بخش 1

ديباچه

سعادت واقعي انسان و شرط پويايي جوامع بشري در سايه شناخت و كارآمد كردن سيره اولياي الهي است . پرآشكار است كه سيره اولياي الهي به ويژه اهل بيت خاندان وحي به عنوان متقن ترين آموزه هاي تربيتي و اساسي ترين مؤلفه در فرهنگ اسلامي است . شناخت واقعيت هاي زندگي آنان و بهره گيري از روش و منش و رفتار و گفتارشان مي تواند زمينه هاي تعالي و سعادت واقعي انسان را فراهم سازد ، از اين رو پژوهش در آثار اولياي الهي به ويژه جستوجو در احوال خاندان پاك نبوت به منظور الگوگيري از آنان ضرورت انكارناپذير مراكز پژوهشي است .

گروه تاريخ مركز تحقيقات حج در راستاي ايفاي رسالت خود براي ترويج فرهنگ اصيل اهل بيت ( عليهم السلام ) دست به انتشار شرح حال عده اي از مردان و زنان انسان ساز زده است كه از جمله آنان شرح حال سرباز

10

فداكار اسلام ، سفير و پيشاهنگ نهضت هميشه جاويد عاشورا ، مسلم بن عقيل ( عليه السلام ) است . اميد است روح بزرگ و خودساخته اين مجاهد شهيد به عنوان مجسمه والاي ارزش هاي ديني ، همواره چراغ راه حق پويان قرار گيرد .

در پايان مركز تحقيقات لازم مي داند كه از تلاش هاي بي شائبه پژوهشگر محترم و همه كساني كه در به ثمر رسيدن اين آثار تلاش كردند ، سپاسگزاري و پنجره ديدگان خود را به سوي رهنمودهاي سودمند بگشايد .

گروه تاريخ و سيره

مركز تحقيقات حج

11

پيش درآمد

مسلم بن عقيل ( عليه السلام ) از شخصيت هاي سرشناس تاريخ اسلام است كه در قيام شكوهمند عاشورا نقش مهمي ايفا كرد . او از پي دعوت كوفيان ، از سوي امام حسين ( عليه السلام ) مأموريت يافت شهر كوفه را به كانون انقلاب حسيني تبديل نمايد ، اما اندكي پس از ورود مسلم بن عقيل ( عليه السلام ) به كوفه و فعاليت او در راستاي جلب و جذب منابع مالي و انساني براي آماده سازي قيام امام ، عبيدالله به كوفه وارد شد و موفق شد با ايجاد جنگ رواني و برقرار ساختن فضاي رعب و وحشت ، بيعت كوفيان را با سفير امام سست نموده و آنان را از گرد او پراكنده سازد .

تبليغات سوء عبيدالله ، تأثير فراواني بر كوفيان گذاشت و در جلوگيري از ياري رساني آنان به فرستاده امام مؤثر واقع شد . مسلم ( عليه السلام ) ، تنها شده و با بيعت شكني كوفيان مواجه گرديد و پس از مدتي دست گير و در برابر چشمان حيرت زده كوفيان ، گردن زده شد . عبيدالله سر او

12

را براي اظهار لياقت و ابراز وفاداري براي يزيد در شام فرستاد .

بدين ترتيب قيام مسلم بن عقيل ( عليه السلام ) در كوفه با شهادت او و برخي چهره هاي سرشناس قيام به پايان رسيد .

13

1

در سايه سار وفا

طلوع مهر

برگ هاي كتاب كهن تاريخ ورق خورد و در صفحه اي مبهم ، تولد كودكي از تبار « آل ابوطالب » را نشان داد . خانه ، خانه عقيل ، فرزند دوم ابوطالب بود . صداي نخستين گريه نوزاد ، در سكوت شب و آرامش پنجره ها پيچيد . فرزندي ديگر به شمار فرزندان عقيل افزوده شد و سرزمين حجاز گهواره نوزاد خجسته ديگري از نوادگان « فاطمه بنت اسد ( عليها السلام ) » گرديد .

نوزاد ، مسلم ناميده شد ؛ نامي زيبنده براي يك مسلمان كه هر صبح و شام رو به كعبه ، سجده مي آورد .

پدر مسلم ( عليه السلام )

ابوطالب ، عموي پيامبر اسلام ( صلّي الله عليه وآله ) كه نام اصلي اش عبد مناف بن عبدالمطلب بود ، ^{( 1 )} چهار پسر به نام هاي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . شيخ عباس قمي ، الكني و الألقاب ، ج 1 ، ص 108 .

14

طالب ، عقيل ، جعفر و علي ( عليه السلام ) داشت . ^{( 1 )}

عقيل ده سال از طالب كوچك تر و ده سال از جعفر بزرگ تر بود . ^{( 2 )} عقيل مردي عائله مند بود و فرزندان زيادي داشت . كنيه او « ابا يزيد » بوده و وي را بدان مي خواندند . ^{( 3 )}

عقيل ، مردي آگاه بود و در بين قريش فردي سرشناس و محترم به شمار مي آمد كه بهره كاملي از دانش انساب داشت . قبايل و بزرگان عرب را به نيكي مي شناخت و از حسب و نسب آنان آگاه بود . از اين رو ، پس از گذشت مدتي از شهادت فاطمه زهرا ( عليها السلام ) امام علي ( عليه السلام ) از او خواست كه از بين قبايل عرب ، زني پاك دامن از طايفه اي نجيب و وارسته برگزيند تا براي او پسراني شجاع به دنيا آورد .

روزها براي او در مسجد پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) گليمي مي گستردند و او بر آن مي نشست و به پرسش هاي مردم در مورد نسب ها ، جنگ ها و . . . پاسخ مي داد . ^{( 4 )}

مادر مسلم ( عليه السلام )

مسلم ، زاييده بانويي سترگ و پاك دامن از سرزمين « نَبط » و خاندان « آل فرزندا » بود . ^{( 5 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بيهقي ، لباب الأنساب ، ج 1 ، ص 379 .

2 . دينوري ، المعارف ، ص 88 ؛ ابن جوزي ، تذكرة الخواص ، ص 11 .

3 . عبيدلي ، تهذيب الأنساب و نهاية الأعقاب ، ص 357 .

4 . طبري ، ذخائر العقبي ، ص 222 .

5 . المعارف ، ص 88 .

15

نام دقيق مادر حضرت مسلم ( عليه السلام ) در تاريخ نيامده است و اخبار پراكنده اي در مورد نام و هويت او وارد شده است . برخي بر اين باور هستند كه او كنيزي بوده كه عقيل او را از شام خريداري نموده است ^{( 1 )} و نام او را « حُلَيّة » ^{( 2 )} ، برخي او را « علية » ^{( 3 )} و برخي ديگر او را « حلبة » ^{( 4 )} خوانده اند و طبيعي است كه اختلاف در نام او ، ناشي از تصحيف است .

خاستگاه تربيتي مسلم ( عليه السلام )

مسلم ( عليه السلام ) از هنگامي كه چشم گشود ، خود را در آغوش گلستان عترت ديد و از كودكي با محبت آنان رشد نمود . عموهايي داشت چون جعفر طيّار ( عليه السلام ) و حيدر كرّار ( عليه السلام ) و عمو زادگاني چون حسن ( عليه السلام ) و حسين ( عليه السلام ) ، مهتران اهل بهشت . آنان برترين مربيان او بودند . پدرش دانش مند قريش بود ، اما چون زباني بُرنده و سخني توفنده در بيان بدي هاي خاندان عاص و اميه داشت ، همواره مورد عتاب قريشيان بود . ^{( 5 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابوالفرج الإصبهاني ، مقاتل الطالبيين ، ص 52 .

2 . أنساب الأشراف ، ج 2 ، ص 343 .

3 . ميرزا خليل كمره اي ، مسلم بن عقيل ، ص 61 .

4 . خليفة بن خياط ، تاريخ خليفة بن خياط ، ص 145 .

5 . ذخائر العقبي ، ص 222 .

16

از گفتن حقايق واهمه نداشت . خاري در چشم دشمنان پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و خاندانش بود و فرزندانش را بر آن بزرگ كرد . پيكارگر راه خدا بود . در جنگ ها شركت مي كرد و تا پاي جان شمشير زد . تاريخ به ياد دارد در جنگ « حُنَين » ، آن گاه كه دشمن بر مسلمانان سخت گرفت ، چگونه عقيل به همراه برادرش علي ( عليه السلام ) و عمويش عباس تا واپسين لحظه هاي جنگ پيش روي پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) شمشير زد و از جان او پاسداري نمود . ^{( 1 )} به گفته برخي ، او در جنگ « خيبر » و « موته » نيز شركت جسته بود . ^{( 2 )}

مسلم ( عليه السلام ) در دامان چنين پدري بزرگ شد و از همان اَوان كودكي و نوجواني ، راه و رسم ولايت مداري را فرا گرفت و در محضر سه امام معصوم ( عليه السلام ) درس آموخت .

ازدواج مسلم ( عليه السلام )

« زنان پاك از آن مردان پاك اند » . ^{( 3 )} مسلم ( عليه السلام ) در دامان پرمهر عموي بزرگوار خويش ، اميرالمؤمنين ( عليه السلام ) پرورش يافته بود . امام ، مسلم ( عليه السلام ) را شايسته دامادي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . احمد بن يحيي البلاذري ، جمل من أنساب الاشراف ، ج 1 ، ص 464 .

2 . محمد علي عابدين ، مبعوث الحسين ، ص 30 .

3 . نور : 26 .

17

خويش مي بيند و مسلم ( عليه السلام ) افتخار مي يابد كه با رقية ( عليها السلام ) دختر اميرالمؤمنين ( عليه السلام ) ^{( 1 )} ازدواج نمايد . ^{( 2 )}

اين ازدواج ، سبب نزديك شدن بيش تر مسلم ( عليه السلام ) به خاندان عصمت گرديد و زمينه هاي رشد و بالندگي بيش تري را در او فراهم نمود .

ثمره پيوند

در نام و تعداد فرزندان حضرت مسلم ( عليه السلام ) ، اختلاف فاحشي در منابع مربوط به تاريخ نگاري و نسب شناسي به چشم مي خورد ؛ به گونه اي كه تعداد فرزندان ايشان را بين دو تا چهارده فرزند برشمرده اند .

در منابع كهن ، به اختلاف ، نام چهار يا پنج يا هفت تن از آنها برده شده است كه عبارت اند از :

عبدالله ، محمد ^{( 3 )} ، علي ^{( 4 )} ، مسلم ^{( 5 )} ، حميده ^{( 6 )} ( عاتكه ) ، ابراهيم ^{( 7 )} و عبدالرحمن . ^{( 8 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مقاتل الطالبيين ، ص 62 .

2 . بنابر گزارش برخي ديگر از منابع تاريخي ، مسلم ( عليه السلام ) با ام كلثوم ، دختر امام علي ( عليه السلام ) ازدواج نموده است . ر . ك : احمد بن علي الحسني ، عمدة الطالب في أنساب آل ابي طالب ، ص 32 .

3 . مقاتل الطالبيين ، ص 62 .

4 . جمل من أنساب الاشراف ، ج 2 ، ص 328 .

5 . المعارف ، ص 204 .

6 . عمدة الطالب ، ص 32 .

7 . الموفق بن احمد المكي الخوارزمي ، مقتل الحسين ، ج 2 ، ص 54 .

8 . تاريخ خليفة بن خياط ، ص 145 .

18

ويژگي هاي برجسته مسلم ( عليه السلام )

حضرت مسلم ( عليه السلام ) از جمله شخصيت هاي برجسته تاريخ اسلام است كه در آستانه قيام جاويد عاشورا دست به حركتي بزرگ زد . نيكو و به جاست نيم نگاهي به ويژگي هاي اخلاقي او انداخته شود .

شجاعت و جنگ آوري

شجاعت ، ميراث بني هاشم است ؛ گنجينه اي پايا كه دست به دست در بين آنها مي گشت و نسل به نسل تداوم مي يافت . از شجاعت مسلم ( عليه السلام ) بسيار نوشته اند و اين جمله در منابع كهن چند بار تكرار شده است كه « مسلم ( عليه السلام ) در بين فرزندان عقيل شجاع ترين بود » . ^{( 1 )} حضور در جنگ هاي مختلف ـ كه به طور كامل بدان پرداخته خواهد شد ـ از سنين نوجواني برترين سند شجاعت اوست . درباره او سروده اند : « او از شيران بيشه ، شجاع تر بود » . ^{( 2 )}

نويسنده ديگري در بيان شجاعت او مي نويسد :

مسلم بن عقيل ( عليه السلام ) مانند شير بود و آن چنان قدرت داشت كه اگر مي خواست ، مي توانست مردي را بگيرد و بر پشت بام اندازد . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . جمل من أنساب الاشراف ، ج 2 ، ص 334 .

2 . مقتل الحسين للخوارزمي ، ج 1 ، ص 215 .

3 . مبعوث الحسين ، ص 36 .

19

نمونه اي از شجاعت مسلم را مي توان در رزم با سربازان عبيدالله مشاهده كرد ؛ آن گاه كه دشمن از يورش بي امان او آسيب پذيرفت از عبيدالله بن زياد درخواست نيروي كمكي نمود . عبيدالله در پاسخ گفته بود :

من شما را براي جنگ با يك نفر فرستاده ام تا او را دستگير كنيد ، اما شما از من نيروي كمكي مي خواهيد ! تعداد زيادي از سربازان خود را فرستاده ام و سرباز ديگري نمانده . شما لشكر مرا كمرشكن كرديد . ^{( 1 )}

آنان در پاسخ گفته بودند :

اي امير ! آيا نمي داني كه ما را به سوي شيري هُژَبر و غُرّان و شمشيري ستبر و برّان كه در دست پهلواني سترگ است و از برترين خاندان مي باشد ، فرستاده اي ؟ ! ^{( 2 )}

عبيدالله به قدري از جنگ آوري مسلم ( عليه السلام ) شگفت زده شده بود كه گويا لشكري به كوفه حمله كرده است . ترس دشمن از رزم برادرزاده علي ( عليه السلام ) ، پرده از كابوسي هولناك بر ديدگانشان انداخت كه ناگزير دست به نيرنگ آلودند تا بتوانند او را دستگير نمايند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الفتوح ، ج 5 ، ص 92 .

2 . همان .

20

صراحت در بيان حق

مسلم ( عليه السلام ) ، اين ويژگي را از پدرش به يادگار داشت . عقيل هرگز در بيان حقايق كوتاه نمي آمد و بي پرده واقعيت را مي گفت كه اين خود نوعي شجاعت به شمار مي آيد . درباره او نوشته اند : « عقيل ، حاضر جواب ترين مردم در پاسخ دادن و شيوا سخن ترين آنان بود » . ^{( 1 )}

بگو مگوهاي او با معاويه در تاريخ معروف است كه ذكر نمونه اي از آن خالي از لطف نيست .

روزي عقيل نزد معاويه آمد و عمرو عاص خواست براي خندانيدن معاويه با او شوخي كند . وقتي عقيل وارد شد ، عمرو عاص به استقبال رفت و گفت : « مرحبا به كسي كه عمويش ابولهب است » . عقيل پاسخ داد : « و مرحبا به كسي كه عمه اش حمالة الحطب است و در گردنش طنابي از ليف خرماست » . معاويه كه از شنيدن نام عمه بدكاره خود شرم داشت ، سخن را عوض كرد و پرسيد : « درباره ابولهب نظرت چيست ؟ » پاسخ داد : « وقتي به جهنم رفتي سراغ او را بگير . او را هم آغوش عمه ات امّ جميل ، دختر پدر بزرگت ، حرب بن امية خواهي يافت » . معاويه سر به زير انداخت و هيچ نگفت . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ذخائر العقبي ، ص 222 .

2 . ابن ابي الحديد ، شرح نهج البلاغه ، ج 5 ، ص 180 .

21

مسلم ( عليه السلام ) نيز توشه اي غني از سخنوري به ارث برده بود .

در باب صراحت لهجه مسلم آورده اند آن گاه كه قاتل مسلم ( عليه السلام ) او را به شهادت رسانيد و نزد عبيدالله بازگشت ، عبيدالله از او پرسيد : « آيا او را كشتي ؟ » پاسخ داد : « آري ! » عبيدالله كه از برندگي زبان مسلم ( عليه السلام ) در تبيين حق آگاه بود ، پرسيد : « وقتي او را بر بام دارالاماره مي بردي چيزي نگفت ؟ » پاسخ داد : « حمد خدا مي گفت و . . . من [ كه در جنگ ضربه اي از شمشير او خورده بودم ] ، گفتم : سپاس خدايي را كه قصاص مرا از تو گرفت . سپس ضربه اي به او زدم كه كاري نيفتاد . او را آماده كردم تا ضربه ديگري به او بزنم . در چشمانم نگريست و گفت : اي بنده دنيا ! آيا اين ضربه كه زدي به جاي يك ضربه اي كه خوردي نبود ؟ من پرسش او را بي پاسخ گذاشتم و با ضربه اي محكم او را كشتم . » عبيدالله سري تكان داد و گفت : [ عجب ! ] هنگام مرگ هم سرفرازي ! » ^{( 1 )} و در اين انديشه كه چگونه تيغ زبان حق گوي مسلم ( عليه السلام ) كاري تر و برنده تر از سلاح آنهاست ، سكوت كرد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابوجعفر محمد بن جرير بن يزيد الطبري ، تاريخ الطبري ، ج 5 ، ص 378 .

23

2

حضرت مسلم بن عقيل ( عليه السلام ) دردوران امامان ( عليهم السلام )

دوران امامت اميرالمؤمنين ( عليه السلام )

دوران امامت اميرالمؤمنين ( عليه السلام ) دوران درخشاني براي مسلم بن عقيل ( عليه السلام ) به شمار مي آيد . در دوران امامت امام ، جنگ هاي بزرگ و خونيني چون « جمل » ، « صفين » و « نهروان » درگرفت . آن چه از حضور چشم گير مسلم بن عقيل ( عليه السلام ) در تاريخ ذكر شده است ، مربوط به جنگ صفين مي باشد . اين جنگ در ذي الحجة سال 37 هجري روي داد و ماه ها به طول انجاميد . ^{( 1 )}

امام جنگ را در ماه محرم متوقف كرد و در شب اول ماه صفر ، لشكر خود را با آرايشي جديد آماده نمود . پيش از آغاز نبرد ، امام طبق سنت رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) ، ابتدا لشكر معاويه را به پيروي از حق دعوت نمودند و حجت را بر آنان تمام كرد ، اما همان گونه كه پيش بيني مي كردند ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تاريخ الطبري ، ج 4 ، ص 49 .

24

سخنانشان در آنها هيچ اثري نگذاشت . در اين هنگام ، امام به سوي سپاه خود برگشتند و آرايش نظامي جديد خود را در دور دوم جنگ پياده نمودند . در اين چينش نظامي ، امام فرزندان برومند خود ، حسن ( عليه السلام ) و حسين ( عليه السلام ) ، عبدالله بن جعفر و مسلم بن عقيل ( عليه السلام ) ، دو داماد خويش را بر فرمان دهي ميمنه ( جناح راست سپاه ) گمارد . ^{( 1 )}

حضور مسلم بن عقيل ( عليه السلام ) در اين جنگ و فرمان دهي جناح راست لشكر ، آن هم دوشادوش دو امام معصوم ، حسن ( عليه السلام ) و حسين ( عليه السلام ) نمايان گر شخصيت ممتاز اوست .

دوران امامت امام مجتبي ( عليه السلام )

دوران امامت امام مجتبي ( عليه السلام ) بسيار كوتاه بود . برخي آن را دو ماه ^{( 2 )} و برخي ديگر آن را شش ماه ^{( 3 )} دانسته اند . اين دوران ، با صلح امام با معاويه به پايان رسيد و امام براي حفظ مصالح مسلمانان به طور رسمي از حكومت كناره گرفت و معاويه به خلافت رسيد .

مسلم ( عليه السلام ) در اين دوران نيز از ياران و نزديكان امام مجتبي ( عليه السلام ) محسوب مي شد . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناقب آل ابي طالب ، ج3 ، ص197

2 . احمد بن يعقوب ، تاريخ اليعقوبي ، ج 2 ، ص 143 .

3 . جلال الدين السيوطي ، تاريخ الخلفاء ، ص 218 .

4 . مناقب آل ابي طالب ، ج 4 ، ص 45 .