بخش 5

102

تاريخ ضريح هاي ائمه بقيع ( عليهم السلام )

پس از بررسي تاريخ بقعه و حرم ائمه بقيع ، مي رسيم به بررسي تاريخ ضريح هاي سه گانه اين بزرگواران :

آنچه از تاريخ به دست مي آيد ، اين است كه قبور ائمه بقيع و جناب عباس ، از قديم الايام يعني پيش از قرن هفتم ، داراي ضريح و صندوق بوده اند كه به مناسبت نزديكي و اتصال قبور ائمه ( عليهم السلام ) همه آنها در داخل يك ضريح و قبر جناب عباس به علت فاصله آن با اين قبور ، داراي ضريح مستقل بوده است و در قرنهاي اخير علاوه بر اين دو صندوق ، يك ضريح مشبك و چوبين بزرگ هم ساخته شده كه هر دو صندوق در داخل آن قرار داشته اند .

صندوق قديمي

همانگونه كه اشاره شد ، اين دو صندوق از نظر تاريخي داراي قدمت و سابقه بس طولاني ، مخصوصاً ضريح ائمه بقيع ، از نظر استحكام و ظرافت و زيبايي جالب توجه بوده است . بطوري كه مؤلفان و تاريخ نويسان در وصف آن ، قلم فرسايي ها كرده و اين ظرافت و زيبايي را به وسيله نوشته هايشان به نسلهاي آينده منتقل نموده اند كه ما گفتار چند تن از اين مورّخان را در اختيار خواننده ارجمند قرار مي دهيم :

1 ـ تا آنجا كه ما به دست آورده ايم ، در تاريخ براي اوّلين بار كه از صندوقِ قبورِ ائمه بقيع سخن به ميان آمده و ظرافت و زيبايي آن توصيف شده ، به وسيله جهان گرد معروف ابن جبير ( متوفاي 614 هـ . ) مي باشد كه او درباره اين قبور و ضريح آنها مي گويد :

. . . و قبرشان بزرگ و از سطح زمين بلندتر و داراي ضريحي از چوب مي باشد كه بديعترين و زيباترين نمونه است از نظر فن و هنر ، و نقوشي برجسته از جنس مس بر روي آن ترسيم و ميخكوبي هايي به جالبترين شكل در آن تعبيه شده است كه نماي آن را هر چه زيباتر و جالبتر نموده است .

103

سپس مي گويد : ضريح ابراهيم فرزند پيامبر نيز به همين شكل است . ^{( 1 )}

2 ـ خالدبن عيسي البلوي كه در سال 740 اين ضريح شريف را زيارت كرده ، مشابه همين مطالب را نقل نموده و مي گويد : « والقبران [ قبر العبّاس و الائمّة الأربعة ] مرتفعان عن الأرض متسعان مُغَشَّيان بألواح ملصقة ابدع الصاق مرصعةٌ بصفائح الصفر و مكوكبة بمسامير علي أبدع صفة و أجمل منظر » . ^{( 2 )}

3 ـ ابن بطوطه جهانگرد معروف نيز ميگويد : « ورأس الحسن الي رجلي العبّاس وقبراهما مرتفعان عن الأرض متسعان مغشّيان بالواح بديعة الالصاق مرصعة بصفائح الصفر البديعة العمل » . ^{( 3 )}

4 ـ سمهودي مورخ و مدينه شناس معروف ( متوفاي 911 ) مي گويد : « وقبر العبّاس و قبر الحسن مرتفعان من الأرض متسعان مغشّيان بالواح ملصقة ابدع الصاق مصفحة بصفائح الصفر مكوكبة بمسامير علي أبدع صفة و أجمل منظر » . ^{( 4 )}

دو نكته قابل توجه

اين بود مشاهدات تعدادي از نويسندگان و مورخان درباره ضريح ائمه بقيع ( عليهم السلام ) در طول هفت قرن از اوائل قرن هفتم تا اوائل قرن چهاردهم هجري .

در اينجا تذكر دو نكته را لازم مي دانيم :

نكته اوّل : بطوري كه ملاحظه فرموديد علي رغم توصيف صندوق و ضريح ائمه بقيع در منابع متعدد ، در هيچيك از اين منابع ، در مورد تاريخ دقيق ساخت اين ضريح و يا باني آن ، ذكري به ميان نيامده است ، ولي با توجه به قدمت آن و اهتمام مجدالملك براوستاني به بناي حرمها و احداث گنبد و بارگاه ائمه هدي و جناب ابراهيم و عثمان ابن مظعون در بقيع و ساختمان حرم كاظمين ( عليهما السلام ) و حضرت عبدالعظيم و ساير حرمها و مشابهت ضريح جناب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . رحلة ابن جبير ـ چاپ دارالكتاب اللبنانيه ، ص 144

2 . تاج المفرق في تحلية علماء مشرق ـ چاپ مطبعة فضاله مغرب ج1 ، ص 289 ـ 288

3 . رحله ابن بطوطه ، ص 119 . وي اين كتاب را در سال 757 نوشته است .

4 . وفاء الوفا ، ج 3 ، ص 916

104

ابراهيم با ضريح ائمه بقيع مي توان با ظن قريب به يقين ادعانمود كه ضريحهاي سه گانه در بقيع نيز به دستور وي ساخته شده است ؛ زيرا بعيد است شخصي همانند مجدالملك با علاقه شديد و امكانات فراواني كه در اختيار داشته است بقعه اي با آن عظمت بنا كند ولي از ساختن ضريح و صندوق بر روي اين قبور ، غفلت ورزد .

بنابراين باني ضريح ائمه بقيع و تاريخ تقريبي ساخت آن ، روشن مي شود كه همزمان با ايجاد بقعه ائمه بقيع ، در نيمه دوّم قرن پنجم هجري ، به دستور مجدالملك ساخته شده است .

نكته دوّم اينكه : از قرائن مختلف درباره كيفيت قبور ائمه هدي ( عليهم السلام ) بويژه از آنچه فرهاد ميرزا ذكر نموده كه در ذيل ملاحظه مي فرمائيد معلوم مي شود كه اين قبور قبل از تخريب بوسيله وهابيّون متصل بهم و بدون فاصله در داخل يك ضريح قرار گرفته بودند . و محيي لاري متوفاي 933 در سفرنامه منظومه اش « فتوح الحرمين » صفحه 87 باين معني تصريح كرده و مي گويد

چون بميان فاصله شان اندكيست * * * مرقد اين چار تو گوئي يكي است

مشهد عباس عليه السلام * * * دور از ايشان است بقدر دو گام

اين بود اولين ضريح ائمه بقيع ( عليهم السلام ) با آن قدمت و سابقه تاريخي .

و اما ضريح دوم

سيد اسماعيل مرندي در كتاب خود ؛ « توصيف مدينه » كه در سال 1255 تأليف نموده است ، مي گويد :

و هر چهار تن مطهر در يك ضريحند ازچوب مشبك ، و عباس در بالاي سر ائمه اربعه واقع شده و قبرش علي حده است . در ميان ضريح و چهار معصوم متصل به يكديگر و در بالاي قبر مطهر پرده كشيده اند و يك قبّه بزرگ دارد . ^{( 1 )}

و مرحوم فرهاد ميرزا مي گويد : صندوق ائمه اربعه در ميان صندوق بزرگ است كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . توصيف مدينه ، مجله ميقات حج ـ شماره 5 ص 118

105

عباس عمّ رسول اللّه نيز در آن صندوق قرار گرفته است . متولّي آنجا درِ صندوق را باز كرده به ميان ضريح رفتم و دور ضريح طواف كردم ، ميان صندوق و ضريح كمتر از نيم ذرع است كه به زحمت مي توان حركت كرد بلكه براي آدمهاي قطور متعسر است . ^{( 1 )}

ميرزا محمد حسين فراهاني مي نويسد : در وسط اين بقعه مبارك صندوق بزرگي است از چوبِ جنگلي بسيار ممتاز و در وسط اين صندوق بزرگ دو صندوق چوبي ديگر است و در اين دو صندوق پنج نفر مدفونند يكي امام ممتحن حضرت حسن ( عليه السلام ) و . . . ^{( 2 )}

و اين بود گفتار شاهدان در مورد ضريح دوّم قبور ائمه بقيع كه در روي دو ضريح مجزا و مستقل متعلق به ائمه ( عليهم السلام ) و جناب عباس قرار گرفته بود .

ولي متأسفانه در اين منابع ، از تاريخ اين ضريح هم كه مسلّماً پس از قرن دهم ساخته شده و همچنين از سازنده آن ، كه چه كسي بوده است ، هيچ اثري به دست نيامد .

سوّمين ضريح

مرحوم سيّد محسن امين ^{( 3 )} ( 1371ـ1282هـ . ق . ) به مناسبت ممانعت مردم مدينه از توسعه حرم ائمّه بقيع به وسيله سلطان قايتباي مي نويسد : در دوران ما هم چنين اتفاقي بوقوع پيوست ؛ زيرا در اصفهان ضريح ديگري از فولاد براي قبور ائمه بقيع به صورتي ظريف و زيبا ساخته شد كه در قسمت هاي بالاي آن اسماء حسني با آب طلا و خط زيبا ترسيم شده بود . پس از جلب موافقت دولت عثماني به وسيله دولت ايران و انتقال آن به جدّه « سران » مردم مدينه از ورود آن به اين شهر مخالفت نمودند و پس از سه سال توقف

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سفر نامه فرها ميرزا چاپ علمي ، ص 140

2 . سفر نامه فراهاني ، ص 228

3 . سيد محسن جبل عاملي ملقّب به امين متولّد روستاي شقراي جبل عامل تحصيل كرده حوزه علميه نجف مقيم دمشق از بزرگان علماي اماميّه و از مفاخر شيعه اثني عشريه در قرن چهاردهم مؤلّف ده ها جلد كتاب سودمند در موضوعات مختلف از جمله آنهاست . كتاب اعيان الشيعه كه قبلا در بيش از پنجاه جلد واخيراً در ده مجلّد بزرگ و قطور در لبنان چاپ شده همانگونه كه از اسمش پيداست كتابي است پر ارزش و از محاسن جهان شيعه در عصر حاضر و كتاب ديگر او كشف الارتياب است در رد وهابيت و بهترين تأليف در موضوع خود . رفع الله في الخلد مقامه .

106

ضريح در جدّه ايراني ها با پرداختن مبلغ كلاني به مخالفان و جلب موافقت آنان ضريح به مدينه منتقل گرديد ولي باز هم مدينه اي ها از نصب آن در محلّ صندوق قبلي به بهانه اينكه اين صندوق وقف است و تغيير آن جايز نيست امتناع ورزيدند در نهايت قرار شد ضريح بر روي صندوق قبلي نصب شود و چون در ساخت آن چنين حادثه اي پيش بيني نشده بود و در اثر عدم تناسب حجم و ابعاد ضريح و صندوق بالاجبار به توسعه آن اقدام و اين عمل موجب نقص در بعضي جوانب آن شد كه با نصب قطعات چوبي همرنگ با ضريح اين نقص به ظاهر ترميم شد .

مرحوم سيّد امين مي افزايد من اين قطعات را كه وصله ناجور شده و از زيبايي ضريح كاسته بود در سال 1321هـ . كه پس از انجام اعمال حجّ به مدينه مشرّف شدم مشاهده نمودم و مجدّداً در سال 1330هـ كه از دمشق مستقيماً به زيارت مدينه موفق بودم ضريح را با همان كيفيت ديدم و با همان شكل باقي بود تا در سال 1343 به وسيله وهابيان به هنگام تخريب گنبد و بارگاه و قبور ائمه هدي از بين رفت . ^{( 1 )}

بتنوني مصري كه در سال 1327هـ سفر حجّ نموده درباره همين ضريح مي نويسد : « ومقصورة سيدنا الحسن فيها فخيمةٌ جدّاً وهي من النحاص المنقوش بالكتابة الفارسيّة وأظنّ أنّها من عمل الشيعة الأعجام » . ^{( 2 )} ضريح حضرت حسن ( عليه السلام ) در داخل اين بقعه ، خيلي جالب و زيبا است و از فلز ساخته شده و خطوطي فارسي بر آن نقش بسته است . به گمانم از آثار شيعيان عجم باشد .

چگونگي قبر و ضريح منسوب به فاطمه ( عليها السلام )

اكثر مورّخان كه به معرفي قبّه و ضريح ائمه بقيع پرداخته و به بعضي از جزئيات آنها اشاره اي دارند . متأسفانـه در مورد چگونگي قبر منتسب به فاطمه ( عليها السلام ) سكوت اختيار نموده اند ، فقط در آثار بعضي از نويسندگان است كه گاهي مطالب و جزئيات در اين زمينه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كشف الارتياب : 324

2 . رحله بتنوني ، ص237 . اين كتاب سفرنامه حجّ سال 1327هـ است كه در سال 1329 در مصر چاپ شده است .

107

منعكس گرديده است و ذكر همين مطالب داراي ارزش تاريخي و گره گشاي نقاط مبهم ، پس از گذشت هفتاد سال از انهدام اين حرم و ساير آثار در بقيع و خارج آن است .

و از مجموع اين مطالب و بر اساس نقل اين نويسندگان كه خود شاهد عيني بودند ، معلوم مي شود كه قبر منتسب به فاطمه زهرا ( عليها السلام ) يا فاطمه بنت اسد ، در عين حال كه در داخل بقعه ائمه بقيع قرار داشت ، اما نه در وسط اين حرم شريف ، بلكه در سمت جنوبي آن و در داخل طاقنمايي در مقابل محراب قرار گرفته بود و گر چه از سطح زمين قدري بلندتر و مشخص و مورد احترام زائران بوده و زيارت حضرت زهرا ( عليها السلام ) در كنار اين قبر خوانده مي شده ، ولي داراي ضريح معمولي ، همانند قبور جناب عباس و ائمه ( عليهم السلام ) نبوده ، بلكه يك روپوش قيمتي و گلابتون به روي اين قبر كشيده مي شده ، آن هم ظاهراً به هنگام موسم حج و در مواقع كثرت زائران و در قرنهاي اخير در قسمت مقدّم اين طاق نما ، شبكه اي از فولاد به صورت حائلي در ميان اين قبر و فضاي داخل حرم ، تعبيه گرديده بود كه اين شبكه در اصطلاح عامه ، به « ضريح حضرت فاطمه » معروف بود ؛ همانگونه كه محراب به عنوان « محراب فاطمه » معروف شده است و اين قسمت از حرم داراي تزيينات مختصري مانند شمعدان و چلچراغ بوده است .

و اينك گفتار اين نويسندگان :

ميرزا حسين فراهاني مي گويد : در وسط همين بقعه متبركه در طاقنماي غربي [ جنوبي ] قبري است كه به ديوار يك طرف آن را ضريح آهني ساخته اند و مي گويند قبر فاطمه زهرا ( عليها السلام ) است . در اين بقعه مباركه ديگر زينتي نيست مگر دو چلچراغ كوچك و چند شمعدان برنجي ، و فرش زمين بقعه حصير است . ^{( 1 )}

نايب الصدر شيرازي مي گويد : و آثاري در آن بقعه در پيش روي ائمه به طرف ديوار ؛ مانند شاه نشين ضريح وپرده دارد ، مي گويند جناب صديقه طاهره ( عليها السلام ) مدفون است . ^{( 2 )}

سيد اسماعيل مرندي مي گويد : و محراب قبر حضرت فاطمه ( عليها السلام ) را زيارت مي كنند ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سفر نامه ميرزا حسين فراهاني ، ص 228

2 . تحفه الحرمين ، ص 227

108

ليكن قبر فاطمه بنت اسد است و هم پرده دارد . و در مورد فرش حرم مي گويد : چون كه حضرت در ميان اهل سنت افتاده اند هيچ زينت ندارند ، فرش مستعمل دارد ، امسال از يزد يك نفر كلان دوز ( ؟ ) فرش بسيار خوب فرستاده بود ، نينداخته بودند ، در بالاي هم مانده بود . ^{( 1 )}

فرهاد ميرزا مي نويسد مرقد مطّهر حضرت صديقه در بقعه بقيع روبه روي ضريح ائمه اربعه ( عليهم السلام ) و عباس بن عبدالمطلب عمّ رسول الله است يك پرده از گلابتون آويخته اند و در آن پرده نوشته اند سلطان احمد بن . . . سنة احدي وثلاثين ومأة بعد الألف ( 1131 ) . در اين مدّت كه فزون از يكصد و شصت سال است آن پرده خوب مانده چندان كهنه نشده چنين معلوم است كه در ايام آمدن حاج مي آويزند و بر مي دارند . ^{( 2 )}

و سيف الدوله مي نويسد : هم در اين بقعه علامتي از قبر صديقه طاهره هست . ^{( 3 )}

تنها يادگار موجود از حرم بقيع

اين بود آنچه كه راجع به قبر و ضريح منتسب به حضرت فاطمه ( عليها السلام ) در منابع منعكس گرديده و يا به دست ما رسيده است ولي بايد توجه داشت كه :

اولا : متأسفانه هيچ دليل و شاهد معتبر در مورد تاريخ و باني اين ضريح « شبكه » در دست نيست . ^{( 4 )}

و ثانياً : آنچه فراهاني گفته است كه اين ضريح « شبكه » از آهن است ، منظور وي فلزي بودن آن است ؛ زيرا اين ضريح از فولاد ناب و از نظر فني داراي ظرافت و استحكام فوق العاده بوده و در عين حال تنها اثر و يادگار موجود و بجاي مانده از حرم ائمه بقيع ( عليهم السلام ) مي باشد كه وهابيان به هنگام تخريب اين حرم شريف ، در 8 شوال 1344 هـ . اين شبكه را هفت قطعه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . توصيف مدينه ـ فصلنامه ميقات حج ، شماره 5 ، ص 118 .

2 . سفرنامه فرهاد ميرزا ، 156

3 . سفر نامه سيف الدوله ، ص 143

4 . نوشته مخبر السلطنه كه « اين ضريح را امين السلطنه نصب كرده است » از جهاتي قابل ترديد است ـ نكـ : سفر نامه مخبر السلطنه ، ص 270

109

نموده ، شش قطعه آن را در بالاي ديوار سمت راست و چپ درب ورودي محوطه حرم حضرت حمزه و قطعه ديگر را در سمت قبور شهدا در احد نصب نموده اند و اين كه مي بينيم قطعات اين ضريح پس از گذشت هفتاد سال تحت تأثير شرايط جوي قرار نگرفته و هواي مرطوب و متغير مدينه كوچكترين تغييري در آن به وجود نياورده است ، دليلي است بر اصالت و خالص بودن فولاد اين شبكه .

مشاهدات يك جهانگرد از ويراني بقيع

به طوري كه در صفحات گذشته ملاحظه فرموديد حرم ائمه بقيع ( عليهم السلام ) از دو جنبه معنوي و ظاهري و از نظر روحاني و شكوه و جلوه ساختماني ، در طول تاريخ و از دوران رسول خدا تا به امروز ، قلوب مسلمانان و زائران و توجه نويسندگان و مورّخان را به خود جلب نموده است .

زيرا اينجا بزرگترين جايگاه عبادت و پرستش خداوند متعال و از بارزترين بقاع و بيوت رفيعي است كه : {  أَذِنَ اللهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ } .

اين خانه مهبط ملائكه وفرشتگان ومحل نزول رحمت الهي و بركات آسماني است .

اينجا محل ابتهال به خداوند متعال و درخواست حاجات از قاضي الحاجات است . اينجا محل قبول دعاها به بركت دفن پيكر چهار تن از معصومان و از اوصياي رسول خدا و فرزندان امير مؤمنان و فاطمه زهرا ( عليها السلام ) است .

از اين رو است كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) براي بيان عظمت و اهميت اين جايگاه ، به هنگام دعا بر اهل بقيع در كنار اين حرم كه آن روز به عنوان خانه عقيل مطرح بود توقف و از خداوند طلب رحمت و مغفرت مي نمود .

پس از آن حضرت و با دفن شدن پيكر پاك اين امامان توجه مسلمانان بدين نقطه جلب گرديد و هر زائري پس از زيارت قبر و مسجد رسول اللّه ، در اين حرم و در كناراين قبور شريف قرار مي گرفت و در اين حرم در تمام ساعات روز ، به روي زائران و ارادتمندان اين امامان باز بوده است .

و اما از نظر شكوه و جلوه ظاهري ، اين حرم شريف با گنبد و بارگاه كهن و سر به فلك

110

كشيده اش و با ضريح زيبا و ظريفش ، در طول تاريخ ، در ميان ساير بقاع مانند قرص ماه در ميان ستارگان مي درخشيد و بر همه مقابر موجود در مدينه ؛ از ياران و اقوام رسول خدا ، نور و روشنايي مي بخشيد كه اينك در اثر جهل و ناداني كوته نظران و جور ظلم ستمگران ، نه از آن عبادت كنندگان بجر به صورت محدود خبريست و نه از آن گنبد و بارگاه اثري .

يكي از جهانگردان غربي به نام مستر ريتر RITER كه به فاصله كوتاه از ويراني اين حرم و ساير مقابر و حرمها ، بقيع را ديده ، ويراني آنجا را چنين ترسيم نموده است :

چون وارد بقيع شدم ، آنجا را همانند شهري ديدم كه زلزله شديدي در آن به وقوع پيوسته و به ويرانه اي مبدّل ساخته است ؛ زيرا در جاي جاي بقيع بجز قطعات سنگ و كلوخ بهم ريخته و خاكها و زباله هاي روي هم انباشته و تيرهاي چوب كهنه و شيشه هاي درهم شكسته و آجرها و سيمانهاي تكه تكه شده ، چيز ديگري نمي توان ديد ، فقط در بعضي از رهگذرهاي تنگ اين قبرستان از ميان اين زباله ها راه باريكي براي عابرين باز نموده اند . و اما آنچه در كنار ديوار غربي بقيع ديدم ، تلي بود از تيرهاي قديمي و تخته هاي كهنه و سنگها و قطعات آهن روي هم انباشته كه اينها بخشي از زباله ها و بقاياي مصالح ساختمانهاي ويران شده اي بود كه در كنار هم انباشته بود ولي اين ويراني ها و خرابيها نه در اثر وقوع زلزله و يا حادثه طبيعي ، بلكه با عزم و اراده انسانها به وجود آمده است و همه آن گنبد و بارگاههاي زيبا و سفيد رنگ كه نشانگر قبور فرزندان وياران پيامبر اسلام بود ، با خاك يكسان گرديده است .

او اضافه مي كند : چون براي مشاهده بيشترِ اين آثار ، كه نشانگر قبور مسلمانان صدر اسلام و تاريخ سازان روزگار است ، در ميان سنگ و كلوخ حركت مي كردم . از زبان راهنمايم شنيدم كه از شدت ناراحتي اين جمله ها را آهسته ! تكرار مي نمود : « استغفراللّه » ، « استغفراللّه » . « لا حول ولا قوّة اِلا باللّه » . ^{( 1 )}

مدارس آيات خلت من تلاوة . . .

و گويي دعبل خزاعي همان وضع تأسف بار را به نظم آورده و با شعر خود مجسم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . موسوعة العتبات المقدّسه ، 3 / 329

111

كرده است كه نويسندگاني مانند ريتر RITET پس از قرنها آن را مشاهده و با قلم خود ترسيم نموده اند . و گويي دعبل قصيده خود را از زبان شيعيان ؛ و ارادتمندان و پيروان اهل بيت عصمت و طهارت در عصر حاضر و در مورد حرم ائمه بقيع سروده و از محضر حضرت رضا ( عليه السلام ) به دريافت جايزه نايل گرديده است كه مي گويد :

مدارس آيات خلت من تلاوة * * * و منزل وحي مقفر العرصات

« آن خانه ها محل فرا گرفتن آيات قرآني بود كه امروز خالي گشته و محل نزول وحي الهي بود كه به بيابان خشك و قفر مبدل شده است . »

منازل قوم يهتدي بهداهم * * * فتؤمن منهم زلة العثرات

« خانه هاي مردماني كه ديگران به بركت آنان هدايت مي يابند ، و در اثر عصمتشان از هر اشتباه و لغزش در امانند . »

منازل جبريل الامين يحلها * * * من الله بالتسليم و البركات

« خانه هايي كه جبرئيل امين از سوي خداوند به همراه سلام و بركات او ، بر آنها نازل مي گردد . »

منازل وحي الله معدن علمه * * * سيبل رشاد واضح الطرقات

« خانه هايي كه محل وحي خدا و معدن علم ، و راههاي رشد و روشن او است . »

منازل كانت للصلوة وللتقي * * * وللصوم والتطهير والحسنات

« خانه هايي كه پي ريزي آنها براي نماز و تقواست و اساس آنها براي روزه و پاكي و نيل به حسنات است . »

ديار عفاها جور كل منابذ * * * ولم تعف للايّام والسنوات ^{( 1 )}

« خانه هايي كه دست جاهلان ويرانشان ساخته ، نه گذشت ايّام و سنوات و عوامل طبيعي . »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . شرح تائيه دعبل خزاعي ـ علاّمه مجلسي ( رضي الله عنه )

112

گنبد حرم ائمه بقيع قبل از تخريب ( اين عكس از آلبوم مخصوص سلطان عبدالحميدخان پادشاه عثماني گرفته شده است كه سلطنت او از سال 1187 تا سال 1203 قمري به مدت 16 سال بوده است . در طرف راست گنبد و بارگاه ائمه بقيع ( عليهم السلام ) قسمتي از بيت الاحزان و در طرف چپ حرم همسران و حرم دختران رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) مشاهده مي شود . )

حرم ائمه بقيع پس از تخريب

113

قبر فاطمه زهرا ( عليها السلام ) يا فاطمه بنت اسد

پس از بررسي تاريخ حرم و تاريخ ضريح ائمه بقيع ، كه در صفحات گذشته ملاحظه فرموديد ، به اين پرسش مي رسيم :

« قبري كه در داخل حرم مطهر ائمه بقيع به فاطمه ( عليها السلام ) نسبت داده مي شود ، متعلق به فاطمه زهرا ( عليها السلام ) است يا فاطمه بنت اسد ؟ »

توضيح و بيان اين موضوع ، كه مهمترين و جالبترين بخش از تاريخ حرم ائمه بقيع را به خود اختصاص داده است ، ايجاب مي كند كه چند مطلب مورد بررسي قرار گيرد .

مدفن حضرت زهرا ( عليها السلام ) كجاست ؟

يكي از مسائل مسلّم و قطعي در مورد حضرت زهرا ( عليها السلام ) اين است كه قبر آن حضرت مخفي است و تا حال ، بطور مشخص و به صورت قطعي قبري به آن حضرت نسبت داده نشده است .

و امّا مدفن و محلي كه ممكن است پيكر پاك آن حضرت در آن جايگاه دفن شده باشد آن هم از نظر تاريخي ، دقيقاً معلوم نيست و جاي بحث و گفتگو و مورد اختلاف است .

علت اختفا

سمهودي مي گويد : « سبب اختفاي قبر فاطمه ( عليها السلام ) و مشخص نبودن آن و بعضي ديگر از قبور بزرگان ، اين است كه در صدر اسلام علاوه بر اينكه ساختن بنا بر روي قبور و يا استحكام قبور با گچ و آجر بطور عموم معمول نبوده ، درباره اختفاي قبور اهل بيت ـ بخصوص ـ ، انگيزه ديگري نيز وجود داشته و آن عداوت و دشمني حكام درگذشته و امروز ! با اهل بيت است ؛ بطوري كه بنا به نقل مسعودي در سال دويست و سي و شش ، متوكّل دستور داد قبر حسين بن علي محو و با خاك يكسان و كساني كه در كنار اين قبر مي باشند ، شديداً مجازات شوند و در اجراي اين دستور ، پولهاي زيادي صرف و پاداشهاي

114

فراواني به مجريان اين فرمان پرداخت گرديد . ^{( 1 )}

نويسنده : بخش دوم گفتار سمهودي درست و دقيقاً مطابق با حوادثي است كه در طول تاريخ ، از سوي حكومتها در مقابل اهل بيت رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) به وقوع پيوسته است و دليل روشن بر گفتار وي ، قبل از اقدام متوكّل كه در اواسط قرن سوّم صورت گرفته است اقدام بني اميه در تخريب و انهدام خانه فاطمه زهرا ( عليه السلام ) است كه در قرن اول صورت گرفت ليكن بخش اول گفتار سمهودي را ـ در مورد قبر يگانه يادگار رسول خدا ـ بايد يك نوع تحريف تاريخ و تغيير واقعيّت دانست ؛ زيرا وي به جاي انگيزه واقعي اين موضوع ، رايج نبودن بنا و ساختمان بر قبور بزرگان را دليل اختفاي قبر آن حضرت معرفي مي كند . در صورتي كه قبور عده اي از صحابه و اقوام ديگر رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در مكه و مدينه در داخل و خارج بقيع مشخص مي باشد و لذا بايد علت اختفاي قبر آن حضرت را در جاي ديگر جستجو كرد و انگيزه واقعي آن را همانگونه كه هست ، بيان نمود ؛ همان انگيزه و علّتي كه در منابع حديثي و تاريخي شيعه و اهل سنت منعكس گرديده است و آن عبارت است از وصيت و تأكيد فاطمه زهرا ( عليها السلام ) بر اين كه پيكر پاكش شبانه دفن شود و قبر مطهرش پنهان و مخفي گردد .

در صحيح بخاري و صحيح مسلم ، در ضمن نقل جريان اختلافِ نظر حضرت زهرا ( عليها السلام ) با اقدام و عملكرد ابوبكر در مورد فدك و ارث رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) از عايشه چنين آمده است :

« فوجـدت فاطمة علي أبي بكر في ذلك فحجرته فلم تكلمه حتي توفيت و عاشت بعدالنّبي ( صلّي الله عليه وآله ) ستة اشهر ، فلما توفيت دفنها زوجها علي ليلاً و لم يؤذن بها أبابكر و صلّي عليها » . ^{( 2 )}

فاطمه ( عليها السلام ) از جهت مصادره فدك نسبت به ابوبكر رنجش خاطر پيدا كرد و با او سخن نگفت تا از دنيا رفت .

عايشه اضافه مي كند : « فاطمه پس از رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) شش ماه زنده بود و چون از دنيا رفت همسرش علي ، ابوبكر را از وفات وي مطلع نساخت و خودش بر پيكر او نماز خواند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . وفاء الوفا ، ج 3 ، ص 906

2 . صحيح بخاري ، كتاب المغازي ، باب غزوه خيبر ، ح 3998 ؛ صحيح مسلم ، كتاب الجهاد و السير ، ح 1759

115

و شبانه دفن نمود . »

ابن عبدالبرّ مي گويد : « وكانت اشارت علي زوجها أن يدفنها ليلاً » ؛ ^{( 1 )} « فاطمه به همسرش علي اشاره كرده بود كه شبانه به خاكش بسپارد . »

اين اشارت از سوي حضرت زهرا در مورد دفن شدن پيكرش به هنگام شب ، كه در منابع اهل سنت فراوان نقل گرديده ، در منابع شيعه قدري صريحتر ذكر شده است :

در روايتي آمده است كه : امير مؤمنان ( عليه السلام ) به هنگام شدّت مرض و در آخرين روزهاي حيات همسرش ، در پاسخ پيام عمويش عباس كه در مورد تجهيز و تشييع جنازه فاطمه زهرا به آن حضرت پيشنهاداتي را ارائه مي داد چنين فرمود :

« و أنا اَسألك يا عمّ أن تسمح لي ترك ما أشرت به ، فانّها وصّتني بستر امرها » ^{( 2 )} :

« اي عمّ ! اجازه مي خواهم از پيشنهاد شما در اين مورد صرف نظر نمايم ؛ زيرا خود فاطمه بر من وصيت نموده است كه مراسم تدفين وي مخفيانه انجام پذيرد . »

مرحوم شيخ مفيد از حسين بن علي ( عليه السلام ) نقل مي كند :

« فلمّا حضرتها الوفاة وصت اميرالمؤمنين ان يتولّي امرها و يدفنها ليلاً و يعفي قبرها ، فتولّي ذلك اميرالمؤمنين و دَفنها و عفي موضع قبرها » . ^{( 3 )}

و بنابر به بعضي از روايات ، امير مؤمنان ( عليه السلام ) بر چهل قبر در بقيع آب پاشيد و شبيه هفت قبر به وجود آورد تا قبر حضرت زهرا به هيچوجه شناخته نشود . ^{( 4 )}

بهرحال اين وصيت و اين نوع تدفين موجب گرديده كه قبر حضرت زهرا ( عليها السلام ) مخفي و اقوال و آراي مختلف در ميان محدّثان و مورّخان در محل دفن وي پديد آيد . از اين رو است

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . استيعاب مطبوع در حاشيه اصابه ، ج 4 ، ص 379

2 . بحارالانوار ، ج 43 ، ص 210

3 . امالي مفيد ، ص 146

4 . بحارالانوار ، ج 43 ، ص 183

116

كه عده اي مي گويند قبر فاطمه ( عليها السلام ) در بقيع واقع گرديده و عده اي ديگر بر اين عقيده اند كه در داخل خانه اش قرار گرفته و بعضي ديگر احتمال مي دهند در مسجد رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و در ميان بيت و منبر آن حضرت باشد و بطوري كه ملاحظه خواهيد فرمود ، كساني كه قبر آن حضرت را در بقيع دانسته اند ، با اختلاف شديد سخن گفته و احتمالات متعددي را مطرح ساخته اند .

مدفن حضرت زهرا از ديدگاه روايات

روايات متعدد و مُسند و مورد اعتمادي كه از شش تن از ائمه معصوم ( عليهم السلام ) در محل دفن حضرت زهرا ( عليها السلام ) در منابع شيعه نقل گرديده ، نشانگر اين است كه آن حضرت در داخل خانه خودش كه در كنار مسجد و در جوار خانه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) قرار داشت ، دفن شده است ؛ خانه اي كه به دستور بعضي حكام و خلفاي بني اميه تخريب و به مسجد ضميمه گرديد ^{( 1 )} و ما در اين زمينه به نقل چند روايت اكتفا مي كنيم :

در اين روايات دو نكته جالب توجه است : الف ) شايد كمتر حادثه اي وجود داشته باشد كه درباره آن از شش معصوم بالاتفاق روايت نقل شده باشد . ب ) متن اين روايات دفن شدن آن حضرت در بقيع را با صراحت نفي مي كند :

1 ـ حضرت رضا ( عليه السلام ) ، مرحوم صدوق از ابي نصر بزنطي نقل مي كند كه از امام ابوالحسن علي بن موسي الرضا ( عليه السلام ) از محل قبر فاطمه ( عليها السلام ) سؤال نمودم ، فرمود :

« دُفِنَت في بيتها فلمّا زادت بنو اميّة في المسجد صارت في المسجد » . ^{( 2 )}

اين روايت را مرحوم كليني ^{( 3 )} ابن شهرآشوب ^{( 4 )} و علامه مجلسي ^{( 5 )} نيز نقل كرده اند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . در آينده توضيح خواهيم داد كه از قرن ششم اين خانه مجدداً با نرده كشي اطراف آن ، بطوري كه امروز مي بينيم ، از مسجد مجزّا و محوطه آن مشخص شده است .

2 . اصول كافي ج1 ، ص461 ؛ عيون الأخبار ، ص311

3 . اصول كافي ، ج 1 ، ص 461

4 . مناقب ، ج 3 ، ص 365

5 . بحارالأنوار ، ج 100 ، ص 191

117

2 ـ امام صادق ( عليه السلام ) ، همچنين بزنطي نقل مي كند از حضرت رضا ( عليه السلام ) سؤال كردم كه فاطمه دختر رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در كجا دفن شده است ؟ فرمود :

« شخـصي همين موضوع را در مجلسي كه عيسي بن موسي ^{( 1 )} نيز حاضر بود از جعفر ابن محمد ( عليه السلام ) سؤال نمود ، عيسي در پاسخ وي گفت : فاطمه ( عليه السلام ) در بقيع دفن شده است . آن شخص به جعفر بن محمد عرض كرد : شما چه مي فرماييد ؟ فرمود : عيسي ابن موسي به سؤال تو پاسخ داد ، وي بار ديگر عرض نمود : خدا شما را به سلامت دارد . من با عيسي بن موسي چه كار دارم ! شما نظر پدرانتان را به من بگوييد ، حضرت فرمود : « دفنت في بيتها . » ^{( 2 )}

3 ـ امام هادي ( عليه السلام ) ، سيد بن طاووس ( رحمه الله ) از كتاب : « المسائل واجوبتها من الأئمة » در ضمن سؤالهايي كه از امام علي الهادي ( عليه السلام ) كتباً به عمل آمده است ، اين مطلب را نقل مي كند كه :

محمد همداني مي گويد : به آن حضرت نوشتم : « اگر صلاح مي دانيد مرا از محل دفن مادرتان فاطمه آگاه سازيد كه آيا در داخل مدينه است يا همانگونه كه مردم مي گويند در بقيع قرار دارد ؟ آن حضرت در جواب من نوشت : « هي مع جدّي صلوت الله عليه » ^{( 3 )} . وي پس از نقل اين روايت مي گويد اين گفتار صريح از امام هادي ( عليه السلام ) به تنهايي كافي است كه بگوئيم پيكر مطهر حضرت زهرا در كنار مدفن رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) دفن شده است و نه در جاي ديگر .

4 ـ 5 ـ امام باقر و امام مجتبي ( عليهما السلام ) ، مؤيّد اين روايات ، روايت ديگري است كه مرحوم كليني از امام باقر ( عليه السلام ) نقل كرده است كه وقتي وفات امام حسن مجتبي ( عليه السلام ) نزديك شد ، به برادرش حسين بن علي ( عليهما السلام ) اينگونه وصيّت كرد :

« چون مرگ من فرارسيد تجهيزم كن و به نزد قبر رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) ببر تا با وي تجديد عهد كنم سپس به نزد قبر مادرم فاطمه ببر ، پس از آن ، به بقيع برگردان و در همانجا دفن كن .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . عيسي بن موسي از محدّثين و علماي اهل سنت و معاصر با امام صادق ( عليه السلام ) است . نكـ : تهذيب التّهذيب .

2 . قرب الإسناد به نقل بحارالأنوار ، ج 100 ، ص 192

3 . اقبال الاعمال ، ص 623

118

« ثمّ اصرفني الي امّي ثمّ ردّني فادفنّي بالبقيع » .

متن روايت ديگر چنين است : « ثمّ ردّني الي قبر جدّتي فاطمة فادفنّي هناك » . ^{( 1 )} مرحوم كليني در جاي ديگر وصيت امام مجتبي ( عليه السلام ) را چنين نقل مي كند « يا أخي إنّي أوصيك بوصيّة فاحفظها فإذا أنا متّ فهيئني ثمّ وجّهني إلي رسول الله لاُِحدّث به عهداً ، ثمّ ردّني إلي فاطمة ( عليها السلام ) ثمّ رُدّني وادفنّي بالبقيع » . ^{( 2 )}

6 ـ اميرمؤمنان ( عليه السلام ) ، ششمين امام است كه گفتار او دليل بر دفن شدن حضرت زهرا ( عليها السلام ) در داخل بيت خودش مي باشد . اميرمؤمنان ( عليه السلام ) به هنگام دفن پيكر پاك دختر رسول خدا اينگونه فرمود : « السّلام عليك يا رسول الله عنّي وعن ابنتك النّازلة في جوارك والسّريعة اللّحاق بك » . ^{( 3 )}

« اي رسول خدا ، سلام بر تو از جانب من و از جانب دخترت كه هم اكنون در جوارت فرود آمده و به سرعت به تو ملحق گرديد . »

و در آخر مي گويد : السلام عليكما ، سلام مودّع . . .

مفهوم جمله « النازلة في جوارك » با دفن شدن آن حضرت در خانه خويش كه نزديكترين محل نسبت به خانه و مدفن رسول خدا و قرب و جوار تربت پاك او است متحقق مي گردد .

گذشته از اينكه اين جمله در نقل مرحوم كليني ^{( 4 )} و شيخ مفيد ^{( 5 )} و شيخ طوسي ^{( 6 )} چنين آمده است :

« السلام عليك يا رسول الله ، عنّي وعن ابنتك النازلة في بقعتك والسريعة اللحاق بك » . و به جاي « جوار » ، « بقعه » به كار رفته است كه در اين صورت موضوع واضح تر و صريح تر خواهد گرديد . و آخرين جمله آن حضرت السلام عليكما ، سلام مودّع . . . تأكيد و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . روضه كافي ، به نقل وسائل الشيعه ، ح1 ، كتاب الطهاره ؛ ب13 ، از ابواب دفن ، حديث 6 و 10

2 . اصول كافي ، ج1 ، 356

3 . نهج البلاغة ، گفتار 202 .

4 . اصول كافي ، ج 1 ، ص 359 .

5 . امالي ، ص 33 .

6 . امالي ، ج 1 ، ص 108 .

119

نصّي است بر اين قرب جوار و دفن شدن آن حضرت در كنار پدرش رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) همانگونه كه امام هادي ( عليه السلام ) فرمود : « هي مع جدّي صلوات الله عليه » .

مدفن حضرت زهرا از نظر علماي شيعه

اين بود نمونه رواياتي كه در مورد مدفن حضرت زهرا نقل نموديم و اينك توجه خوانندگان ارجمند را به نظريه عده اي از علما و محدثين بزرگ شيعه در اين مورد جلب مي نماييم :

1 ـ نظريه شيخ صدوق و كيفيت زيارت او :

مرحوم شيخ صدوق ( متوفاي 381 هـ . ق . ) پس از نقل اختلاف در محل دفن آن حضرت ، مي گويد :

« عده اي از محدثين رواياتي را نقل و مضمون آنها را پذيرفته اند كه دلالت دارد بر اينكه آن حضرت در داخل خانه اش كه در اثر توسعه بني اميه به مسجد ضميمه گرديده ، به خاك سپرده شده است . » سپس مي گويد : « و هذا هو الصحيح عندي » .

آنگاه كيفيّت زيارت خويش را بيان مي كند و مي گويد : « من به توفيق خداوند متعال به هنگام مراجعت از حجّ بيت الله الحرام ، وارد مدينه شدم و چون زيارت رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) را به جاي آوردم ، در حالي كه غسل زيارت نيزانجام داده بودم توجهم را به سوي خانه فاطمه منعطف ساختم و حدّ اين خانه از استوانه مقابل باب جبرئيل است تا محوطه اي كه قبر رسول خدا در آن واقع گرديده و در نزديكي اين محوطه ، به طوري ايستادم كه مدفن رسول خدا در سمت چپم و قبله در پشت سرم و خانه فاطمه در مقابلم قرار گرفت آنگاه اين زيارت را خواندم : « السّلام عليك يا بنت نبيّ الله ، السّلام عليك يا بنت حبيب الله . . . » . ^{( 1 )}

سپس مي گويد : « چون در اخبار و احاديث ، زيارت مشخصي براي حضرت فاطمه ( عليها السلام )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اين زيارت همان زيارت معروف است كه در كتب ادعيه و زيارات نقل شده است ، به انضمام صلوات مخصوص براي هر يك از معصومين ( عليهم السلام ) .

120

نيافتم ، براي كساني كه كتاب مرا مي خوانند ، همان زيارت را مي پسندم كه براي خود پسنديدم » . ^{( 1 )}

وي در معاني الأخبار مي گويد : « قول صحيح از نظر من در مورد قبر فاطمه ( عليها السلام ) مضمون همان روايت است كه پدرم از طريق محمد بن عطار از حضرت رضا ( عليه السلام ) نقل نموده است كه فاطمه زهرا در داخل خانه اش دفن شده و اين خانه به هنگام توسعه مسجد ، به وسيله بني اميد به مسجد منضم گرديده است . » ^{( 2 )}

2 ـ نظريه شيخ مفيد ( رحمه الله ) :

مرحوم شيخ مفيد ( متوفاي 413 هـ . ق . ) مي گويد :

« ثمّ قف بالروضة و زر فاطمة ( عليها السلام ) فانّها هناك مقبورة » . ^{( 3 )} « پس اززيارت رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در كنار روضه بايست و فاطمه را زيارت كن ؛ زيرا او در اين جايگاه به خاك سپرده شده است .

3 ـ نظريه شيخ طوسي ( رحمه الله ) :

شيخ طوسي ( متوفاي 460 هـ . ق . ) مي گويد : « الأصوب انها مدفونة في دارها او في الروضة » . ^{( 4 )}

4 ـ نظريه طبرسي ( رحمه الله ) :

مرحوم طبرسي از اعلام قرن ششم ، پس از اشاره به اختلاف نظر در مدفن آن حضرت ، مي گويد : « والقول الأول بعيد و القولان الآخران اشبه » :

اما قوم اوّل كه آن حضرت در بقيع مدفون است ، بعيد است و دو قول ديگر كه در داخل خانه اش و يا در روضه دفن شده است صحيح به نظر مي رسد » . ^{( 5 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . من لايحضره الفقيه ، به تصحيح علي اكبر غفاري ، ج 2 ، ص 574 ـ 572

زيارت معروف : « يا ممتحنة امتحنك الله الّذي خلقك . . . » را مرحوم علامه مجلسي در مزار بحار از طريق محمد عريضي ، از امام باقر ( عليه السلام ) نقل نموده است . لابد اين زيارت منقول ، به دست مرحوم صدوق نرسيده و يا در سند آن مناقشه فرموده است .

2 . معاني الأخبار ، ص 268

3 . مقنعه ، طبع دبيرخانه كنگره شيخ مفيد ، ص 459

4 . مناقب ابن شهرآشوب ، ج 3 ، ص 365

5 . اعلام الوري ، ص 159

121

5 ـ نظريه سيد بن طاووس ( رحمه الله ) :

سيد بن طاووس ( متوفاي 673 هـ . ق . ) مي گويد : « والظّاهر انّ ضريحها المقدّس في بيتها المكلّل بالآيات و المعجزات » . ^{( 1 )}

و همو پس از روايتي كه بصورت مكتوب از امام هادي ( عليه السلام ) نقل شده است ^{( 2 )} مي گويد : « اين گفتار صريح و نص واضح از امام هادي ( عليه السلام ) ، به تنهايي كفايت مي كند در اين كه : فاطمه زهرا ( عليها السلام ) در كنار مدفن رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) به خاك سپرده شده است و نه در جاي ديگر . » ^{( 3 )}

6 ـ نظريه علامه مجلسي ( رحمه الله ) و توضيح او در مورد روضه :

علامه مجلسي ( متوفاي 1110 هـ . ق . ) مي گويد : « همانگونه كه در كتاب مزار بيان كرده ايم ، اصحّ اقوال اين است كه آن حضرت در داخل خانه اش دفن گرديده است » . ^{( 4 )}

و در كتاب مزار مي گويد :

« الأظهر انّها ( عليها السلام ) مدفونة في بيتها و قد قدّمنا الأخبار في ذلك » . ^{( 5 )}

و آن مرحوم در مورد روضه كه در بعضي از اخبار و در لسان علما وارد شده و اين احتمال را مطرح نموده اند كه : آن حضرت ممكن است در « روضه » دفن شده باشد ، روضه را هم به فاصله منبر و بيت رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) منحصر دانسته اند ، چنين توضيح مي دهد كه منظور از روضه كه در روايت ابن ابي عمير آمده است ، يك مفهوم و معناي وسيعي است كه شامل خانه فاطمه زهرا ( عليها السلام ) نيز مي گردد ^{( 6 )} و منظور از روضه همان بيت فاطمه ( عليها السلام ) است .

نويسنده : و ما در صفحات آينده در اين موضوع بحث خواهيم نمود . إن شاء الله .

7 ـ نظريه شيخ الشيعه در مدينه منوّره : شيخ محمدعلي عمراوي ، شيخ شيعيان حجاز ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اقبال ، ص 224

2 . اين سومين روايت از رواياتي است كه ما نقل نموديم .

3 . اقبال ، ص 623

4 . بحار ، ج 43 ، ص 188

5 . بحار ، ج 100 ، ص 193

6 . همان .

122

در مدينه منوره كه در ماه رمضان 1326 با او ملاقات داشتم ضمن مطالب سودمند درباره قبر شريف حضرت زهرا فرمودند : قبر آن حضرت مسلماً در داخل بيت خودش مي باشد و در دوران كودكي ما قبر مشخّص بود و ارتفاع آن به يك متر مي رسيد و ايشان با اشاره به عصايي كه در دست من بود ، گفت : تقريباً به ارتفاع عصاي شما .

شواهد و قرائن ديگر :

اين بود رواياتي كه از ائمّه اهل بيت ( عليهم السلام ) در محلّ دفن حضرت زهرا ( عليها السلام ) نقل گرديده است و اين بود نظر صريح گروهي از علما و محدثين شيعه در اين زمينه .

و اينك توجه خواننده ارجمند را به شواهد و قرائن ديگر كه مؤيّد دفن شدن پيكر مطهّر آن حضرت در داخل بيت شريفش مي باشد ، جلب مي نماييم :

* اعتبار عقلي

در باره اين شواهد و مؤيّدات قبل از مستندات نقلي به يك اعتبار عقلي اشاره مي كنيم و آن اين كه : جاي ترديد نيست كه دفن شدن در كنار قبر پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) براي هر مسلماني بزرگترين افتخار دنيوي و عالي ترين مقام معنوي است و بر همان اصل بود كه خليفه اوّل ودوّم با بهره گيري از شرايط موجود و بدون اذن و اجازه ، توانستند اين افتخار را به دست آورند و در جوار آن حضرت به خاك سپرده شوند .

و باز بر همان اصل بود كه امام مجتبي ( عليه السلام ) وصيّت نمود در صورت امكان در كنار تربت جدّ بزرگوارش دفن شود ولي با غوغا سالاري و با اجبار و اكراه كه در تاريخ ضبط است از خواسته خود محروم و از دفن شدن در خانه خويش ممنوع گرديد .

در مورد حضرت زهرا ( عليها السلام ) افزون بر آنچه گفته شد وجود ارتباط خاصّ معنوي و روحاني متقابل در ميان رسول خدا و دخت عزيزش و عاطفه و محبّت غير قابل وصف در ميان پيامبر خدا و حبيبه اش با توجّه به اينكه شرايط مانند دوران شهادت حضرت مجتبي ( عليه السلام ) نبود و هيچ رادع و مانعي از دفن شدن آن بانوي عزيز در داخل بيتش آن هم شبانه و مخفيانه وجود نداشت متصوّر نيست كه آن پيكر پاك به جاي داخل خانه اش و به جاي جوار پدر

123

ارجمندش در محلّ ديگر به خاك سپرده شود و با آن علاقه و ارتباط غير قابل وصف ، قابل قبول نيست كه آن حضرت بر دفن شدنش بجز در داخل خانه خويش و بجز در جوار تربت پاك پدر بزرگوارش راضي شود .

* كشف اين حقيقت از طريق علم جفر

آية الله حسن زاده آملي ابقاه الله كه خود از صاحبدلانند مي نويسند :

بعضي از صاحبدلان به طريق خاصي از علم جفر بر اين سؤال كه : « يا عليم قبر فاطمه زهرا ( عليها السلام ) در چه جاي مدينه است ؟ » جواب گرفته است كه : « جاي قبر ، خانه شفيع جميع امّت است . » ^{( 1 )}

* مدفن حضرت زهرا ( عليها السلام ) از نظر علماي اهل سنّت

علماي اهل سنّت در محلّ دفن حضرت زهرا ( عليها السلام ) سه قول آورده اند :

1 ـ در داخل بيت خودش

گذشته از اينكه دفن شدن حضرت زهرا ( عليها السلام ) در داخل بيت خود در ضمن رواياتي از طريق شيعه آمده ، در منابع اهل سنّت و از طريق آنان نيز از امام باقر و امام صادق ( عليه السلام ) نقل گرديده است . و بعضي از دانشمندان آنها نيز به اين معنا تصريح و دفن آن حضرت را در خانه اش تأييد نموده اند :

از جمله ابن شيبه از قديمي ترين مورخ و مدينه شناس عبدالعزيز ^{( 2 )} نقل مي كند كه وي مي گفت : « انّها دفنت في بيتها و صنع بها ما صنع برسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) انّها دفنت في موضع فراشها » . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . لوح اين سؤال و جواب كه جنبه تخصصي دارد در جلد سوّم هزار و يك كلمه ، صفحه 447 منعكس گرديده است .

2 . وي اوّلين مدينه شناسي است كه در اين موضوع تأليفي هم داشته و در سال 199 در قيد حيات بوده است .

3 . تاريخ المدينه ، ج 1 ، ص 108

124

« فاطمه زهرا همانند رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در داخل خانه اش و در جايگاهي كه به عالم بقاء ارتحال يافته ، به خاك سپرده شده است » .

و ديار بكري با اشاره به اقوال مختلف مي گويد : « و گفته شده كه قبرآن حضرت در داخل خانه خود و در محلّ محرابي است كه در پشت حجره مقدسه قرار گرفته است . سپس اين نظريه را تأييد مي كند و مي گويد : « و هذا أظهر الأقوال » . ^{( 1 )}

2 ـ در بقيع

عدّه اي ديگر از علماي اهل سنت نيز مي گويند : « آن حضرت در بقيع ولي در خارج از حرم ائمه ( عليهم السلام ) به خاك سپرده شده است » .

و اين گروه نظرات و احتمالات مختلفي را مطرح ساخته اند ؛ زيرا بعضي مي گويند در زاويه بيروني خانه عقيل ، كه به بقيع منتهي مي گردد ، دفن شده است .

و بعضي ديگر مي گويند در مقابل كوچه اي كه به نام كوچه نبيه بوده به خاك سپرده شده و بعضي ديگر بيت الأحزان را كه مسجد فاطمه ناميده مي شد ، معرفي نموده اند .

و اقوال ديگري كه مجموعاً به شش قول بالغ مي گردد . ^{( 2 )}

3 ـ در داخل حرم ائمه بقيع

و اين قول را مي توان قول مشهور در ميان علماي اهل سنت دانست .

سمهودي پس از بيان نظرات و مطالب مختلف در مدفن حضرت زهرا مي گويد : « از آنچه گفتيم ، چنين به دست مي آيدكه قبرآن حضرت دربقيع و دركنار قبر حسن بن علي ( عليه السلام ) است » . ^{( 3 )}

ابن نجّار ، مدينه شناس معروف ديگر ( متوفاي 643 هـ . ق . ) پس از نقل وصيت امام

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تاريخ الخميس ، ج 2 ، ص 176

2 . اين اقوال را ابن شبه در تاريخ المدينه ، ج 1 ، ص 105 و 106 و سمهودي در وفاءالوفا ج 3 ، ص 901 نقل نموده اند .

3 . وفاء الوفا ج 3 ، ص 901

125

مجتبي ( عليه السلام ) كه : « ادفنوني الي جنب امّي فاطمة بالمقبرة » مي گويد : بنابراين قبر فاطمه ( عليها السلام ) در كنار قبر فرزندش حسن و در زير همين قبه است . ^{( 1 )}

عبّاسي مـؤلف كتاب عمدة الأخبار مي گويد : « از قبور واقع در بقيع ، قبر فاطمه دختر رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) است و آن در داخل قبه عباس و در كنار قبر فرزندش حسن ( عليه السلام ) واقع گرديده ؛ زيرا نقل شده است كه حسن بن علي به هنگام وفاتش وصيت نمود كه مرا در كنار قبر مادرم فاطمه به خاك بسپاريد » . ^{( 2 )}

و اكثر نويسندگان گذشته و معاصر ^{( 3 )} همان مطلب را تكرار كرده و مدفن آن حضرت را در داخل حرم ائمه بقيع معرفي نموده اند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اخبار المدينه ، ص 154

2 . عمدة الاخبار ، ص 154

3 . مانند علي حافظ در كتاب خود فصول من تاريخ المدينه ، ص 168