بخش 1

1

بسم الله الرحمن الرحيم

3

حمزه عليه السلام

محمد صادق نجمي

11

مقدمه

حضرت حمزه ، عموي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ، از شخصيت هاي بزرگ در تاريخ اسلام است ، كه در دفاع از اسلام تا پاي جان ايستاد و آنگاه كه توحيد در مقابل شرك و خداپرستي در برابر بت پرستي قرار گرفت و رسول الله نياز به ياران صديق و حاميان مخلص داشت ، به ياري آن حضرت شتافت .

او در جنگ اُحد ، در سخت ترين و خطرناك ترين وضعيت ، كه حتي بعضي از ياران نزديك پيامبر ميدان نبرد را ترك كرده ، به قلّه هاي كوه ها و پشت سنگ ها پناه مي بردند ، دليرانه مقاومت كرد و با سپر قرار دادن خويش و نبرد با دو شمشير ، از رسول خدا دفاع كرد و حملات پياپي دشمن را ، كه متوجه جان پيامبر بود ، درهم شكست و سر انجام با فجيع ترين وضع به شهادتش رساندند و در تاريخ به عنوان يكي از بزرگترين سرداران و مجاهدان شجاع و با اخلاص و از مدافعان و شهداي نامي اسلام و به صورت عالي ترين الگو و سرمشق متجلّي گرديد و مدال پرافتخار « سيد الشهدا » از سوي رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) نصيبش شد و لقب زيباي « اسدالله » و

12

« اسدالرسول » را به خود اختصاص داد .

به جهت ترغيب و تشويق پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به زيارت مزار وي ، قبرستان احد در طول تاريخ مورد توجه مسلمانان قرار گرفت و همگان زيارت او را ؛ مانند زيارت پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) بر خود لازم دانستند و در ساختن حرم و گنبد و بارگاه بر روي قبر او ، مانند حرم پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و ائمه ( عليهم السلام ) به همديگر سبقت مي جستند و از اين رو قبر شريف آن بزرگوار داراي مجموعه اي از حرم و رواق و گنبد و بارگاه بود كه قدمت و پيشينه آن ، به قرنهاي اول اسلام مي رسيد ولي نزديك به يكصد سال قبل ، اين حرم شريف ، مانند ساير بقاع و حرمها در مدينه و مكه ، بهوسيله وهابيان تخريب گرديد و اكنون از اين بقعه پاك ، بجز يك قبر خاكي و ساده باقي نيست .

حذف فرهنگي :

مجاهدات ، فداكاريها و حضور حماسي حضرت حمزه در صحنه هاي جنگ ، حمايت و دفاع او از مقام شامخ نبوت در سال هاي نخست بعثت و پس از هجرت و نيز شهادت شجاعانه و مظلومانه اش ايجاب مي كرد كه در تاريخ همواره از او ياد شود و همگان از فضايل و معرفي شخصيتش بنويسند تا به صورت بزرگترين و زيباترين الگو و سرمشق در منابع اسلامي شناخته شود و در رأس شخصيتهاي اسلامي ؛ از اقوام ، عشيره و صحابه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) قرار گيرد ، ليكن با تأسف بايد گفت : دشمنان براي تخريب شخصيت آن بزرگوار ، به ابزار فرهنگي متوسل شده ، كوشيدند با ذكر

13

نكردن اوصاف و فضايل وي ، و ساختن داستانها و افسانه هاي دروغين شخصيت او را كم رنگ كنند .

مراجعه به منابع حديثي و مجموعه هاي اوّليه اهل سنت ، نشانگر اين است كه خلفاي اموي ، همان سعي و تلاشي راكه در كم رنگ كردن شخصيت اميرمؤمنان ، علي ( عليه السلام ) و تحقير ابوطالب و عقيل به كار برده اند ، به علل و انگيزه هاي خاصي ، درباره حضرت حمزه عميق تر و در حذف شخصيت او قوي تر عمل كرده اند .

و بدينگونه ، با اين مظلوم تاريخ و حديث آشنا مي شويم كه نه تنها شخصيتش در حدّ شخصيت ساختگي دشمنان درجه يك اسلام ، سردمداران كفر و الحاد و سلسله جنبانان بدر و اُحد معرفي نگرديده ، بلكه براي موهون و مشوّه ساختن او ، مطالب ناروا و نابجايي ، كه دون شأن و مقام هر مسلمان است ، به ساحت مقدّسش نسبت داده اند كه متأسفانه گهگاهي به تأليفات خودي ها نيز راه يافته است !

اين نوع بينش و حق كشي براي ما ، هم تكليف آور است و هم مشكل زا !

تكليف آور از اين رو كه اين عملكرد ، ما را موظف مي سازد براي دفاع از مظلومي به پا خيزيم و در كنار زدن پرده هاي تعصب و زدودن غبارهاي ضخيم ، كه قرنها بر آن گذشته است ، تلاش كنيم و آن چهره تابناك و مظلوم را از پشت ابرهاي تيره و تار به جامعه اسلامي مان بنمايانيم .

و اما مشكل زا است ؛ از آن رو كه اين حركت موجب شده است حقايق فراواني در معرفي شخصيت آن حضرت ، از

14

دسترس خارج و در لابلاي حوادث تاريخي دفن شود و طبعاً در به دست آوردن بقاياي ناچيز هم با مشكل مواجه گرديم و در نيل به مطلبي به جاي مراجعه به مظان و جايگاه خود ، به منابع ديگر و فصول مختلف مراجعه كنيم .

ولي در عين حال مي توان با مراجعه به متون تفسيري و حديثي و تاريخي ، به مطالب ارزشمند و به جا مانده درباره آن حضرت دست يافت كه خوانندگان ارجمند را با بخشي از فضايل آن بزرگوار آشنا و راه را براي كساني كه فرصت پي گيري و تحقيق بيشتري در اين زمينه دارند ، هموار مي سازد .

با اين مقدمه لازم است در اين مختصر پنج موضوع به ترتيب زير مورد بحث و بررسي قرار گيرد :

1 . حضرت حمزه از ديدگاه قرآن

2 . حضرت حمزه در كلام رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) و ائمه هدي ( عليهم السلام )

3 . حضرت حمزه در جنگ ها

4 . تلاش فرهنگي در مخدوش كردن شخصيت حضرت حمزه

5 . حرم حضرت حمزه در بستر تاريخ

از خداوند منان مسألت دارم كه ما را در اين هدف ياري رساند و هدايت كند و اين تلاش ناچيز را از ما بپذيرد و ثواب آن را به روح والدين گرامي ام واصل فرمايد ، بحقّ محمّد و أوليائه ( عليهم السلام )

قم ـ محمد صادق نجمي ، فروردين ماه 1383

15

نگاهي كوتاه به دوران زندگي حضرت حمزه ( عليه السلام )

حمزة بن عبدالمطّلب ، ملقّب به « سيدالشهدا » ، « اسدالله » و « اسدالرسول » و كنيه اش ابوعماره و ابو يعلي است . مادرش هاله دختر « وهب » و دختر عموي آمنه بنت وهب ، مادر پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) است .

حضرت حمزه عموي پيامبر و برادر رضاعي او

است ؛ زيرا هر دو از پستان مادري به نام ثُوَيْبه شير

خورده اند .

حضرت حمزه ، بنا به نظريه مشهور ، دو سال از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بزرگتر بود و طبق گفته مورّخان مشهور و نامي ، او در سال دوم بعثت ، اسلام را پذيرفت .

به گفته ابن اثير و گروهي از مورّخان ، چون حضرت

حمزه ايمان خويش را اظهار كرد ، سران قريش فهميدند كه پيامبر ، از اين پس ، نيرومند شده و اسلام داراي مدافع

قوي گرديده است و با گرويدن وي به اسلام ، از طرحهاو

نقشه هاي زيادي كه بر ضدّ اسلام و مسلمانان ترسيم كرده

بودند ، منصرف شدند .

16

حضرت حمزه همزمان با هجرت پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) ، به مدينه هجرت كرد و در صف مهاجرانِ نخستين قرار گرفت . او اولين فرمانده و پرچمدار اسلام است كه از سوي رسول الله در رأس گروهي از مسلمانان براي پاسخ گويي به حمله مشركان ، به محلّي به نام « سيف البحر » اعزام گرديد .

در جنگهاي متعدّد ديگر ؛ مانند بدر و اُحُد شركت كرد

و در جنگ بدر ، در معرض امتحاني سخت قرار گرفت و از سران قريش چند نفر ؛ از جمله شيبة بن ربيعه و طُعَيمة

ابن عدي را به دست خود به هلاكت رسانيد و در قتل يكي ديگر از مشركان نامي ؛ يعني « عتبة بن ربيعه » با اميرمؤمنان ( عليه السلام )

شركت جست .

شجاعت حضرت حمزه در جنگ ها ، زبانرد خاص و عام و مورد تأييد دوست و دشمن است ولذا در جنگ بدر و اُحُد وي با دو دست و با دو شمشير مي جنگيد !

حضرت حمزه در ميدان جنگ با نصب كردن « پرِ شترمرغي » به كلاهخود خويش ، از ديگر فرماندهان و جنگجويان مشخص و برجسته بود و به همين جهت در جنگ بدر يكي از سران دشمن پس از آنكه به اسارت مسلمانان در آمد و چشمش به حمزه افتاد ، پرسيد : اين كيست ؟ گفتند : حمزة بن عبدالمطّلب . وي با تعجب گفت « ذاكَ الَّذِي فَعَلَ بِنا الأفاعِيل » او بود كه صفوف ما را تار و مار كرد و ما را به روز سياه نشاند !

حضرت حمزه در سال سوم هجرت ، در جنگ اُحد ، پس

17

از كشتن سي و يك تن از سران دشمن ، به مقام ارجمند

شهادت نايل گرديد .

نگاهي از افق ديگر

خداوند متعال ، مجد و شرفِ نسب ، توأم با عزّتِ

ايمان و دفاع از حريم اسلام را براي حضرت حمزه برگزيد ؛ زيرا او فرزند بزرگترين شخصيت جزيرة العرب

و رييس مكّه و قريش ؛ يعني عبدالمطّلب ( 1 ) بن هاشم بن عبدمناف بن قصيّ است . آري ، نسب حمزه ، نسب خاتمِ

پيامبران است .

حمزه سيدالشهدا هم شريف است هم شرافت و كرامت را از پدر و اجداد خويش به ارث برده است . مادر حمزه ، دختر عموي « آمنه » مادر رسول الله است و او از طرف مادر نيز داراي نسبي است والا و شريف كه پيامبر خاتم نشأت گرفته از همان نسب والا و خاندان اصيل است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . عبدالمطّلب ملقّب به شيبة الحمد ، مردي عظيم و رفيع ، متصف به اوصاف و افعال پسنديده بود . قبيله قريش ، او را به عنوان رييس برگزيدند و به وجود او مباهات مي كردند . كليدداري و پرده داري كعبه ـ كه هر دو بزرگترين سمت در پيش و پس از اسلام به شمار مي رفتند ـ در اختيار او بود . پاسخ صريح عبدالمطّلب به فرمانده لشكر ابرهه ، به هنگام هجوم به مكّه و نذر او در قرباني كردن يكي از فرزندانش ؛ مانند حضرت ابراهيم و كشف چاه زمزم و . . . بيانگر عظمت روح و ارتباط وي با عالم معنويات ، در سطحي فوق العاده و خارج از متعارف است .

18

شرافتي ديگر براي حمزه :

او هم عموي رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) است ، هم برادر رضاعي اش و پيامبر در ميان او و زيدبن حارثه ( 1 ) پيمان اخوّت بست .

حمزه سيدالشهدا ، از جهات متعدد بر ديگران برتري يافت و صفات عالي و اخلاق حسنه را از آن شجره اصيل و خاندان شريف به ارث برد .

او در ايمان ، از سابقين در اسلام است و آنگاه به پيامبر ايمان آوردكه تنها يكسال و اندي از بعثت آن حضرت مي گذشت و تعداد مسلمانان از سي و نه مرد و بيست و سه زن تجاوز نمي كرد و آن روز اسلام داراي هيچ نفع مادي و دنيوي نبود . هرچه در باره اسلام پيش بيني مي شد فشار وشكنجه بود و تحمل استهزا وآزار مشركان ، ولي حمزه ( عليه السلام ) درمقابل اين آزارها و شكنجه ها ، به چيزي جز براي احياي حق ودفاع ازحريم اسلام نمي انديشيد . { . . . يَبْتَغُونَ فَضْلا مِنْ اللهِ وَرِضْوَاناً . . . } . ( 2 )

حمزه پيش از اسلام :

حضرت حمزه علاوه بر خويشاوندي نزديك با پيامبر ـ كه عموي آن حضرت بود ـ براي آن حضرت ، دوستي صميمي و رفيقي شفيق و برادري دلسوز و مهربان به شمار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . زيدبن حارثه ، ازنزديكترين وصميمي ترين اصحاب پيامبر است كه او را به پسرخواندگي خويش پذيرفت ودرجنگ مؤته فرماندهي لشكر را به او محوّل كرد و او در اين جنگ به شهادت رسيد .

2 . حشر : 8

19

مي آمد ؛ زيرا وقتي پيامبر خدا متولّد شد ، عبدالمطّلب بانويي به نام « ثُوَيبه » را احضار كرد و به وي دستور داد ، همانگونه كه به حمزه شير داده ، به محمّد نيز شير دهد و بدينگونه آن دو ، با هم برادر رضاعي شدند .

حمزه و محمّد دوران طفوليت را در خانه شيبة الحمد ، عبدالمطّلب سپري كردند و در ميان اين دو طفل الفت

و صميميّت عميق حاكم گرديد و محمّد ( صلّي الله عليه وآله ) در اين دوران

و دورانهاي بعد ، به حمزه ، نه تنها به عنوان عمو و عضوي

از اعضاي خانواده عبدالمطّلب ، بلكه به ديده برادري كه

گويا از يك پدر و مادر متولّد شده اند مي نگريست ؛ زيرا

پيامبر كه در دوران جنيني ، پدر را از دست داده بود مانند حمزه

تحت كفالت و قيموميّت عبدالمطّلب قرار گرفت و از اين پس

محمّد و حمزه در زير يك سقف و در كنار يك سفره و به

صورت دو عضو و دو برادر در يك خانواده زندگي را ادامه

دادند . اخوّت رضاعي ، قرابت ذاتي ، هم سن بودن ، در كنار هم

زيستن و برخورداري يكسان از عواطف عبدالمطّلب و . . .

عواملي بود كه علاقه و الفت آنها را نسبت به هم ، روز به روز

عميق تر و صميميت متقابل در ميان آنها را براي هميشه پي ريزي كرد .

در ازدواج پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله )

وقتي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) قدم به بيست و پنج سالگي گذاشت ، و تصميم گرفت با « خديجه بنت خويلد » ، آن بانوي عاقله ازدواج

20

كند ، حمزه به همراه برادرش ابوطالب ( 1 ) به سوي خانه « خويلد » حركت مي كند و در اين وصلت مبارك و ازدواج تاريخي ، نقش خواستگاري را به عهده مي گيرد و در ايجاد شجره طيّبه اي كه حاصل ازدواج رسول الله با خديجه است ، گامهاي اوّليه را برمي دارد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بر خلاف طبقات ابن سعد و كامل ابن اثير ، طبري فقط حمزه را به عنوان خواستگار معرفي مي كند ، ولي با توجه به اينكه همه مورخان نوشته اند كه خطبه عقد به وسيله ابوطالب ايراد گرديده و متن خطبه نيز در منابع منعكس شده است ، معلوم مي شود كه او نيز به همراه حمزه ، در امر ازدواج پيامبر دخيل بوده است .

21

حضرت حمزه از ديدگاه قرآن

درقرآن كريم چون به آياتي مانندآيه شريفه { وَالَّذِينَ آمَنُوا وَهاجَرُوا وَجاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ } ( 1 ) مي رسيم ، حمزة بن عبد المطّلب را در رأس اين مؤمنان و در قلّه ايمان مي بينيم :

ايمان آوردن در وضعيت سخت ، ياري كردن و پناه دادن به رسول الله در مقابل دشمنان ، آنگاه كه همه مشركان و دشمنان بر ضدّ او بسيج شده بودند ، هجرت و جهاد در راه خدا است .

و باز چون به آيه شريفه { . . . لا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقاتَلَ أُولئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقاتَلُوا . . . } ( 2 ) مي رسيم ، حضرت حمزه را در اوّل اين صف از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . « وآنان كه ايمان آوردند و هجرت نمودند و در راه خدا جهاد كردند و آنها كه پناه دادند و ياري نمودند ، آنان مؤمنان حقيقي اند ، براي آنها آموزش « رحمت خدا » و روزي شايسته اي است . » انفال : 74

2 . « كساني كه قبل از پيروزي انفاق كردند و جنگيدند با كساني كه بعد از فتح انفاق نمودند و جهاد كردند ، يكسان نيستند ، آنها بلند مقام تر از كساني هستند كه بعد از فتح انفاق نمودند و جهاد كردند . » حديد : 10

22

مؤمنان مي بينيم كه قبل از فتح ، جان خويش را در طبق اخلاص گذاشت و با دشمنان به قتال و جهاد پرداخت و به خيل نخستين شهداي اسلام پيوست ؛ قتال و شهادتي كه به مُثله و قطعه قطعه شدن اعضاي بدنش منجر شد و علفهاي بيابان بر پيكر خونينش كفن گرديد .

و آيات متعدد ديگري كه حمزه ، سيدالشهدا ( عليه السلام ) ، مصداق روشن و نمودار بارزي از اين آيات است .

در قرآن كريم ، آيات متعدّدِ ديگري نيز وجود دارد كه طبق نظريه مفسران و محدثان و بر اساس مضمون روايات از ائمه هدي ( عليهم السلام ) ، به خصوص درباره حضرت حمزه نازل و يا درباره او تأويل شده است و خداوند سبحان در اين سند آسماني و از طريق وحي بر ايمان و پايداري او در دفاع از اسلام ، مهر تأييد زده و استقبال او از شهادت در راه خدا را ستوده است كه در اين زمينه به نقل شش آيه بسنده مي كنيم :

1 ـ { هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِي رَبِّهِمْ فَالَّذِينَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيابٌ مِنْ نار يُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُسِهِمُ الْحَمِيمُ } ( 1 )

« اينان دو گروهند كه در باره پروردگارشان به مخاصمه و جدال پرداختند ؛ كساني كه كافر شدند ، لباسهايي از آتش براي آنها بريده شده و مايع سوزان و جوشان بر سرشان ريخته مي شود . »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . حجّ : 19

23

در صحيح بخاري ( 1 ) و صحيح مسلم ( 2 ) و سنن ترمذي ( 3 ) و ابن ماجه ( 4 ) و منابع ديگر از اهل سنت و شيعه ( 5 ) آمده است كه حضرت ابوذر ( رحمه الله ) گفت : اين آيه در باره دو گروه ؛ گروهي حامي و مدافع سرسخت اسلام و گروه ديگر دشمن كينه توز و سرسخت اسلام نازل گرديده است ؛ گروه اوّل اميرمؤمنان ، حمزه و عبيده ( 6 ) و گروه دوم وليد ، عتبه و شيبه از سران قريش مي باشند كه در جنگ بدر برابر هم قرار گرفتند .

در تفسير فرات كوفي ، نزول آيه شريفه را از طريق سُديّ ، از پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) نقل و اضافه مي كند كه پيامبر پس از نزول اين آيه فرمود :

« هؤُلاءِ الثلاثةُ يَومَ الْقِيامة كَواسطة الْقلادة فِي الْمُؤمنين و هؤلاءِ الثلاثة كَواسطة القلادة في الكُفّار » . ( 7 )

« در روز قيامت اين سه تن ، در ميان مؤمنان ، مانند مهره درشت گردن بند ، خواهند درخشيد ؛ همانگونه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ج4 ، تفسير سوره حج .

2 . به تفسيرهاي الدر المنثور و الميزان ، سوره حج مراجعه شود .

3 . همان .

4 . همان .

5 . همان .

6 . عبيدة بن حارث بن عبدالمطّلب ، پسر عموي رسول الله است . او از شجاعان عرب و از مدافعان اسلام بود كه در جنگ بدر به شهادت رسيد .

7 . تفسير فرات كوفي ، ص271

24

كه اين سه تن ديگر ، در ميان كفّار و مشركين مانند مهره درشت گردن بند خواهند بود . »

2ـ { مِنْ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَي نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلا } . ( 1 )

« در ميان مؤمنان ، مرداني هستندكه بر عهد و پيماني كه با خدا بسته اند ، صادقانه ايستاده اند ؛ بعضي پيمان خود را به آخر بردند ( و در راه او شربت شهادت نوشيدند ) و گروهي ديگر در انتظارند و هرگز تغيير و تبديلي در عهد و پيمان خود ندادند . »

در تفسيرقمي است كه ابن ابي الجارود ، از امام باقر ( عليه السلام ) نقل مي كند : اين آيه در باره حمزه ، جعفر و علي ( عليهم السلام ) نازل گرديده است . منظور از « مَنْ قَضَي نَحْبَهُ » حمزه و جعفر و منظور از « مَنْ يَنْتَظِرُ » علي بن ابي طالب است . ( 2 )

ابن حجرِ مكي گويد : اميرمؤمنان ( عليه السلام ) در كوفه بر فراز منبر بود كه از ايشان درباره اين آيه پرسيدند . حضرت فرمود : « أللّهمَّ غُفْراً » . اين آيه در باره من و عمويم حمزه و پسر عمويم عُبيده نازل شده است كه عبيده در بدر و حمزه در اُحد به شهادت رسيدند و اما من منتظر شقي ترين اين امّتم تا محاسنم را از خون سرم خضاب كند . اين پيماني است كه حبيبم ابوالقاسم ( صلّي الله عليه وآله ) از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . احزاب : 23

2 . تفسير قمي ، ج2 ، ص188

25

آن خبر داد . ( 1 )

3 ـ { أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ كَالْمُفْسِدِينَ فِي الاَْرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ كَالْفُجَّارِ } . ( 2 )

« آيا كساني را كه ايمان آورده و كارهاي شايسته انجام داده اند ، همچون مفسدان در زمين قرار دهيم يا پرهيزكاران را همچون كافران ؟ ! »

در تفسير فرات كوفي ، از ابن عباس نقل مي كند كه اين آيه در باره سه تن از مؤمنان متقي ، كه عمل صالح انجام داده بودند ؛ علي بن ابي طالب ، حمزه و عبيده و سه نفر مشرك مفسد ؛ عتبه ، شيبه و وليدبن عتبه نازل گرديده است . ابن عباس مي افزايد : اين دو گروه بودند كه در جنگ بدر با هم به مبارزه برخاستند ؛ علي ( عليه السلام ) وليد را كشت ، حمزه عتبه را و عبيده شيبه را . ( 3 )

4 ـ { يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ } ( 4 )

« اي كساني كه ايمان آورده ايد ، از ( مخالفت فرمان ) خدا بپرهيزيد و با صادقان باشيد . »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الصواعق المحرقه ، ص80

2 . ص : 28

3 . تفسير فرات كوفي ، ص359 ، چاپ سال 1410 هـ . تهران .

4 . توبه : 119

26

مرحوم طبرسي در باره مصداق « صادقين » كه در اين آيه شريفه آمده است ، چند احتمال ذكر كرده ، مي گويد : و گفته شده كه منظور از صادقين در اين آيه ، همان افرادي هستند كه خداوند در آيه ديگر از آنها ياد كرده و فرموده است : { رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَي نَحْبَهُ . . . } ؛ يعني حمزة بن عبدالمطّلب و جعفربن ابي طالب و « وَمِنْهُم مَنْ يَنْتَظِرُ » ، يعني علي بن ابي طالب ( عليه السلام ) . ( 1 )

5 ـ { وَمَنْ يُطِعِ اللهَ وَالرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَداءِ وَالصّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً } . ( 2 )

« و كسي كه خدا و پيامبر را اطاعت كند ( در روز رستاخيز ) همنشين كساني خواهد بود كه خدا نعمت خود را بر آنان تمام كرد ؛ از پيامبران و صدّيقان و شهدا و صالحان ، و آنها رفيق هاي خوبي هستند . »

شيخ طوسي از انس بن مالك نقل مي كند كه روزي با پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) نماز صبح را به جاي آورديم ، آن حضرت پس از نماز ، رو به ما نشست ، من عرض كردم : اي فرستاده خدا ، اگر صلاح بدانيد تفسير اين آيه { . . . وَمَنْ يُطِعِ اللهَ . . . } را بيان كنيد .

پيامبر فرمود : مصداق « نَبِيِّينَ » من هستم و مصداق « صِدِّيقِينَ »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مجمع البيان ، ج3 ، ص81 ، چاپ صيدا .

2 . نساء : 69

27

برادرم علي است و مصداق « شُهَداء » عمويم حمزه و اما مصداق « صالِحِين » دخترم فاطمه و دو فرزندش حسن و حسين مي باشند . ( 1 )

6 ـ { مَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ اللهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللهِ لَ آت وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ * وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما يُجاهِدُ لِنَفْسِهِ . . . } . ( 2 )

« كساني كه اميد به ديدار و لقاي پروردگار و رستاخيز دارند ، ( در اطاعت او مي كوشند ) ؛ زيرا سر آمدي كه خدا تعيين كرده ، فرا مي رسد . و كسي كه ( در راه خدا ) جهاد و تلاش مي كند ، براي خود جهاد مي كند . »

حسين بن سعيد از ابن عباس نقل مي كند كه اين آيه در باره بني هاشم نازل گرديد كه از آنها است حمزة بن عبدالمطّلب و عبيدة بن حارث . ابن عباس مي افزايد : درباره آنها اين آيه نيز نازل گرديده است : { وَمَنْ جَاهَدَ فَإِنَّمَا يُجَاهِدُ لِنَفْسِهِ . . . } ( 3 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كنزالفوائد ، به نقل بحارالأنوار ، ج24 ، ص31

2 . عنكبوت : 5 و 6

3 . تفسير فرات كوفي .

29

حضرت حمزه در كلام رسول الله و ائمه هدي ( عليهم السلام )

اكنون پس از آشنايي با شخصيت حمزه ( عليه السلام ) در قرآن كريم به بيان بخشي از فضايل آن حضرت مي پردازيم كه از زبان رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) و ائمه هدي ( عليهم السلام ) نقل شده و به دست ما رسيده است و با بخشي ديگر ، در صفحات آينده و به مناسبتهاي مختلف آشنا خواهيم شد :

1 . حمزه آقاي تمام شهيدان ، جزانبيا واوصيااست :

شيخ المحدّثين صدوق ( رحمه الله ) در ضمن حديث مفصّلي ، با اسناد به حضرت سلمان ، نقل مي كند :

« در ايام مريضي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) كه به ارتحال آن بزرگوار منتهي گرديد ، در كنار بستر آن حضرت بودم كه فاطمه زهرا ( عليها السلام ) وارد شد . آن بانوي گرامي وقتي ضعف شديد را در پدر بزرگوارش ديد ، اشك به گونه اش جاري شد . پيامبر براي تسلّي و آرامش دخترش ، از عنايات و بركات خداوند بر اهل بيت سخن گفت و بخشي از نعمت هاي خدا را ، كه بر اين

30

خاندان ارزاني داشته است ، بر شمرد تا بدينجا رسيد كه : . . . دخترم ! ما اهل بيتي هستيم كه خداوند شش صفت و ويژگي را بر ما عطا كرد و بر هيچ يك از گذشتگان و آيندگان عطا ننمود ؛ زيرا پيامبر ما سيّد انبيا و مرسلين است و آن پدر تو است و وصيّ ما سيد اوصيا است و آن همسر تو است و شهيد ما سيدالشهدا است و آن حمزة بن عبدالمطّلب عموي پدر تو است .

فاطمه ( عليها السلام ) گفت : اي فرستاده خدا ، آيا او تنها سيد شهيداني است كه با وي به شهادت رسيده اند ؟

پيامبر فرمود : نه ، بلكه او سيد شهداي اوّلين و آخرين ، بجز انبيا و اوصيا است . » ( 1 )

با توجه به مضمون اين حديث ، معلوم مي شود كه هم حضرت حمزه و هم حضرت حسين بن علي ( عليهما السلام ) براي هميشه ، از افتخار « سيد الشهدا » بودن برخوردارند و اين لقب براي هميشه به آن دو بزرگوار اطلاق مي گردد ؛ با اين تفاوت كه حسين بن علي حتي نسبت به حضرت حمزه هم سيد و سرور است ولي حضرت حمزه سيد است نسبت به ساير شهدا ، جز انبيا و اوصيا .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . « قالت يا رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) هو سيّد الشهداء الذين قُتِلوا معه ؟ قال بل سيد شهداء الأوّلين و الآخرين ، ما خلا الأنبياء و الأوصياء » . مشروح و متن اين حديث را در اكمال الدين ، ج1 ، صص 264 ـ 263 ، چاپ دارالكتب الاسلاميه ملاحظه كنيد .

31

بنابراين ، توجيه بعضي از نويسندگان كه مي گويند حضرت حمزه سيدالشهداي دوران خويش بود و نه سيدالشهداي همه زمانها ، مخالف مضمون اين حديث شريف است .

2 . حضرت حمزه از سروران اهل بهشت است :

شيخ صدوق همچنين از انس بن مالك نقل مي كند كه : رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : ما فرزندان عبدالمطّلب ، سروران اهل بهشتيم . رسول الله ، حمزه سيد الشهدا ، جعفر ذوالجناحين ، علي ، فاطمه ، حسن ، حسين و مهدي ( عليهم السلام ) . ( 1 )

3 . حمزه ، محبوب ترين عموي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) :

صدوق ( رحمه الله ) از امام صادق ( عليه السلام ) و آن بزرگوار از جدّش رسول الله نقل مي كند كه فرمود :

« اَحَبّ إِخواني إِلَيَّ عَلِيِّ بن أبي طالب و أحَبّ أعْمامي إِليَّ حَمْزَة » . ( 2 )

« محبوب ترين برادرانم علي بن ابي طالب و محبوب ترينِ عموهايم حمزه است . »

4 . حمزه محبوب ترين نامها در نزد پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) :

كليني ( رحمه الله ) از امام صادق ( عليه السلام ) نقل كرده است كه :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . « نحن بنو عبدالمطلب سادة أهل الجنة ، رسول الله و حمزة سيدالشهداء . . . » . امالي صدوق ، مجلس هفتاد و دوم .

2 . امالي صدوق ، مجلس هشتاد و دوّم ، عمده ابن عقده 281

32

« جاءَ رَجلٌ إِلَي النَّبِيّ ( صلّي الله عليه وآله ) فقال يا رَسُول الله وُلِدَ لِي غلامٌ فماذا اُسَمّيه ؟ قال : سَمِّهِ بِأَحَبِّ اْلأَسماء إِليَّ ؛ حَمْزة » . ( 1 )

« شخصي محضر رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) آمد و عرض كرد : اي فرستاده خدا ، فرزند ذكوري برايم متولّد شده است ، چه نامي بر وي نهم ؟ فرمود : او را « حمزه » نام بگذار كه محبوب ترين نامها در نزد من است . »

5 . حمزه يكي از چهار راكب در قيامت :

مرحوم صدوق ( رحمه الله ) در ضمن حديثي از پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) چنين نقل مي كند :

« وَما فِي الْقِيامَةِ راكبٌ غَيرنا وَنَحنُ أَربعةٌ فَقام إِلَيه العَبّاس بن عبدالمطّلب ، فَقال : مَنْ هُم يا رَسُول الله ؟ فقال : أمّا أَنا فَعَلي الْبراق . . . و عَمّي حمزة بن عبدالمطّلب أسدالله و أسد رسوله سيد الشهداء عَلي ناقتي العضباء . . . و أخي عليّ ، عَلي ناقة من نوق الجنّة » . ( 2 )

« در قيامت همه پياده هستند جز ما چهار تن . عباس بن عبدالمطّلب عرض كرد : اي فرستاده خدا ، آن چهار تن كدامند ؟ فرمود : اما من سوار بر براق

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كافي كتاب العقيقة باب الأسما و الكني .

2 . خصال باب الأربعة .

33

خواهم بود . . . و عمويم حمزة بن عبدالمطّلب اسدالله و اسد رسول و سيد شهدا بر شتر عضباي من سوار خواهد شد . و برادرم علي بر شتري از شتران بهشتي . »

6 . حمزه انجام دهنده نيكي ها و به جا آورنده صله رحم :

ابن حجر عسقلاني نقل مي كند كه : پيامبر خدا چون در كنار جسد مُثله شده عمويش حمزه نشست ، خطاب به وي چنين فرمود :

« رَحِمَكَ الله أي عمّ ، لَقَدْ كُنتَ وَصُولاً لِلرَّحِمِ فَعُولاً لِلْخَيرات » . ( 1 )

« اي عمو ، خداي رحمت كند تو را ، كه در صله رحم و انجام دادن كارهاي نيك فعّال و كوشا بودي . »

و اين توصيف از زبان رسول الله و معرفي حضرت حمزه به عنوان « وَصُول رَحِم » و « فَعول خيرات » امتيازي است كه اختصاص به آن حضرت دارد .

7 . حضرت حمزه شفيع در روز قيامت :

در حديث مفصّلي كه امير مؤمنان ( عليه السلام ) از رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) نقل نموده ، آن حضرت ، درباره حضرت حمزه مي فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الاصابه ، ج1 ، ص354

34

« أمّا إنّ حمزة عَمِّي يُنَحّي جَهَنَّم مِن مُحِبِّيهِ » . ( 1 )

« همانا در قيامت عمويم حمزه جهنم را از دوستدارانش دور خواهد كرد . »

8 . در پايه عرش نوشته شده است : « حمزة اسدالله » و . . .

در بصائرالدرجات در حديثي از امام باقر ( عليه السلام ) ، از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نقل كرده كه آن حضرت در باره تعداد انبيا و تعداد اولوالعزم از آنان و اينكه هر پيامبري داراي وصي بوده ، سخن گفته و آنگاه به خصوصيات خود و خاندانش اشاره مي كند و در ضمن آن مي فرمايد :

« عَلَي قَائِمَةِ الْعَرْشِ مَكْتُوبٌ حَمْزَةُ : أَسَدُ اللَّهِ وَأَسَدُ رَسُولِهِ وَسَيِّدُ الشُّهَدَاءِ » . ( 2 )

9 . حضرت حمزه در دعاي رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) :

ابن ابي الحديد نقل مي كند ( 3 ) كه در جنگ خندق چون اميرمؤمنان ( عليه السلام ) با عمروبن عبدوَدّ مواجه شدند و مبارزه آنان آغاز گرديد ، پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) رو به آسمان كرد و دستانش را بالا گرفت و اين دعا را مكرّر خواند :

« أَللّهمَّ إِنّكَ أَخَذْتَ مِنِّي عُبيدة يَومَ بَدر وَحَمزة يَوْمَ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تفسير امام حسن عسكري ، ص176 ، چاپ 1314

2 . كافي ، ج1 ، ص224 ؛ بحارالأنوار ، ج27 ، ص7 ؛ بصائرالدرجات ، ص34

3 . شرح نهج البلاغه ، ج19 ، ص61

35

اُحُد فَاحْفَظ عَلَيَّ الْيومَ عَلِيّاً { . . . رَبِّ لاَ تَذَرْنِي فَرْداً وَأَنْتَ خَيْرُ الْوَارِثِينَ } ( 1 ) » .

« خدايا ! پسر عمويم عبيده را در جنگ بدر و عمويم حمزه را در جنگ احد از من گرفتي ، پس امروز علي را برايم نگهدار . خدايا ! مرا تنها نگذار ، و تو بهترينِ وارثاني . »

10 . حضرت حمزه افضل شهدا است :

شيخ مفيد از ابو ايّوب انصاري نقل مي كند كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) خطاب به حضرت فاطمه ( عليها السلام ) فرمود :

« شهيدنا أفضل الشهداء و هو عمّك ، وَمِنّا مَنْ جَعَل الله لَهُ جَناحَين يَطيرُ بِهِما مَعَ الملائكة وَهُوَ ابنُ عَمِّكَ » . ( 2 )

« شهيد ما أفضل شهدا است و آن عموي تو و از خاندان ما است ؛ كسي كه خداوند بر وي دو بال عنايت فرموده كه در ميان فرشتگان پرواز مي كند و آن پسر عموي تو است . »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . انبياء : 49

2 . امالي شيخ ، به نقل از بحارالأنوار ، ج22 ، ص273

37

حضرت حمزه در گفتار ائمه ( عليهم السلام )

اكنون به نقل سخنان و گفتار ائمه ( عليهم السلام ) در اين زمينه مي پردازيم و سخن آن بزرگواران را كه مانند حديث پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در بيان شخصيت حضرت حمزه به عنوان يكي از افتخارات از خاندان نبوت و در كنار شخصيت وجود مقدس رسول الله و اميرمؤمنان و حسنين و حضرت مهدي ( عليهم السلام ) عنوان گرديده است ، در اختيار خواننده ارجمند قرار مي دهيم :

حضرت حمزه در گفتار و احتجاج اميرمؤمنان ( عليه السلام )

1 . حميري ( 1 ) در قرب الإسناد آورده است كه اميرمؤمنان ( عليه السلام ) فرمود :

« منّا سبعةٌ خَلَقَهم الله عزّ و جلّ لم يخلق في الأرض مثلهم ؛ مِنّا رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) سيّد الأوّلين والآخرين ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . وي از اصحاب امام حسن عسكري است . و كتابش ، قرب الاسناد ، از منابع حديثي شيعه مي باشد .

38

وخاتم النّبيّين و وصيّه خير الوصيّين و سبطاه خير الأسباط ؛ حَسَناً و حُسَيناً و سيّد الشهداء حمزة عمّه و من قد طاف [ طار ] مع الملائكة جعفر و القائم ( عجّ ) » . ( 1 )

« خداوند در ميان خاندان ما هفت نفر خلق كرد كه در روي زمين مانند آنها را نيافريد . آنگاه در معرفي اين هفت تن چنين فرمود : از ما است پيامبرخدا كه سيّد اوّلين و آخرين و خاتم پيامبران است و از ما است وصيّ او كه بهترين اوصيا است و دو سبطش حسن و حسين كه بهترين اسباطند و عمويش سيد الشهدا و جعفر كه به همراه فرشتگان پرواز مي كند و قائم ( عجّ ) . »

2 . حضرت حمزه در احتجاج اميرمؤمنان

عمربن خطاب هنگام مرگش خلافت را به شوراي شش نفري ، متشكّل از اميرمؤمنان ، عثمان بن عفّان ، طلحه ، زبير ، عبدالرحمان عوف و سعدبن ابي وقّاص محوّل كرد و دستور داد پس از مرگ وي ، اين شش نفر در خانه اي براي تعيين خليفه جمع شوند و با وي بيعت كنند ، به طوري كه اگر چهار نفر با يكي از آنان بيعت كرد و تنها يك نفر امتناع ورزيد ، گردن او

را بزنند و اگر دو نفر امتناع كرد گردن آن دو نفر را بزنند و زمينه را طوري فراهم كرد كه با عثمان بن عفان بيعت نمودند . در اين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . قرب الإسناد ، چاپ كوشانفر ، ص39

39

جلسه اميرمؤمنان سخناني ايراد كرد و خصوصيات خانواده اش را براي اتمام حجّت برشمرد تا اينكه فرمود : « شما را به خدا سوگند مي دهم آيا در ميان شما بجز من كسي هست كه عمويش سيد الشهدا باشد ؟ گفتند : نه ؛ ( نَشَدْتُكُم بِاللهِ هَلْ فِيكُم أَحَدٌ عَمُّهُ سيّد الشهداء غَيْري ؟ ! قالُوا : لا ) . ( 1 )

3 . حضرت حمزه در احتجاج اميرمؤمنان در بصره :

مرحوم كليني ( 2 ) از اصبغ بن نباته نقل مي كند : روزي كه اميرمؤمنان ( عليه السلام ) در بصره بر لشگر طلحه و زبير پيروز گرديد ، در حالي كه به شتر مخصوص رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) سوار بود در معرفي خود و خاندانش خطاب به مردم چنين فرمود :

« آيا مي خواهيد بهترين خلق در قيامت را براي شما معرفي كنم ؟ ابوايوب انصاري گفت : آري ، اي امير مؤمنان معرفي كن ، زيرا تو هميشه شاهد و حاضر بودي و ما غايب . امير مؤمنان ( عليه السلام ) فرمود : بهترين مردم در روز قيامت هفت نفر از فرزندان عبدالمطلب خواهند بود كه انكار نمي كند فضيلت آنها را مگر كافر . در اينجا عمّار عرض كرد : اي اميرمؤمنان ، آنها را بنام معرفي كن ، فرمود : روزي كه خدا مردم را در يك وادي جمع مي كند ، بهترين آنها پيامبرانند و افضل پيامبران محمد ( صلّي الله عليه وآله ) است و بهترين هر امّت پس از پيامبرشان وصيّ آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مشروح اين سخنراني در احتجاج طبرسي ، ج1 ، صص 188 ـ 210 آمده است .

2 . كافي ، ج1 ، ص450

40

پيامبر است تا پيامبر ديگري مبعوث شود ، پس بهترين همه

اوصيا وصيّ محمد است ( عليه و آله السلام ) . آنگاه فرمود : آگاه باشيد كه افضل خلق بعد از اوصيا ، شهدا هستند و افضل همه شهدا حمزة بن عبدالمطلب و جعفربن ابي طالب است كه داراي دو بال رنگين است . و اين دو بال از اين امت به كسي جز وي داده نشد و خداوند به وسيله او به محمد كرامت و شرافت بخشيد و ديگر دو سبط پيامبر حسن و حسين و ديگري مهدي است كه او را از خاندان ما انتخاب مي كند . آنگاه اين آيه را خواند : { وَمَنْ يُطِعْ اللهَ وَالرَّسُولَ فَأُوْلَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِمْ مِنْ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُوْلَئِكَ رَفِيقاً * ذَلِكَ الْفَضْلُ مِنْ اللهِ وَكَفَي بِاللهِ عَلِيماً } . ( 1 )

اميرمؤمنان ( عليه السلام ) در اين بيان ، حضرت حمزه را در فضيلت و منزلت در روز قيامت در رديف پيامبر و امير مؤمنان و حسنين و حضرت مهدي ( عجّ ) قرار داده و با خواندن آيه شريفه « وَمَنْ يُطِعْ اللهَ . . . » او را از مصاديق شهدايي كه قرآن مجيد از آنان ياد نموده ، معرفي كرده است . ( 2 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نساء : 70 ـ 69

2 . الكافي ، ج1 ، ص450 . عَنْ أَصْبَغَ بْنِ نُبَاتَةَ الْحَنْظَلِيِّ قَالَ : رَأَيْتُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ( عليه السلام ) يَوْمَ افْتَتَحَ الْبَصْرَةَ وَرَكِبَ بَغْلَةَ رَسُولِ اللَّهِ ( صلّي الله عليه وآله ) ثُمَّ قَالَ : أَيُّهَا النَّاسُ أَ لا أُخْبِرُكُمْ بِخَيْرِ الْخَلْقِ يَوْمَ يَجْمَعُهُمُ اللَّهُ ؟ فَقَامَ إِلَيْهِ أَبُو أَيُّوبَ الاَْنْصَارِيُّ فَقَالَ : بَلَي يَا أَمِيرَالْمُؤْمِنِينَ حَدِّثْنَا ، فَإِنَّكَ كُنْتَ تَشْهَدُ وَنَغِيبُ ، فَقَالَ : إِنَّ خَيْرَ الْخَلْقِ يَوْمَ يَجْمَعُهُمُ اللَّهُ سَبْعَةٌ مِنْ وُلْدِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ لا يُنْكِرُ فَضْلَهُمْ إِلاَّ كَافِرٌ وَلا يَجْحَدُ بِهِ إِلاَّ جَاحِدٌ فَقَامَ عَمَّارُ بْنُ يَاسِر رَحِمَهُ اللَّهُ فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ، سَمِّهِمْ لَنَا لِنَعْرِفَهُمْ ، فَقَالَ : إِنَّ خَيْرَ الْخَلْقِ يَوْمَ يَجْمَعُهُمُ اللَّهُ الرُّسُلُ وَإِنَّ أَفْضَلَ الرُّسُلِ مُحَمَّدٌ ( صلّي الله عليه وآله ) وَإِنَّ أَفْضَلَ كُلِّ أُمَّة بَعْدَ نَبِيِّهَا وَصِيُّ نَبِيِّهَا حَتَّي يُدْرِكَهُ نَبِيٌّ . أَلا وَإِنَّ أَفْضَلَ الاَْوْصِيَاءِ وَصِيُّ مُحَمَّد عَلَيْهِ وَآلِهِ السَّلامُ أَلا وَإِنَّ أَفْضَلَ الْخَلْقِ بَعْدَ الاَْوْصِيَاءِ الشُّهَدَاءُ ، أَلا وَإِنَّ أَفْضَلَ الشُّهَدَاءِ حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَجَعْفَرُبْنُ أَبِي طَالِب ، لَهُ جَنَاحَانِ خَضِيبَانِ يَطِيرُ بِهِمَا فِي الْجَنَّةِ ، لَمْ يُنْحَلْ أَحَدٌ مِنْ هَذِهِ الاُْمَّةِ جَنَاحَانِ غَيْرُهُ شَيْءٌ ، كَرَّمَ اللَّهُ بِهِ مُحَمَّداً ( صلّي الله عليه وآله ) وَشَرَّفَهُ وَالسِّبْطَانِ الْحَسَنُ وَالْحُسَيْنُ وَالْمَهْدِيُّ ( عليه السلام ) يَجْعَلُهُ اللَّهُ مَنْ شَاءَ مِنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ ، ثُمَّ تَلا هَذِهِ اْلآيَةَ : { وَمَنْ يُطِعِ اللّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَداءِ وَالصّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً * ذلِكَ الْفَضْلُ مِنَ اللّهِ وَكَفي بِاللّهِ عَلِيماً } .

41

4 . حضرت حمزه در احتجاج امير مؤمنان ( عليه السلام ) با معاويه :

امير مؤمنان ( عليه السلام ) در پاسخ نامه اي كه معاويه به آن حضرت نوشته بود ، در معرفي خاندان خود و بيان نقاط ضعف خاندان معاويه ، به نكاتي اشاره مي كند و حضرت حمزه را همانند حسنين ، « سيّدَي شباب اَهْل الجنّة » ، از امتيازات اين خاندان مي شمارد و مي فرمايد :

« أَ لا تَرَي غَيْرَ مُخْبِر لَكَ ، وَلَكِنْ بِنِعْمَةِ اللَّهِ أُحَدِّثُ أَنَّ قَوْماً اسْتُشْهِدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ تَعَالَي مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالاَْنْصَارِ ، وَلِكُلّ فَضْلٌ ، حَتَّي إِذَا اسْتُشْهِدَ شَهِيدُنَا ، قِيلَ سَيِّدُ الشُّهَدَاءِ ، وَخَصَّهُ رَسُولُ اللَّهِ ( صلّي الله عليه وآله ) بِسَبْعِينَ تَكْبِيرَةً عِنْدَ صَلاتِهِ عَلَيْهِ . . . وَأَنَّي يَكُونُ ذَلِكَ وَمِنَّا

42

النَّبِيُّ وَمِنْكُمُ الْمُكَذِّبُ ، وَمِنَّا أَسَدُ اللَّهِ وَمِنْكُمْ أَسَدُ الاَْحْلافِ وَمِنَّا سَيِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ ، وَمِنْكُمْ صِبْيَةُ النَّارِ وَمِنَّا خَيْرُ نِسَاءِ الْعَالَمِينَ وَمِنْكُمْ حَمَّالَةُ الْحَطَبِ . . . » . ( 1 )

« مگر نمي بيني ـ نه اينكه بخواهم خبرت دهم بلكه

به عنوان شكر و سپاسگزاري نعمت خداوند مي گويمـ جمعيتي از مهاجران و انصار در راه

خدا شربت شهادت نوشيدند و همه آنان مشمول فضل خداوند مي باشند ، امّا هنگامي كه شهيد

ما ( حمزه ) شربت شهادت نوشيد به او گفته

شد « سيدالشهدا » و رسول الله هنگام نماز بر

وي ( به جاي پنج تكبير ) هفتاد تكبير گفت . . . چگونه اين دو خاندان با هم برابر است ، در حالي كه پيامبر ( محمّد ) از ما است و تكذيب كننده او ( ابوجهل ) از شما .

اسدالله ( حمزه ) از ما است و اسدالأحلاف ؛ يعني ابوسفيان سركرده و سامان دهنده احزاب براي جنگ با پيامبر از شما . دو سيّد و آقاي جوانان بهشت ( حسن و حسين ) از ما هستند و كودكان آتش ( فرزندان مروان يا عقبة بن ابي معيط ) از شما . بهترين زنان جهان ( فاطمه ) از ما است و حمالة الحطب ( همسر ابولهب ) از شما . . . »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نهج البلاغه ، نامه 28

43

5 . حضرت حمزه در احتجاج اميرمؤمنان ( عليه السلام ) با دانشمند يهودي :

در روايت مشروحي كه حضرت موسي بن جعفر ( عليهما السلام ) از پدران خود از حضرت حسين بن علي ( عليهما السلام ) نقل كرده ، چنين آمده است :

يكي از دانشمندان يهود ، پس از پيامبرخدا ( صلي الله عليه وآله ) در مدينه ، در جلسه اي كه گروهي از صحابه ؛ از جمله اميرمؤمنان ( عليه السلام ) حضور داشتند ، شركت نمود و در تفضيل حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) و بعضي انبياي گذشته بر پيامبر اسلام ، به صورت مناظره دلايلي ذكر كرد و امير مؤمنان ( عليه السلام ) به يكايك دلايل او پاسخ گفت ؛ از جمله مسائلي كه آن دانشمند مطرح نمود اين بود كه :

« فَإِنَّ هذا إبراهيم قد أَضجع وَلَدَهُ وَتَلَّهُ لِلْجَبِين . . . »

« اين ابراهيم بود كه فرزند خود اسماعيل را براي اجراي امر خداوند بر زمين انداخت و صورت دلبندش را به روي خاك گذاشت و آماده ذبح او گرديد ، ولي در پيامبر شما چنين حركتي وجود نداشت . »

امير مؤمنان ( عليه السلام ) در پاسخ وي فرمود :

« لَقَدْ كانَ كَذلِكَ وَلَقَدْ أُعْطِيَ إِبْراهيم بَعد الاضطجاع الفداء و محمّد أصيب بأفجع منه فجيعة إنّه وقف عَلي عمّه حمزة أسد الله و أسد رسوله و ناصر دينه و قد فرّق بين روحه و جسده فلم يبن عليه حرقة و لم

44

يفض عليه عبرة و لم ينظر إلي موضعه من قلبه و قلوب أهل بيته ليرضي الله عزّ و جلّ بصبره و يَسْتَسلِمَ لأمره في جميع الفعال و قال ( صلّي الله عليه وآله ) : لَو لا أن تحزن صفية لتركته حتي يحشر من بطون السباع و حواصل الطير و لو لا أن يكون سنة بعدي لفعلت ذلك » .

« اين مطلب را كه در باره حضرت ابراهيم گفتي ، صحيح است ، ولي خداوند براي جبران اين ناراحتي ، بلافاصله فديه و عوض ( گوسفند بهشتي ) را بر وي فرو فرستاد . اما محمد ( صلّي الله عليه وآله ) بر مصيبتي بالاتر از آن مبتلا گرديد ؛ زيرا در كنار جسد بي روح و مُثله شده عمويش و ناصر و ياور دينش ، حمزه اسدالله و اسدالرسول قرار گرفت ، ولي براي جلب رضاي خداوند و تسليم امر او صبر و شكيبايي را در پيش گرفت ، نه اظهار ناراحتي كرد و نه اشكي جاري ساخت و نه به جايگاه و محبوبيت حمزه كه در دل پيامبر و خاندانش از آن برخورداربود ، توجّه نمود و چنين فرمود : اگر نبود حزن و اندوه صفيه و اينكه پس از من مردم از اين روش پيروي كنند ، پيكر حمزه را دفن نمي كردم تا از شكم درندگان و پرندگان محشور شود . » ( 1 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مشروح اين مناظره در احتجاج طبرسي ، ج1 ، صص 335 ـ 318 ؛ بحار ، ج10 صص 17 ، 49 ، 51 و 298 ـ 273 آمده است .

45

حضرت حمزه در احتجاج امام حسن مجتبي ( عليه السلام ) :

شيخ طوسي ( رحمه الله ) از امام صادق ، از پدر ارجمندش امام باقر و او از امام سجّاد ( عليهم السلام ) نقل مي كند كه : امام حسن مجتبي ( عليه السلام ) در يك محاجّه و مناظره با معاويه چنين فرمود :

و كان مِمَّن استجاب لرسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) عمّه حمزة

و جعفر ابن عمّه ، فقتلا شهيدين ( رضي الله عنهما )

في قتلي كثيرة معهما من أصحاب رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) ،

فجعل الله ( تعالي ) حمزة سيد الشهداء من بينهم ، و

جعل لجعفر جَناحين يَطير بهما مع الملائكة كيف يشاء من بينهم ، و ذلك لمكانهما من رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) ، و منزلتهما و قرابتهما منه ( صلّي الله عليه وآله ) ، و صلّي رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) علي حمزة سبعين صلاة من بين الشهداء الَّذِين استشهدوا معه » .

« و از كساني كه دعوت پيامبر را اجابت كردند ، عمويش حمزه و پسر عمويش جعفر بود كه هر دو به همراه گروهي از اصحاب آن حضرت شربت شهادت نوشيدند اما خداوند از ميان همه آنان ، حمزه را به عنوان « سيدالشهدا » معرفي كرد و براي جعفر دو بال عنايت فرمود كه آزادانه در ميان فرشتگان پرواز مي كند و اين دو امتياز براي اين دو شهيد به جهت موقعيت « معنوي » و قرابت آنها نسبت به پيامبرخدا بود و باز پيامبرخدا از ميان همه شهدا ، كه

46

با حمزه به شهادت رسيده بودند ، تنها بر پيكر او هفتاد بار نماز خواند . » ( 1 )

حضرت حمزه در احتجاج حسين بن علي ( عليهما السلام ) :

حسين بن علي ( عليهما السلام ) در صبح عاشورا ، پس از تنظيم صفوف لشكر خويش ، بر اسب سوار شد و در برابر دشمن قرار گرفت و با صداي بلند و رسا ، خطاب به افراد لشگر عمر سعد ، سخنان مفصّلي ايراد كرد و با آنان اتمام حجّت نمود و در ضمن اين بيانات ، چنين گفت :

« أيّها الناس أنسبوني من أنا ؟ ثمّ ارجعوا إلي أنفسكم و عاتبوها فانظروا هل يحلّ لكم قتلي و انتهاك حرمتي ؟ ! أَ لَستُ ابن بنت نبيّكم و ابن وصيّه و ابن عمه و أوّل المؤمنين بِاللهِ وَالمصدّق لرسول الله بما جاء به من عند ربّه أ و ليس حمزة سيد الشهداء عمّ أَبِي ، أ و ليس جعفر الطيار عمي ، أ و لم يبلغكم قَولَ رسول الله لي و لاَِخي هذان سيدا شباب أهل الجنّة . . . » ( 2 )

« مردم ! بگوييد من چه كسي هستم ، سپس به خود

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مجالس طوسي به نقل بحارالأنوار ، ج22 ، ص283

2 . اين سخنراني با مختصر اختلاف در متن آن ، در تاريخ طبري ، ج7 ، ص328 ؛ كامل ابن اثير ج3 ، ص287 ؛ ارشاد مفيد ، ص234 ؛ مقتل خوارزمي ، ج1 ، ص253 و طبقات ابن سعد آمده است .

47

آييد و خويشتن را ملامت كنيد و ببينيد آيا قتل من و

شكستن حرمتم براي شما جايز است ؟ آيا من فرزند دختر پيامبر شما نيستم ؟ آيا من فرزند وصيّ و پسر عموي پيامبر شما نيستم ؟ مگر من فرزند كسي نيستم كه پيش از همه به خدا ايمان آورد و پيش از همه رسالت پيامبر را تصديق كرد ؟

آنگاه فرمود : آيا حمزه سيد الشهدا عموي پدر من نيست ؟ آيا جعفر طيّار عموي من نيست ؟ آيا شما سخن پيامبر را در حق من و برادرم نشنيده ايد كه فرمود : اين دو ، سروران جوانان بهشت هستند ؟ . . . »

حضرت حمزه در گفتار و احتجاج علي بن الحسين ( عليهما السلام ) :

1 . صدوق ( رحمه الله ) از ثابت بن ابي صفيه نقل مي كند :

نَظَر سَيّد العابدين ، عليّ بن الحسين ( عليهما السلام ) إلي عبيد الله بن عبّاس بن عليّ بن أبي طالب فاستعبر ثم قال : ما من يوم أشدّ علي رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) من يوم أُحُد قتل فيه عمه حمزة بن عبدالمطّلب أسدالله و أسد رسوله و بعده يوم مؤتة قتل فيه ابن عمه جعفربن أبي طالب ثمّ قال ( عليه السلام ) و لا يوم كيوم الحسين ( عليه السلام ) أزدلف عليه ثلاثون ألف رجل يزعمون أنّهم من هذه الأمّة كلّ يتقرّب إلي الله عزّ و جلّ بدمه . . . » .

« روزي علي بن الحسين ( عليهما السلام ) عبيدالله فرزند عباس بن علي را ديد و اشك در چشم آن بزرگوار حلقه زد ،

48

آنگاه فرمود : براي پيامبر روزي سخت تر از جنگ احد پيش نيامد ؛ زيرا در آن روز بود كه عمويش حمزة بن عبدالمطلب ، اسدالله و اسدالرسول شربت شهادت نوشيد و پس از احد سخت ترين روز براي آن حضرت جنگ موته بود كه پسر عمويش جعفربن ابي طالب را شهيد كردند . و سخت تر از روز حسين ( عليه السلام ) پيش نيامده ؛ زيرا سي هزار نفر آن بزرگوار را احاطه كرده بودند كه همه آنها خود را جزو امّت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) تصور مي كردند و همه آنها با ريختن خون فرزند همان پيامبر به پيشگاه خدا تفرّب مي جستند . . . » ( 1 )

2 . تعصّبي كه پاداش آن بهشت است :

كليني ( رحمه الله ) از حبيب بن ثابت نقل مي كند كه امام سجاد ( عليه السلام ) فرمود :

« لَمْ يُدْخِلِ الْجَنَّةَ حَمِيَّةٌ غَيْرُ حَمِيَّةِ حَمْزَةَ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَذَلِكَ حِينَ أَسْلَمَ غَضَباً لِلنَّبِيِّ ( صلّي الله عليه وآله ) فِي حَدِيثِ السَّلَي الَّذِي أُلْقِيَ عَلَي النَّبِيِّ ( صلّي الله عليه وآله ) » . ( 2 )

« هيچ تعصبي صاحب خود را داخل بهشت نكرد ، جز تعصب حمزة بن عبدالمطّلب ، آنگاه كه بچه دان شتري به وسيله مشركين مكه به سر و صورت پيامبر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . امالي صدوق ، ص277 ؛ بحارالأنوار ، ج22 ، ص274 و ج44 ، ص298

2 . كافي ، ج2 ، ص308

49

انداخته شد و حمزه براي دفاع ازآن حضرت و دفع شرّ دشمنان ، اسلام را پذيرفت . »

مشروح اين جريان در بخش آينده ، از نظر خوانندگان مي گذرد .

3 . حضرت حمزه در محاجّه امام سجاد ( عليه السلام ) :

يكي از خطبه هاي تاريخي و مهيّج و انقلابي كه به وسيله امام سجاد ( عليه السلام ) ايراد گرديده و در منابع تاريخي ثبت شده است ، خطبه اي است كه آن حضرت پس از حادثه عاشورا و به هنگام اسارت اهل بيت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در شام و در مسجد جامع اين شهر ايراد كرد ؛ جلسه اي كه انبوه شركت كنندگان در نماز جمعه و از جمله شخص يزيدبن معاويه و درباريان وي ، در آن شركت داشتند .

در اين مقاله ، به نقل بخشي از آن خطبه مهم ، كه محل شاهد ما است ، بسنده مي كنيم و آن را از مقتل خوارزمي ( متوفاي 568 ) مي آوريم :

وي مي نويسد : در اين مجلس حسّاس ، پس از آنكه علي بن الحسين در عرشه منبر قرار گرفت و حمد و ثناي پروردگار را به جاي آورد ، چنين فرمود :

« أَيُّهَا النّاسُ أُعْطِينا سِتّاً وَفُضِّلْنا بِسَبْع ؛ أُعْطِينا الْعِلْمَ وَالْحِلْمَ وَالسَّماحَةَ وَالْفَصاحَةَ وَالشَّجاعَةَ وَالْمَحَبَّةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ ، وَفَضَّلْنا بِأَنَّ مِنّا النَّبِيُّ الْمُخْتارُ مُحَمَّداً وَمِنّا الصِّدِّيقُ وَمِنّا الطَّيّارُ وَمِنّا أَسَدُ اللهِ

50

وَأَسَدُ رَسُولِهِ وَمِنّا سَبْطا هذِهِ اْلأُمَّةِ ، وَسَيِّدا شَبابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ . . . » . ( 1 )

حضرت حمزه در كلام امام صادق ( عليه السلام ) :

عياشي از حسين بن حمزه نقل مي كند كه گفت : از امام صادق ( عليه السلام ) شنيدم كه مي فرمود : چون پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در كنار جسد مُثله شده حضرت حمزه قرار گرفت ، چنين گفت :

« اَللَّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ وَإِلَيْكَ الْمُشْتَكَي وَأَنْتَ الْمُسْتَعَانُ عَلي ما أَرَي » . ( 2 )

سپس فرمود : اگر من هم پيروز شوم از مشركان چند برابر مُثله خواهم كرد ! در اينجا بود كه اين آيه شريفه نازل شد :

{ وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ بِهِ وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرِينَ } . ( 3 )

امام صادق فرمود پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) با نزول اين آيه فرمود : « اَصْبِرُ ، اَصْبرُ » ؛ « من هم صبر خواهم كرد . » ( 4 )

حضرت حمزه در احتجاج محمد حنفيه :

صدوق ( رحمه الله ) از زرّين نقل مي كند كه از محمدبن حنفيه ( رضي الله عنه )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مقتل خوارزمي ، ج2 ، ص69

2 . الكافي ، ج2 ، ص547

3 . نحل : 125

4 . تفسير عياشي ، ج2 ، ص274

51

شنيدم كه چنين مي گفت :

« فينا ستّ خصال لم تكن في أحد ممّن كان قبلنا و لا تكون في أحد بعدنا ، مِنّا محمّد سيّد المرسلين و عليّ سيّدالوصيّين وحمزة سيّدالشهداء والحسن والحسين سيّدا شباب أهل الجنة و جعفر بن أبي طالب المزيّن بالجَناحَين يَطير بِهِما في الجنّة حيث يشاء ومهديّ هذه الأمة الّذي يصلّي خلفه عيسي بن مريم ( عليهما السلام ) » . ( 1 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الخصال ، ج1 ، ص320 ، في هذه الأمة ست خصال . . .