهره مند و محظوظ و مشعوف شدم ، و پس از تفتيشات و تحقيقات مكشوف شد كه « آقا ابراهيم » طفل هفت ساله من نيز در مفارقت پدر ، بدرود زندگاني گفته و داغي بر داغ من افزوده ، خداوند خودش باز هم توفيق صبر و شكيبائي و تسليم عنايت فرموده ، و يادگار دو طفل متوفي يعني نور چشمان « آسيد محمّدعلي » و « آقا جواد » را براي من باقي گذارده ، و آنها را به طريق صلاح و سداد هدايت فرمايد .

* * *