شب به نيمه رسيده است كه از حرم بيرون
مي آيم . هوس يك نوشيدني خنك كرده ام .خيابان غزه در شمال حرم را به پيش مي
روم تا به مغازه اي برسم . خياباني كه به شلوغي بيش از حد در مكه معروف است
، اين روزها عجيب خالي از زائران عرب و بخصوص فلسطيني شده است كه بطور
معمول در تشرف هاي خود در اين محل مسكن مي گيرند و رستورانهاي پرتعداد
خيابان نيز پاتوق آنهاست كه قليان هم پاي ثابت آن است . آنفولانزا و بيم از
آن عجيب اقتصاد گردشگري عربستان را در برگرفته است. اگر وضعيت به همين
منوال پيش برود ، بسياري ورشكست خواهند شد . اين نظر من نيست نظر اغلب هتل
داران ،مغازه داران و حتي راننده تاكسي هاي مكه است .
بر اساس سهم بازار بايد گفت كه چين بخش قابل
ملاحظه اي از بازار سوغاتي را در عربستان كه فقط سالانه ميليونها نفر به
قصد حاجي شدن به آن مي روند ، در اختيار دارد . تنها در فصل عمره امسال كه
با پايان رمضان آنهم خاتمه مي يابد ، قرار است 620 هزار زائر ايراني به
عربستان بروند كه مردماني پولدار شناخته مي شوند و در عين حال سنت سختي هم
در خريد سوغاتي دارند .برآورد مي شود كه فقط زائران ايراني ميليونها دلار
را با خريد كالاهاي ارزان قيمت چيني به جيب فروشنده هاي دو شهر مقدس مكه
مكرمه و مدينه منوره بريزند .
اين روزها اخبار قتل عام مسلمانان ارومچي
مركز ايالت مسلمان نشين چين نيز در صدر اخبار رسانه هاست . سازمانهاي حقوق
بشري بارها از وضعيت بد زندگي و محدوديت ها در برگزاري آيين هاي ديني خود
گزارش داده اند.
چيني ها كه سالها بي ديني را در پرتوي انديشه
هاي مائو تبليغ مي كردند ، اينك كه رو به بازار آورده اند ، هر آنچه حتي
در زندگي عبادي مسلمانان مورد استفاده قرار مي گيرد مانند جانماز - تسبيح ،
صلوات شمار ، كلاه ، شال ، و... به جز "مهر" نماز را كه درعربستان اعتقادي
به آن نيست ، توليد و در بازار عرضه مي كنند . شايد تاكنون كسي اين سوال را
نپرسيده چرا يك كشور مسلمان مانند ايران خودمان كه داراي منابع بزرگ نفتي و
تاسيسات و امكانات پتروشيمي است براي در اختيار گرفتن فقط بازار تسبيح در
عربستان بر نداشته كه سالانه ميليونها رشته آن فقط در اين كشور بفروش مي
رسد. در نظر داشته باشيد كه تايوان تنها از محل توليد و صدور اسباب بازي و
چتر هر سال ميليونها دلار درآمد دارد و رهبران آن نشان داده اند كه اصل "
مزيت نسبتي " را در اقتصاد خوب مي دانند.
* انقلاب ديچيتال چهره عربستان سعودي را
خيلي زودتر از آنچه تصور مي شد ، تغيير داده است . بازار تلفن هاي همراه در
اين كشور برآورد شده كه در بخش هاي سخت افزاري و نرم افزاري بازاري ميليارد
دلاري باشد. از ضريب نفوذ تلفن همراه درعربستان سعودي آماري موثق در دست
نيست ولي براساس قرائن مي توان نفوذ آنرا در حد رو به رشد و داراي آينده
خوب برآورد كرد. بازار گوشي نيز به ميزان زيادي در دست چين است.
• ميليونها زائري كه براي عمره و حج تمتع هر
سال به عربستان سعودي مي روند به صنعت هتل سازي در اين كشور و بخصوص دو شهر
مكه مكرمه ومدينه منوره رونق داده است . دولت عربستان طرح هاي بزرگي را در
حال اجرا دارد كه با تكميل شدن آن تا سال 2013 ميلادي چهره شهر مكه كاملا
دگرگون شده و علاوه بر اينكه دهها هتل جديد و مدرن در آن ساخته مي شود ،
فضاي شهر و چشم انداز حرم شريف الهي نيز بهبود مي يابد.
• عربستاني ها حتي در شهرهاي مقدس مدينه
منوره و مكه مكرمه ، از يك زندگي شبانه خاص برخوردارند كه ضمن شباهت هاي
ظاهري به لحاظ محتوايي تفاوت هاي اساسي با نوع غربي آن دارد. بويژه
درتابستان كه دماي هوا امكان بيرون آمدن در فضاي آزاد را نمي دهد ، خانواده
هاي عربستاني شب ها از خانه خارج مي شوند كه دماي هوا قابل تحمل است . آنها
ساعات شب را در مل ها ( مجموعه هاي خريد بسيار بزرگ ) مي گذرانند ، خريد مي
كنند و شام مي خورند و حتي بچه هايشان جايي براي بازي دارند و شب كه ازنيمه
گذشت راهي خانه مي شوند."فست فوت " يا غذاي آماده ، در سالها ي اخير نه
فقط به عنوان يك نوع غذا كه يك لغت ! وارد زبان عربي شده و مغازه هايي كه
اين نوع غذا را عرضه مي كنند خيلي سريع در اين كشور در حال رشد هستند و چند
شبكه زنجيره اي نيز در اين سالها در شهرهاي بزرگ آن مانند رياض – جده – مكه
مكرمه و مدينه منوره شكل گرفته است.
در دو شهر مدينه منوره و مكه مكرمه كه امسال
و بطور متوسط هر روز نزديك به سي هزار ايراني در هر يك از آنها حضور داشت ،
هيچ رستوران و يا حتي فست فوتي كه غذاهاي اين كشور را بفروشد ، وجود ندارد .
* با همه تسهيلاتي كه دولت عربستان براي
ازدواج مردان اين كشور با دختران هموطن خود قائل شده به دلايلي چند كه يكي
ازآنها هزينه هاي بالاي ازدواج و انتظارهاي خانواده هاي دو طرف است ، سعودي
ها ازدواج با ديگر دختران عرب را ترجيح مي دهند و دختران سعودي خواستگاران
خود را بايد از ميان تنوعي از مهاجراني بپذيرند كه ازدواج با اين دختران مي
تواند در عين حال تضميني براي ادامه اقامت آنها در اين كشور باشد .
مهاجرت هاي متنوعي كه عربستان اجازه انجام
آنرا داده است و ازدواج هاي صورت گرفته ، نسلي از دو رگه هايي را وارد
جامعه اين كشور كرده است كه ضمن داشتن ريشه هاي خود ، تحت تاثير فرهنگ و
آموزه هاي جامعه عربستان سعودي است و هجرت هر يك از آنها به سرزمين پدري مي
توانند اين انديشه ها را هر چه بيشتر نشر دهد .
* آنفولانزاي نوع جديد موسوم به N1H1 بيشتر
از آنكه در عربستان به مساله اي در حوزه بهداشت عمومي مبدل شود ، ويروسي
شده كه به جان بخش اقتصاد متكي بر گردشگري مذهبي اين كشور افتاده است.
اقتصاد عربستان سعودي به دو منبع توليد و صادرات نفت و زائران حرمين
شريفين وابسته است.
آمارها نشان مي دهد كه از ابتداي تابستان
امسال كه موضوع شيوع بيماري آنفولانزاي نوع جديد در جهان جدي شد ، از شمار
زائراني كه براي زيارت به عربستان مي روند به ميزان زيادي كاسته شده است .
نتيجه اين كاهش ،ركودي است كه اينك در بخش
هاي مختلفي خدماتي ديده مي شود. هتل هاي شهر مكه مكرمه كه در سالهاي گذشته
در اين روزها كمتر جايي براي پذيرش مسافر داشتند ، اين روزها آنقدر ظرفيت
خالي دارند كه مشتري جمع كن ها براي آنها در مناطق پررفت و آمد شهر دنبال
مسافر هستند.
شلوغ ترين خيابان مكه را مي توان خيابان
"غزه " معرفي كرد كه در ضلع شمالي حرم واقع شده است . در اين منطقه
بازارهاي متعدد و عمده طلا فروشي هاي مكه مكرمه واقع شده است. سال گذشته در
همين روزها امكان عبور از خيابانها و طول وعرض بازارهاي سنتي منطقه بواسطه
تراكم جمعيت نبود . ترافيك در منطقه به حدي بود كه پليس دسته هاي نيرويي
خود را در آن مستقر مي كرد تا خودروها را هدايت كنند. غزه به طور سنتي مركز
تجمع و اسكان و استقرار عربهاي فلسطيني است كه براي زيارت خانه خدا مي آيند .
طلا فروشي هاي غزه به گفته " عبدالله "
شهروند يمن كه در " جوهره " براي يك شهروند سعودي كار مي كند ، هيچ وقت
چنين روزهاي كسادي را شاهد نبوده است .
در رستوران هاي منطقه غزه نيز كه در آن اغلب
غذاهاي عربي – تركي و هندي و پاكستاني عرضه مي شود ، كمتر كسي را مي توان
ديد كه براي صرف غذا نشسته باشد. كارگران متعدد رستوران " مطعم الشرافه "
در خيابان غزه كه پارسال فرصتي براي سرخاراندن نداشتند ، اينك چشمشان يكسره
به در است تا شايد مشتري اي از راه برسد.
ركود اقتصادي در بخش هاي خدماتي به كاهش
قيمت ها انجاميده است . هتل هايي كه در يك سال پيش به كمتر از 30 دلار براي
يك شب حاضر نبودند اتاقي معمولي به مسافري بدهند ، اينك حتي به 15
دلاركرايه براي يك شب نيز راضي هستند.
* ديشب در خيابان غزه يك ايراني كه دنبال
خريد كفن ! بود توجه تني چند از رهگذاران را براي صحبت هايش به زباني مخلوط
از لغات عربي و فارسي جلب كرده بود . او كه نمي دانست به عربي هم به آنچه
او مي خواهد "كفن " مي گويند ، منظورش را دائم با نشان دادن لباس تنش نشان
مي داد و فروشنده هم به او انواع پيراهن و لباس را عرضه مي كرد تا سرانجام
يكي گفت كه منظور او " كفن " است و فروشنده با خنده و شوخي او را به پارچه
فروش همسايه خود ارجاع داد. در اين محل و بيرون از محوطه حرم شير آبي از
چاه زمزم نصب كرده اند تا آنهايي كه كفن مي خرند ! آنرا در اينجا با آب
زمزم بشويند و به اين ترتيب نظافت عمومي محوطه حرم حفظ شود.
پارچه موجود در بازار مكه مكرمه عمدتا چيني
و در حجم بسيار كمي هندي ،پاكستاني و مصري است و من نمونه آماده اي از كفن
را به صورت بسته بندي شده ديدم كه روي آن نوشته شده بود ساخت مصر – ولي
اغلب مي گفتند كه نمونه هاي چيني آن دربازار بيشتر و فراوان تر و ارزان تر
است .
* دو كشور روسيه و چين تلاش زيادي دارند تا
بازارهاي منطقه خليج فارس را هر چه بيشتر به دست بياورند. دراين ميان روسيه
با تجهيز كشورهاي خليج‌فارس به تجهيزات نظامي نقش خود را پررنگ‌تر كرده است
و چين با افزايش صادرات كالاهاي خود به كشورهاي منطقه سعي كرده است به يك
اهرم تبديل شود.
در تقاطع روابط بين اروپا، آفريقا و
خاوردور، خليج فارس نقش مهمي را بازي مي‌كند و با نگاهي به تحولات اخير
بينالمللي و تاريخ گذشته جهان مي‌توان متوجه شد كه تمامي كشورهاي جهان
نگران تحولات در خليج‌فارس هستند. پس از كشف نفت در خليج‌فارس در سالهاي
بسيار دور و بعد از جنگ جهاني اول، شركت‌هاي نفتي غربي به اين منطقه هجوم
آوردند، ولي در خليج‌فارس همواره مسايل سياسي و استراتژيك پابه‌پاي مسايل
اقتصادي نقش كليدي داشته‌اند. خليج فارس، طول دو قرن گذشته تحت سلطه
بريتانيا بوده است و پس از آن نيز آمريكا ،هند و كشورهاي منطقه هر يك به
سهم و قدرت خود منطقه را كنترل و سعي كردند در مقابل حضور امپراطوري روسيه
در اين منطقه ايستادگي كنند. از سوي ديگر امپراطوري چين كه اكنون نقش مهم و
بي‌چون و چرايي را در جهان ايفا مي‌كند، در برخي از مسائل خليج فارس ايفاگر
نقش اصلي است.
روسيه در اين ميان مناسبات اقتصادي و سياسي
بيشماري دارد و اكنون با كشورهاي منطقه نظير امارات روابط بسيار مناسبي را
برقرار كرده است و به‌دليل همين مناسبات، چين و روسيه به رقيب يكديگر تبديل
شده‌اند؛ ولي پس از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي، روسيه براي حفظ منافع خود
در جهان با دولت‌هاي غربي وارد صحنه نبرد جديدي شد.
اگر بخواهيم مناسبات اقتصادي در اين منطقه
بررسي كنيم، نفت كليد واژه اختلافات درخليج فارس محسوب مي‌شود.
عربستان‌سعودي به تنهايي توليدي در حدود 262 ميليون بشكه دارد و عراق،
امارات متحده عربي و ايراني نيز بلافاصله پس از عربستان از توليدكنندگان
اصلي نفت هستند. هر يك از كشورهاي منطقه با در پيش گرفتن استراتژي‌هاي
متفاوت، منافع بيشماري را از خليج فارس كسب مي‌كنند، ولي به‌رغم تمامي اين
تفاوت‌ها، چالش‌‌هاي اقتصادي همچنان ادامه دارد و از سوي ديگر نمي‌توان نقش
كليدي مسايل فرهنگي و اجتماعي را در روابط بينالمللي و مسايل استراتژيك
خليج فارس ناديده گرفت.
عربستان سعودي اكنون به‌عنوان كشور مهم و يكي
از پيشرفته ترين و مدرن‌ترين كشورهاي خليج فارس مطرح است. سياست‌هاي اين
كشور نه تنها از اتحاد خليج فارس چه از نظر مسايل اقتصادي وسياسي حمايت
مي‌كند، بلكه اجازه نمي‌دهد كه روسيه به راحتي به منابع آبي خليج فارس دست
پيدا كند و مستقيما از نفوذ هند به‌عنوان يكي از مستعمره‌هاي سابق انگليس
جلوگيري مي‌كند. البته تمامي 19 كشور خليج فارس چه از روي ميل و چه به صورت
اجباري از اين ديدگاه حمايت و قرارداد امنيتي را در خليج فارس به امضا
رسانده‌اند.
پس از پايان جنگ جهاني دوم، سران دول غربي از
حكومت شاه در ايران حمايت مي‌كردند و اين حمايت، نخستين نشانه از
ناآرامي‌هاي اجتماعي را در خليج فارس به‌وجود آورد، ولي در همين حال
مي‌توان از سياست كشورهاي خليج فارس در دهه 60 ميلادي به‌عنوان «سياست
ويژه» ياد كرد. حفظ اتحاد و يكپارچگي در منطقه، نخستين موضوعي بود كه در
اين سياست مورد بررسي قرار گرفت، ولي اين هدف پس از نخستين جنگ خليج فارس
بسيار كمرنگ شد و به‌رغم تمامي تلاش‌‌ها براي حفظ يكپارچگي در خليج فارس
مسايل به دو قسمت سياسي و اقتصادي تقسيم شد. بحرين، كويت، عمان، قطر،
عربستان و امارات به يكديگر پيوستند و با آغاز دهه 80 ميلادي شوراي همكاري
خليج فارس را تشكيل دادند. ولي با اين حال، نبايد نفوذ روسيه و چين را در
پيشرفت‌هاي سياسي و اقتصادي ناديده گرفت. البته بايد به اين نكته توجه كرد
كه روابط بين كشورهاي توليدكننده نفت و همتايان غربي آنان پس از نخستين
بحران نفت در جهان دستخوش تغييرات فراواني شد. در آن دوران كشورهاي صنعتي
مانند روسيه و چين سعي كردند براي كاهش گسترش نفوذ دول خليج‌فارس، به منابع
نفتي آنان دست پيدا كنند. در آن زمان، آنان با حمايت‌هاي ارتشي و ورود
ماشين‌آلات صنعتي براي استخراج نفت بهترين استفاده را از موقعيت به‌وجود
آمده، بردند و در نتيجه اين اقدامات، بين كشورهاي خاور دور شكاف ايجاد شد و
سران غربي مجددا به صحنه رقابت بازگشتند.
چين و روابط استراتژيك در خليج فارس
افزايش قدرت اقتصادي و سياسي چين در جهان و
تلاش اين كشور براي تبديل شدن به يكي از همكاران شوراي همكاري خليج‌فارس
باعث شد كه چين مدرن امروزي تاثير مهمي را در منطقه ايفا كند. سفر«عبدالله
بن عبدالعزيز آل سعود» پادشاه عربستان به پكن كه پس از مشكلات دولت‌هاي
غربي با كشورهاي خاورميانه به‌وقوع پيوست، باعث شد چين به سرعت به دومين
بازار بزرگ نفت جهان تبديل شود. با عبور ميزان روابط تجاري دوجانبه رياض و
پكن از مرز 14 ميليون دلار، عربستان در بخش تصفيه نفت اين كشور
سرمايه‌گذاري و خريدار اصلي موشك‌هاي چين شد و در عوض شركت‌هاي چين اجازه
يافتند در بازار نفت عربستان سرمايه‌گذاري كنند. از سوي ديگر چين در دسامبر
سال 2005 ميلادي، قرار داد 5 ميليارد دلاري با سران كويت براي ساخت
پالايشگاه نفتي امضا كرد و در همين زمان مقامات پكن قرار داد تجاري را با
ايران امضا كردند.
گسترش روابط چين با عربستان سعودي و ايران،
اين كشور را به‌طور مستقيم در مقابل آمريكا و اتحاديه اروپا قرارداد. اين
اتفاقات در حالي رقم خورد كه پرونده هسته‌اي ايران به مهم‌ترين موضوع در
شوراي امنيت سازمان ملل متحد تبديل شده بود و پكن بدون توجه به نگراني
اروپا و آمريكا، خواهان صبر وگفت‌وگو براي حل بحران هسته‌اي تهران شد.
پكن اكنون منافع اقتصادي غير قابل چشم‌پوشي
درخليج فارس دارد؛ داشتن حق وتو و حضورش در بين 5 عضو اصلي شواري امنيت به
اين كشور اجازه داده است تا به‌راحتي در اين منطقه حضور يابد؛ ولي وجود
روسيه در مقابل چين كه مانند اين كشور از نفوذ كاملي برخوردار است، باعث
نگراني سران پكن شده است.
روسيه و روابط استراتژيك در خليج فارس
مسكو كه خود يكي از توليدكنندگان مهم نفت و
گاز در جهان است در اين ميان نگران مساله «تامين انرژي جهاني» است.
«ولاديمير پوتين» نخست‌وزير كنوني و رئيس‌جمهوري سابق روسيه، سياست‌هاي
كرملين را به گونه‌اي رقم زده است كه اين كشور نيز به بازيگر مهمي در جهان
امروزي تبديل شده است و اكنون اين روند تا جايي گسترش پيدا كرده است كه
كشورهاي شرقي و سران خاورميانه نگران اين نفوذ هستند. نفوذ و تاثير روسيه
در جهان در مشكلات كنوني خاورميانه نظير درگيري بين اسرائيل‌ـ‌فلسطين،
اسرائيل‌ـ‌لبنان و پرونده هسته‌اي ايران به‌خوبي نمايان شده است. دراين
ميان مسكو كه يكي از اعضاي كميته «چهار جانبه» نيز است، تلاش‌هاي خود را بر
برقراري صلح متمركز كرده است. اين مساله به مسكو اجازه داده است تا مانند
واشنگتن «داعيه» اجراي دموكراسي در خاورميانه را پيش بگيرد.
در اين ميان رفتارهاي سياسي روسيه، مانند
دعوت از جنبش «حماس» به مسكو، وعده ارسال كمك‌هاي مالي به فلسطين، برقراري
روابط سياسي و امنيتي با سوريه، مدرن‌سازي تجهيزات ارتشي اين كشور، به‌دليل
اصلي نگراني سران غربي تبديل شده است. بي‌توجهي كرملين به انتقاد آمريكا
واسرائيل و انعقاد قرارداد براي تامين احتياجات دفاعي ايران، روسيه را نيز
مانند چين به يكي اهرم‌هاي خليج فارس تبديل كرده است.
كرملين كه در جهان نقش دو جانبه ايفا
مي‌كند، از سوي ديگر نگران حفظ روابط با سران غرب به‌ويژه اروپايي ها است.
به‌رغم اينكه مقامات بلندپايه سياسي روسيه پس از ابراز نگراني سران آمريكا
و اسرائيل، اعلام كردند كه اين كشور ديگر با تهران قرارداد جديدي را امضا
نكرده‌اند، ولي هنوز سران غربي نگران هستند كه «محمود احمدي نژاد»
رئيس‌جمهوري ايران به ادعاي آنها از وجود روسيه براي تجهيز نظامي ايران جهت
رويارويي با اروپا و آمريكا استفاده ببرد. روسيه سعي كرد با ارايه پيشنهاد
به تهران مبني بر غني‌سازي در خاك روسيه و جلوگيري از به ادعاي غربي ها
دستيابي تهران به تكنولوژي توليد بمب اتم،امري كه ايران قويا و دائما آنرا
رد مي كند ، اين نگراني‌ها را كاهش دهد، ولي اين كشور همچنان نقش مهمي را
در تكميل نيروگاه‌هاي ايران ايفا مي‌كند كه اين مساله خود قسمتي از نفوذ
اين كشور در خليج فارس است.
در انتها مي‌توان گفت كه هر دو كشور روسيه و
چين سعي كردند با استفاده از پتانسيل‌هاي كشورشان نفوذ خود را در خليج فارس
و خاورميانه افزايش دهند. روسيه با آموزش جوانان اين منطقه در زمينه‌هاي
مختلف تخصصي و تجهيز كشورهاي منطقه به تجهيزات نظامي و توليد ماهواره‌هاي
جاسوسي نقش خود را پررنگ‌تر كرده است و از سوي ديگر، چين با افزايش صادرات
كالاهاي خود به كشورهاي منطقه و انعقاد قراردادهاي مهم تجاري سعي كرده است
به يك اهرم در منطقه تبديل شود. پس مي‌توان گفت كه چين و روسيه در عين حال
كه در اين منطقه رقيب يكديگر محسوب مي‌شوند، ولي در خطوط موازي در حال حركت
هستند و طي سالهاي متمادي آينده در تقاطع مناسبات خاورميانه به يكديگر
برخورد نخواهد كرد.
در تحليل نحوه و شكل حضور كشورهاي روسيه و
چين در منطقه خليج فارس و اهداف آنها ، از نوشته خانم " مريم جعفري "
تحليلگر خبرگزاري كار ايران "ايلنا" استفاده شده است .
|