بخش 1

7

ديباچه

شناخت و پيروي از اسوه‌هاي ديني جايگاه مهمي در تعليم و تربيت اسلامي دارد و سعادت واقعي انسان و شرط پويايي جوامع بشري در سايه شناخت و كارآمد كردن سيره اولياي الهي است. پر آشكار است كه سيره اولياي الهي به ويژه اهل بيت خاندان وحي ( عليهم السلام ) به عنوان متقن‌ترين آموزه‌هاي تربيتي و اساسي‌ترين مؤلفه در فرهنگ اسلامي است. شناخت واقعيت‌‌هاي زندگي آنان و بهره‌گيري از روش و منش و رفتار و گفتارشان مي‌تواند زمينه‌هاي تعالي و سعادت واقعي انسان را فراهم سازد، از اين‌رو پژوهش در آثار اولياي الهي به ويژه جست‌وجو در احوال خاندان پاك نبوت كه در دامان پر مهر آنان كامل‌ترين انسان‌ها پرورش يافته‌اند به منظور الگوگيري از آنان ضرورت انكارناپذير مراكز پژوهشي است.

گروه تاريخ و سيره مركز تحقيقات حج در راستاي

8

ايفاي رسالت خود براي ترويج فرهنگ اصيل اهل بيت ( عليهم السلام ) دست به انتشار شرح حال عده‌اي از مردان و زنان انسان‌ساز زده است كه از جملة آنان شرح حال امّ هاني خواهر گرامي امير مؤمنان ( عليه السلام ) است. اميد است كه اين نوشته مورد قبول آن بانوي بزرگوار قرار گيرد.

در پايان مركز تحقيقات حج لازم مي‌داند كه از تلاش‌ پژوهشگر محترم آقاي حامد قرائتي و همه كساني كه در به ثمر رسيدن اين اثر تلاش نموده‌اند، سپاسگزاري نمايد.

انه ولي التوفيق

مركز تحقيقات حج

گروه تاريخ و سيره

9

مقدمه

با مطالعه تاريخ اسلام به شخصيت‌هايي برمي‌خوريم كه گرچه مورد غفلت واقع شده و كمتر مورد توجه محققان و دانشمندان قرار گرفته‌اند، اما از چنان درخششي در تاريخ، انديشه و تمدن اسلامي برخوردارند كه نمي‌توان منكر نقش‌آفريني آنها در عرصه‌هاي مختلف اجتماعي، سياسي و مذهبي تاريخ اسلام شد.

زنان، در ميان ستارگان تاريخ اسلام، مهجور مانده‌اند؛ زيرا با وجود محدوده وسيع تأثيرگذاريشان در عرصه‌هاي مختلف، بروز و نمود كمتري در اجتماع داشته‌اند. برخي از اين محدوديت‌ها به‌خاطر ويژگي‌هاي خاص زنان و برخي متأثر از برداشت‌هاي نادرست از نصوص ديني است. به‌هرحال، نقش زنان، در بسياري از وقايع مبارك يا نامبارك تاريخ اسلام، انكارناپذير است؛ چنان‌كه حمايت

10

مادي و معنوي حضرت خديجه(سلام الله عليها) از رسول گرامي اسلام ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در روزگار سختي و مشقت يا شهادت سميه، در راه حمايت از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و دين اسلام در مكه، از جلوه‌هاي برجسته تاريخ اسلام است.

در مقابل، نقش ام‌جميل، در تحريك همسرش ابولهب، در فاصله گرفتن از بني‌هاشم و رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) 1يا هند، همسر ابوسفيان، در تحريك براي انتقام‌جويي، پس از شكست جنگ بدر2، قابل چشم‌پوشي نيست.

پس از رحلت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) نيز اين نقش‌آفريني ادامه يافت. چنان‌كه اولين جنگ داخلي مسلمانان در تاريخ اسلام، با محوريت يك زن شعله‌ور شد و در مقابل، سخنان دختر گرامي رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در ماه‌هاي نخستين رحلت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و خطبه‌هاي حضرت زينب(سلام الله عليها) پس از واقعه كربلا از اسناد تاريخي معتبري است كه بيانگر انديشه‌ها و جريان‌هاي نامحسوس فكري دوره‌هاي تاريخي و مميز حق از باطل است.

هر چند همه زنان تاريخ‌ساز مظلوم واقع شده‌اند، اما برخي از آنان مظلوميت بيشتري دارند. از ايشان به دليل شناخت و رويارويي با جريان‌هاي انحرافي و نفاق‌آلود،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . انساب الاشراف، بلاذري، ج 1، ص246.

2 . مغازي، واقدي، ج 1، ص124.

كمتر در منابع تاريخي سخن گفته شده است.

زرداران و زورمداران، در طول تاريخ، تمام همت خود را براي خاموش كردن نور هدايت به كار گرفتند تا از رسيدن زلال ايمان به قلب‌هاي تشنه حقيقت، جلوگيري كنند. پس از رحلت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) ، به دليل حسادت‌ها و كينه‌هاي ديرين، اين دشمني دو چندان شد. از اين ‌رو، سال‌ها فضايل خاندان رسالت را پنهان ‌كردند. از روش‌هايي كه آنها در رسيدن به اين مقصود بهره مي‌بردند، نپرداختن به چهره‌هايي بود كه هم محبوب و مورد تأييد رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) بودند و هم مطرح شدنشان در منابع تاريخي، يادآور برتري‌هاي بني‌هاشم و اهل بيت ( عليهم السلام ) دانسته مي‌شد.

اما اهميت و نقش‌آفريني شخصيت‌هايي چون ام‌هاني در عصر نبوي و پس از آن به گونه‌اي است كه مي‌توان آنها را الگوهاي عيني در راست‌باوري و عمل به انديشه‌هاي اصيل ديني دانست.

واكاوي ابعاد مختلف شخصيت ام‌ هاني، از جهات مختلفي اهميت دارد كه از جمله آنها، ولايت‌پذيري و پيروي از اسوه‌هاي آسماني‌اي چون رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و امامان معصوم ( عليهم السلام ) است.

12

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1

خانواده

مورخان و نسب‌شناسان در تعيين نام «ام هاني» متفق نبوده و او را، فاطمه1، فاخته2، عاتكه3 و هند4 ناميده‌اند. نام پدر وي عبد مناف بود5 كه بيشتر با كنيه‌اش ابوطالب شناخته مي‌شد.⁽⁶⁾ ابوطالب، عموي رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) پس از درگذشت عبدالمطلب سرپرستي حضرت ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) را بر عهده گرفت. رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) تا پانزده سالگي در خانه ابوطالب و تحت تكفل او بود.⁽⁷⁾ ابوطالب پس از بعثت نيز به عنوان مهم‌ترين حامي رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) دانسته مي‌شود. او به دليل

1. اسدالغابه، ابن اثير، ج 6، صص 228 و 404.

2. الطبقات الكبري، محمد بن سعد، ج 8، ص 120.

3. الاصابه، ابن حجر، ج 8، ص 346.

4. المغازي، ج 2، ص 848؛ السيرة النبويه، ابن هشام، ج 2، ص 420.

5. الاستيعاب، ابن عبدالبر، ج1، ص28.

6. الطبقات الكبري، ج 8، صص 38 و 178.

7. الاستيعاب، ج 1، ص 34.

13

14

جايگاه اجتماعي و قبيلگي‌اش در ميان قريش و ضرورت استفاده از اين جايگاه براي حمايت از رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) ايمانش را آشكار نمي‌كرد. ابوطالب در مقاطع مختلفي مانند افشاي توطئه ترور پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) 1 و محاصره همه‌جانبه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و بني‌هاشم در شعب ابوطالب ـ كه سه سال به طول انجاميد ـ2 در زمره مهم‌ترين مدافعان و حاميان رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) به شمار مي‌رود.⁽³⁾

ام هاني نه تنها از جانب ابوطالب، بلكه از طرف مادري نيز داراي افتخاراتي است؛ چرا كه مادر او فاطمه بنت اسد، تنها ادامه‌دهنده نسل اسد بن هاشم4 و اولين زن هاشمي‌اي است كه به ازدواج مردي از فرزندان هاشم درآمده و صاحب فرزندي شده است.⁽⁵⁾

فاطمه بنت اسد سرپرست پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در كودكي، از ايمان‌آورندگان و مهاجران نخستين و از جمله زناني است كه نزد رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) از احترام خاصي برخوردار بود، به طوري كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در تشييع جنازه او شركت كرد و لباس خود را براي تكفين او در نظر گرفت و فرمودند:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. الكافي، كليني، ج 8، صص 276 ـ‌ 277؛ بحارالانوار، محمدباقر مجلسي، ج 22، صص 265 ـ‌266.

2. انساب الاشراف، بلاذري، ج 1، ص 230.

3. الاستيعاب، ج 4، ص 1891؛ انساب الاشرف، ج2، ص35.

4. الاصابه، ج 6، ص 218.

5. الاستيعاب، ج 4، ص 1891.

«بعد از ابوطالب، هيچ كس براي من خيرخواه‌تر از فاطمه بنت اسد نبود».⁽¹⁾

طالب، عقيل، جعفر و علي ( عليه السلام ) برادران ام هاني مي‌باشند2 كه از اين ميان، علي بن ابي‌طالب ( عليه السلام ) به عنوان اولين مرد مسلمان3 و وصي و جانشين رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) 4 دانسته شده است. جعفر نيز سرپرستي مهاجران مسلمان به حبشه را بر عهده داشت و از شهداي جنگ موته است.⁽⁵⁾ او همچنين داراي دو خواهر به نام‌هاي «جُمانَة» و «رَيطَة» مي‌باشد.6

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. الاستيعاب، ج 4، ص 1891.

2. الطبقات الكبري، ج 8، صص 38 ‌ـ‌ 178.

3. كشف الغمه، اربلي، ج1، ص80؛ السيرة النبويه، ج1، ص427.

4. الكافي، ج1، ص88؛ الامالي، شيخ صدوق، ص652.

5. الاستيعاب، ج1، ص243.

6. الطبقات الكبري، ج 8، ص 178.

17

2

آيين ام هاني قبل از بعثت

در خصوص دين و آيين ام هاني قبل از بعثت، اگرچه گزارش قابل توجهي وجود ندارد، ولي با توجه به اعتقاد و گرايش بزرگان بني‌هاشم به دين حنيف ابراهيم ( عليه السلام ) ، نمي‌توان دليلي بر جدا نمودن ام هاني از ايشان و اعتقاد وي به بت‌پرستي يافت.

در غالب منابع تاريخي به گزارشي اشاره شده است كه مي‌توان آن را بهترين عامل، در شناخت شخصيت فكري و اجتماعي ام هاني دانست. در اين منابع به علاقه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) به او و خواستگاري حضرت از وي اشاره شده است.⁽¹⁾

هر چند كه اين ازدواج به دليل روابط خانوادگي

و قبيله‌اي ابوطالب با «هُبيرة بن ابي‌وَهَب مَخزومي» به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. انساب الاشراف، ج 1، ص 459.

سرانجام نرسيد و ام هاني به ازدواج هبيره درآمد1، اما

اين خواستگاري را مي‌توان شاهدي بر صحت اعتقادات

و بنيان‌هاي فكري ام هاني از ديدگاه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) دانست.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. المحبر، ابن حبيب، صص 97 ـ‌ 98؛ الطبقات الكبري، ج 8، ص 120.

3

ازدواج و فرزندان ام هاني

چنانچه گذشت، زندگي خانوادگي ام هاني پيش از بعثت و با ازدواج با «هبيره» آغاز شد. از هبيره ـ همسر وي ـ در منابع تاريخي به نيكي ياد نشده است. برخي او را در زمره آزاردهندگان رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) برشمرده‌اند1 و برخي مفسران نخستين، مانند «مُقاتِل بن سُلَيمان» (متوفي 150ه‍ .ق) شأن نزول آيات 1 تا 7 سوره ماعون

را درباره او و «عاص بن وائل» ـ پدر عمروعاص ـ دانسته‌اند.⁽²⁾

اگرچه برخي هبيره را از كشته‌شدگان جنگ خندق مي‌دانند3، ولي اكثر مورخان بر اين عقيده‌اند كه او پس از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. انساب الاشراف، ج 10، ص 242.

2. تفسير، مقاتل بن سليمان، ج 3، ص 527.

3. انساب الاشراف، ج 10، ص 242.

فتح مكه، به «يمن» ^{( 1 )} يا «نجران» ^{( 2 )} گريخته و در آنجا در حال كفر درگذشته است. حاصل ازدواج ام هاني و هبيره، تولد فرزنداني با نام‌هاي «هاني»، «عمر»، «يوسف» و «جَعدَه» بود.⁽³⁾ جعده از چهره‌هاي برجسته شيعيان و از ياران امام علي ( عليه السلام ) در جنگ صفين بوده است.⁽⁴⁾ او كارگزار امام در خراسان، در سال‌هاي 35 تا40 ه‍ .ق بود.⁽⁵⁾

فرزندش عبدالله فاتح نيز از كارگزاران امام در مناطقي از خراسان از جمله «قندهار» بود.⁽⁶⁾ وي همسر ام الحسن، دختر امام علي ( عليه السلام ) است7 و نايب حضرت در اقامه نماز جماعت در كوفه مي‌باشد.⁽⁸⁾ خاندان جعده نيز از خاندان‌هاي شيعي و تأثيرگذار كوفه بودند و از دعوت‌كنندگان و زمينه‌سازان حضور امام حسين ( عليه السلام ) در كوفه، در سال‌هاي 60 و61ه‍ .ق مي‌باشند.⁽⁹⁾

خانه ام هاني نقش مهمي در تحليل تاريخ اجتماعي مكه دارد، به طوري كه اولين منبع بهره‌مندي از آب ـ‌ پس

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. المحبر، ص 396؛ الانساب الاشراف، ج 2، ص 41.

2. مغازي، ج 2، ص 848.

3. الاستيعاب، ج 4، ص 1965.

4. وقعة الصفين، نصر بن مزاحم، ص465.

5. الاخبار الطوال، دينوري، ص 173.

6. شرح نهج البلاغه، ابن ابي‌الحديد، ج18، ص308.

7. زين الاخبار، گرديزي، ص 232.

8. الكامل، ابن اثير، ج3، ص 390.

9. انساب الاشراف، ج 3، صص 151 ـ‌ 152؛ ج 6، ص 413.

از چاه زمزم ـ چاهي به نام «عجول» بود كه توسط «قُصَيّ بن كِلاب» حفر شده بود و در خانه ام هاني قرار داشت.⁽¹⁾ ابن عباس نيز در خانه ام هاني از نگهداري پرنده‌اي به نام ابابيل ـ كه مكه و اهل آن را از خطر ابرهه رهانيده بود ـ خبر داده است.2

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. تاريخ يعقوبي، يعقوبي، ج 1، ص 240؛ معجم البلدان، ياقوت حموي، ج 4، ص 87.

2. جوامع الجامع، طبرسي، ج 3، ص 845؛ الدرالمنثور، جلال الدين سيوطي، ج 6، ص 396.

23

4

پذيرش اسلام

در مورد زمان اسلام آوردن ام‌ هاني، اگرچه دانشمنداني مانند «قاضي نعمان» (متوفي 363 ه‍ .ق) او را قديم الاسلام دانسته‌اند و پيشينه هرگونه شركي را در مورد او نمي‌پذيرند1، ولي در اكثر منابع تاريخي، اظهار ايمان وي را در سال هفتم و پس از فتح مكه نوشته‌اند.⁽²⁾

البته در مقابل اين دسته از منابع، شواهد متعددي بر ايمان وي قبل از فتح مكه (سال هفتم هجري قمري) و پيش از هجرت رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) از مكه به مدينه وجود دارد. از مهم‌ترين اين شواهد، اعتراف وي به رسالت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و همراهي او با پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در اقامه نماز عشاء مي‌باشد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. شرح الاخبار، قاضي نعمان، ج 1، ص 119؛ ج 2، ص 375.

2. الاستيعاب، ج 4، صص 1889 ـ 1963.

«ابن هشام» (متوفي 218ه‍ .ق) و «محمد بن سعد» (متوفي 230‌ه‍ .ق) از مهم‌ترين مورخين عامه، واقعه معراج را چنين گزارش مي‌كنند:

پس از آنكه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) نماز عشاء را به اتفاق گروهي از جمله ام هاني و در خانه وي اقامه نمودند، سفر الهي ايشان به بيت المقدس و پس از آن به آسمان‌ها آغاز شد و حضرت پس از بازگشت و اقامه نماز صبح به همراه ام هاني، او را از اين سفر مطلع ساختند.⁽¹⁾

همچنين در ادامه اين گزارش‌ها ام هاني، حضرت را با عنوان «يا نبي‌الله» نام مي‌برد و حضرت او را از افشاي اين سفر نزد ديگران برحذر داشت.⁽²⁾ تعيين سهمي از غنايم خيبر، براي وي در محرم سال هفتم هجري و قبل از فتح مكه3 نيز از ديگر شواهد اسلام آوردن ام هاني قبل از فتح مكه است. در مقام حل اين اختلاف‌نظرها در مورد زمان اسلام آوردن ام هاني، شايد بتوان بيعت رسمي او به همراه ديگر زنان قريش با رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) پس از فتح مكه4را منشأ چنين اشتباهي براي دسته‌اي از منابع تاريخي دانست.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. السيرة النبويه، ج 1، ص 402؛ الطبقات الكبري، ج 1، ص 167.

2. همان.

3. مغازي، ج 2، ص 694.

4. الكامل، ج 2، ص 252.