بخش 2

حضرت حمزه در احتجاج شيخ مفيد ( رحمه الله ) :

شيخ مفيد ( رحمه الله ) مي گويد : گروهي از جوانان شيعه براي تعلّم و فراگيري مطالب كلامي ، در پاي درس من حاضر مي شدند ، روزي يكي از آنها گفت : حضرت استاد ! روز گذشته در جلسه اي بودم كه طبراني ، دانشمند زيدي مذهب نيز حضور

داشت . او در چند مطلب بر ما شيعه اشكال و اعتراض كرد كه من پاسخ قانع كننده اي نداشتم ؛ از جمله اشكالات وي اين بود كه : شما شيعيان به بعضي از عقايد و اعمالي كه سنّي هاي حنبلي مذهب دارند انتقاد و اعتراض مي كنيد ، در حالي كه در موارد متعدّد با آنان هم عقيده بوده و مانند آنان عمل مي كنيد . و چند مورد را اينگونه برشمرد : زيارت قبور اوليا ، عبادت كردن در نزد آن قبور و . . . .

شيخ مفيد مي فرمايد : به آن شاگرد گفتم : نزد طبراني برو و

52

پاسخ پرسشهاي او را همانگونه كه من توضيح مي دهم با او

درميان بگذار .

شيخ مفيد به يكايك پرسشهاي طبراني پاسخ مشروح داد تا به پرسش در باره زيارت قبور اوليا رسيد و گفت :

به طبراني بگو كه پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) در حال حيات خويش ، هم به مسلمانان دستور داد كه قبر حضرت حمزه را زيارت كنند و هم خود به زيارت قبر عمويش و ساير شهدا مي پرداخت و همچنين دخترش فاطمه زهرا ( عليها السلام ) نيز مكرّر به زيارت قبر عمويش حمزه مي رفتند . پس از رحلت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و طبق روش آن حضرت مسلمانان هم به زيارت قبر او مي رفتند و در كنار اين قبر به زيارت و عبادت مي پرداختند .

بنابراين ، اگر عمل شيعه در باره زيارت مشاهد ائمه و پيشوايان ، دور از عقل و عملي حنبلي ! باشد پس اين ، اسلام و پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) است كه راه خلاف عقل را پيش پاي مسلمانان قرار داده و آنان را به كار ناروايي واداشته است ! مسلّم است كه چنين گفتاري ناشي از ضعف ايمان و عدم بصيرت در دين است . ( 1 )

گفتني است كه ايراد طبراني دانشمند زيدي مذهب و معاصر شيخ مفيد و مقايسه عقيده و عملكرد شيعه و پيروان مذهب حنبلي در موضوع زيارت از سوي او مربوط به دوراني است كه هنوز ابن تيميه و همفكرانش در ميان حنابله بهوجود نيامده بودند كه سفر به قصد زيارت قبور انبيا را نه تنها حرام بلكه موجب شرك و ارتداد معرفي نمايند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الفصول المختاره ، ج1 ، ص84 و بحارالأنوار ، ج10 ، ص442

53

حضرت حمزه در جنگها

حمزه ( عليه السلام ) اوّلين مدافع اسلام

در دوّمين سال بعثت رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) ، فضاي مكّه فضاي ايذاي پيامبر و شكنجه مسلمانان مستضعف بود ؛ فضايي بود كه آن حضرت و كساني را كه به آيين وي گرويده بودند ، به باد استهزا مي گرفتند و از هيچ ايذا و اذيتي فروگذار نمي كردند .

تعداد مسلمانان از شصت و دو نفر تجاوز نمي كرد ؛ سيونُه نفر مرد و بيست و سه تن زن . سيد شهيدان ، حمزه در اين فضاي رعب و وحشت و ضعف و انزوا به اسلام پيامبر ايمان آورد ؛ ايماني كه توأم با دفاع از پيامبر ( صلي الله عليه وآله ) و نصرت و ياري دين خدا بود و تهديد و ارعاب دشمنان اسلام را در پي داشت .

مورّخان در اين باره مطالبي نوشته اند كه اكنون چكيده آن را مي آوريم :

روزي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در كنار كوه صفا نشسته بود و ابوجهل از آنجا مي گذشت كه چشمش به آن حضرت افتاد ، ابوجهل در اثر جهل و عناد و كينه و عداوتي كه نسبت به پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) داشت ،

54

در صدد آزار و اذيت آن حضرت برآمد و دهان به سبّ و

ناسزا گشود و پيامبر خدا در مقابل كلمات زشت او سكوت اختيار كرد و كريمانه از كنار آن همه جسارت گذشت .

لحظاتي بعد ، حمزه كه از شكار برمي گشت ، مانند هميشه براي طواف كعبه ، وارد مسجدالحرام شد . در اين هنگام كنيز عبدالله بن جذعان كه شاهد جسارتها و ناسزاگوييهاي ابوجهل نسبت به پيامبرخدا بود ، صورتِ واقعه را با حمزه در ميان گذاشت و چنين گفت :

ابا عماره ! نمي داني برادر زاده ات محمّد ، از ابوالحكم چه سخنان زشتي شنيد و چه اهانت هايي را از سوي او تحمّل كرد !

حمزه با شنيدن اين رخداد ، به سرعت به سوي ابو جهل ، كه در كنار كعبه با گروهي از سران قريش نشسته بود ، رفت و در مقابل ديدگان آنان ، به ابوجهل حمله آورد و با كماني كه به همراه داشت ، سر وي را شكافت و چنين گفت :

« أ تَشتُمُهُ وَأَنَا عَلي دِينِه أَقُول ما يَقُول فَردّ عَلي ذلِكَ إِنْ اسْتَطَعْتَ » . ( 1 )

« آيا به محمّد ناسزا مي گويي در حالي كه من نيز در آيين او هستم و به آنچه او اعتقاد دارد من هم معتقدم ؟ اگر مي تواني بر من اعتراض كن ! »

چند تن از قريش كه شاهد اين صحنه بودند ؛ براي حمايت از ابوجهل ، بر حمزه پرخاش نموده ، قصد حمله به وي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بحار الأنوار ، ج 70 ، ص 285

55

را داشتند كه ابوجهل خطاب به آنها گفت :

« دَعُوا أَبا عَمارة فَإِنِّي سَبّبت ابن أخيه سَبّاً قَبِيحاً » .

« كاري با او نداشته باشيد ؛ زيرا من برادر زاده اش را ناسزا گفتم ( و او را بر اين ضرب و جرح وادار كردم ) . » ( 1 )

آري ، بدين گونه و در اين تاريخ حمزه ايمان آورد و يا ايمان خويش را اظهار نمود و علني ساخت و تا آخر بر آن ثابت ماند و در دفاع از آيين پاك خويش تا پاي جان و تا شهادت مقاومت نمود . طبق نوشته مورّخان ، با ايمان آوردن حمزه ، قريش دريافتند كه پيامبر قدرت يافت و عمويش حمزه با شجاعت و شهامتي كه دارد ، از وي دفاع خواهد كرد . ازاين رو ، در برنامه هاي ايذايي خود تجديد نظر كردند و تغيير رويه دادند . ( 2 )

حمزه نگهبان رسول الله

حمزة بن عبدالمطّلب پس از اينكه اسلام را پذيرفت ، چنين نبود كه مانند يك مسلمان عادي ، تنها به وظايف و تكاليف فرديِ خود عمل كند ، بلكه او خود را سپر وجود پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) قرار داد و وظيفه حفاظت و نگهباني آن حضرت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . طبقات ابن سعد ، ج3 ، ص4 ، با تفاوت مختصر در متن و كامل ابن اثير ، ج2 ، ص56

2 . همان .

56

را نيز به عهده گرفت ؛ چنانكه پيشتر ملاحظه كرديد ، در اصل اسلامِ حمزه با دفاع وي از پيامبر اسلام آغاز شد و در مقابل اهانت ابوجهل نسبت به ساحت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) او را در داخل مسجدالحرام و در مرآ و منظر سران قريش تحقير كرد و با كماني كه در دست داشت سر وي را شكست ؛ به طوري كه خون از سر و صورتش سرازير گرديد .

و باز نمونه هايي از حمايت حمزه ، فداكاري و نگهباني از پيامبر اسلام در مكّه ، آنهم در شرايط سخت مسلمانان و كثرت دشمنان آنها ، ملاحظه خواهيد كرد :

حمزه و عمربن خطاب :

عمربن خطاب قبل از پذيرش اسلام ( 1 ) از دشمنان سرسخت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و پيروان آن حضرت بود و تا آنجا كه مي توانست در شكنجه و آزار مسلمانان كوتاهي نمي كرد و به طوري كه از خود وي نقل شده ، پس از آنكه از اسلامِ خواهر و شوهر خواهرش آگاه شد ، به خانه آنان هجوم برد و آنان را مورد ضرب و جَرح قرار داد و سر خواهرش را شكست و خون

از سر و صورت او سرازير گرديد . ( 2 ) از اين رو ترس و وحشتي از سوي او در دل مسلمانان به وجود آمده بود و در مجلس و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن كثير دمشقي ، در البداية والنهاية ، 3/31 مي گويد : قول صحيح اين است عمر بن خطاب در سال ششم بعثت و پس از هجرت مسلمانان به حبشه اسلام را پذيرفته است .

2 . اسد الغابه ، شرح حال عمربن خطاب .

57

محفل مسلمانان از دشمني و خشونت وي نسبت به آنان سخن مي گفتند .

روزي كه دل او نسبت به اسلام نرم شد ، سراغ پيامبر را گرفت . وقتي آگاهي يافت كه آن حضرت در خانه زيدبن ارقم ( محلّ اجتماع مسلمانان ) است ، به سوي اين خانه حركت كرد و اين در حالي بود كه حضرت حمزه و طلحه و بعضي ديگر از مسلمانان در بيرون خانه زيد كشيك مي دادند و حفاظت از خانه و نگهباني از وجود رسول الله را به عهده گرفته بودند . اين عدّه با مشاهده عمر احساس ترس كردند و خود را آماده دفاع نمودند .

در اين حال بود كه حمزه ( عليه السلام ) آنها را تشجيع و نگراني و اضطرابشان را برطرف كرد و چنين گفت :

« هذا عُمَرُ إن يَرِدَالله بِهِ خَيراً يُسلم و إِن يرد غير ذلك يكن قتله علينا هيناً » ؛ ( 1 )

« نگران عمر نباشيد ، اگر منظور وي خير و صلاح و پذيرش اسلام باشد كه بهتر ، و گرنه كشتن وي بر ما آسان است . »

حمزه و ابولهب

حمزه و ابولهب ، هر دو عموي پيامبر بودند ! امّا حمزه بهترين عمو ، صميمي ترين دوست و مدافع پيامبر و ابولهب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . طبقات ابن سعد ، ج3 ، ترجمه عمر ؛ تاريخ الاسلام ، ذهبي ، 1/175 .

58

بدترين عمو و بدترين همسايه .

حادثه اي كه تاريخ نگاران نقل كرده اند ، مي تواند بيانگر اين تفاوت عميق باشد . عمويي به حمايت و ياري او برخاست و عموي ديگر با او عناد و دشمني ورزيد ! آري اين نور بود و آن ظلمت !

ابن اثير ابولهب را سرسخت ترين دشمنان و بدترين استهزا كنندگان ( 1 ) پيامبر معرفي مي كند و مي گويد : ابولهب از بزرگترين دشمنان پيامبر خدا و از بدترين معاندان نسبت به مسلمانان

بود . او ضمن تكذيب پيامبر ، آن حضرت را پيوسته و از

راه هاي گوناگون مورد آزار و اذيت قرار مي داد : چون

خانه او در نزديكي خانه پيامبر بود ، كثافات را به درِ

خانه پيامبر مي ريخت و پيامبر ، گاهي در مقابل اين عمل

او مي گفت :

« أيّ جوار هذا يا بَنِي عبد المطّلب ! » ؛

« فرزندان عبدالمطلب ! اين چه رفتار و اخلاق همسايگي است ! »

روزي حضرت حمزه ، به هنگام عبور ، اين عمل زشت ابولهب را از نزديك ديد و بي درنگ آنها را جمع نمود و به سر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . وي شانزده نفر از افراد سرشناس قريش را به عنوان استزاء كنندگان رسول الله ( صلي الله عليه وآله ) شناسانده كه بدترين آنها ابولهب و عاص بن وائل پدر عمروبن عاص است .

59

و صورت ابولهب ريخت . ( 1 ) و با اين اقدام ، آن حالت غرور و نخوت ابولهب را در ميان سران قريش در هم شكست و براي

دوّمين بار ، حمايت خويش از پيامبرخدا را اعلان و زبوني سردمداران كفر را برملا كرد .

و بدين گونه ، تفاوت دو برادر و دو عموي پيامبر در

آن برهه حساس ظاهر شد ؛ حمزه در قلّه رفيعي از قلّه هاي نور ، كه { وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَي الْكُفَّارِ } . و ابولهب در

أسفل السافلين وبدترين انحطاط ؛ { تَبَّتْ يَدَا أَبِي لَهَب

وَتَبَّ * مَا أَغْنَي عَنْهُ مَالُهُ وَمَا كَسَبَ * سَيَصْلَي نَاراً

ذَاتَ لَهَب

} .

پيمان برادري و اخوّت ميان حمزه و زيد بن حارثه

پيامبر خدا آنگاه كه به مدينه هجرت كرد و ناقه آن حضرت در محلي كه به دو طفل يتيم از قبيله بني النجّار تعلّق داشت زانو زد ، در اين مكان اقدام به ساختن مسجد نمود . حمزه كه پيش از پيامبر به همراه تعدادي از مسلمانان به مدينه هجرت كرده بود ، در ساختن مسجد به آن حضرت ياري داد . رسول الله آنگاه در ميان صحابه عقد اخوّت بست و فرمود : « تآخوا في الله اخوين اخوين » ؛ « در ميان خود هر دو نفر با هم پيمان اخوّت ببنديد . » در اين هنگام بود كه دست علي ( عليه السلام ) را گرفت و فرمود : « هذا أخي » سپس به چهره عمويش نگاه كرد و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الكامل ، ج2 ، ص47

60

فرمود : « و انّ حمزة أسد الله و أسد الرّسول و زيد ابن حارثة ( 1 ) مولي الرسول أخوين » . ( 2 )

و لذا حمزه ( عليه السلام ) در جنگ احد زيد بن حارثه را وصيّ خود قرار داد كه اگر حادثه اي رخ داد ، زيد وصايا و خواسته هاي او را انجام دهد .

حمزه ( عليه السلام ) اوّلين پرچمدار اسلام

شش ماه اوّل پس از هجرت ، در مدينه سپري گرديد و در ماه هفتم كه مصادف با ماه مبارك رمضان بود ، پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) براي نخستين بار جهت مقابله باكفّار ومشركين پرچم برافراشت و حمزة بن عبدالمطّلب را به پرچمداري مفتخر ساخت .

مورّخان مي نويسند : ( 3 ) رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) در اين ماه پرچم سفيد رنگي را به عمويش حمزه سپرد و او را به فرماندهي سي تن از مسلمانان به جانب محلّي به نام « سيف البحر » ، براي مقابله با

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . زيد بن حارثه مولي رسول الله ، از دوران كودكي در مكّه غلام رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) بود كه آن حضرت او را آزاد كرد و روي علاقه اي كه زيد به پيامبر داشت ، حاضر نشد از آن حضرت جدا شود و به همراه پدرش به قبيله اش بپيوندند . پيامبر او را به فرماندهي لشكري كه عازم شام ( مؤته ) بود برگزيد و چنين فرمود : اگر زيد كشته شد جعفر بن ابي طالب فرماندهي را به عهده گيرد . او در اين جنگ ( كه در سال هشتم هجرت رخ داد ) به شهادت رسيد . مشروح ترجمه زيد ، در اسد الغابه ملاحظه شود .

2 . طبقات ، ج3 ، ص4 ؛ كامل ابن اثيرج2 ، ص40 ؛ اسدالغابه ، ج2 ، ص28

3 . طبري ، ابن اثير ، كاتب واقدي ، سيره ابن هشام و البداية والنهايه ، حوادث سال اوّل هجرت .

61

ابوجهل كه سرپرستي يك قافله سيصد نفري از مشركين مكّه را

به عهده داشت ، فرستاد .

گر چه در اين برخورد ، به علّت وساطت يكي از سران قبايل عرب ، به نام « مجدي بن عمرو جُهَني » جنگ رخ نداد و ابو جهل از اين معركه و از درگيري با حمزه نجات يافت ولي در اينجا بايد به دو نكته توجّه كرد :

1 . حمزه ( عليه السلام ) به همراه سي نفر از مسلمانان براي مبارزه با ابوجهل كه سيصد نفر از مشركين را همراه داشت ، حركت كرد و آماده جنگ با آنان شد ؛ يعني يك نفر در مقابل ده نفر و اين همان نسبتي است كه قرآن مؤمنان واقعي را به اجراي آن تشويق و تشجيع نموده است ؛ { يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَرِّضْ الْمُؤْمِنِينَ عَلَي الْقِتَالِ إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ } . ( 1 )

2 . هر چه بود ، در اين رويارويي ، ابوجهل وقتي اسدالله را ديد ، مرعوب و متزلزل گرديد و شايد هم به ياد روزي افتاد كه حمزه سر او را شكافت و از اينكه مبادا اين شكست براي دوّمين بار اتّفاق بيافتد ، از صحنه متواري گرديد .

حمزه ( عليه السلام ) دوّمين پرچمدار اسلام

در ربيع الأوّل ، نخستين ماه از سالِ دوّم هجرت ، پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به سوي « عشيره » ( 2 ) و مواجهه با قريشيان كه به سوي شام در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . انفال : 65

2 . با تصغير ، محلّي است در نزديكي ينبع .

62

حركت بودند عزيمت كرد و در اين غزوه ابوسلمه را در مدينه

جانشين خود براي اقامه نماز معرفي نمود و پرچم را به دست حمزة بن عبدالمطّلب داد و اين غزوه بدون جنگ پايان يافت . ( 1 ) و بنا به قول بيشتر مورّخان در اين غزوه بود كه رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) اميرمؤمنان ( عليه السلام ) را با كنيه « ابوتراب » مورد خطاب قرار داد ( 2 ) و اميرمؤمنان هميشه با اين كنيه افتخار و مباهات مي نمود .

حمزه ( عليه السلام ) سوّمين پرچمدار اسلام

در ماه شوّالِ سال دوّم هجرت و پس از پيروزي مسلمانان در جنگ بدر ، پيامبر اسلام ديد كه يكي از قبايل بزرگ يهوديان به نام « بني قينقاع » كه در بازار مدينه مشغول كسب بودند و در يكي از قلعه هاي اطراف شهر سكونت داشتند ، بر اين پيروزي مسلمانان حسادت ميورزند و آن را تهديدي براي آينده خود مي دانند و در صدد ايذاء و اذيت مسلمانان برآمده ، پيمان خود با پيامبرخدا را شكستند . رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) آنان را در بازاري كه به نام خودِ آنها « سوق بني قينقاع » معروف بود ، گردآورد موعظه و نصيحتشان كرد و از پيمان شكني و آزار مسلمانان برحذر داشت و پيروزي ها و موفّقيتهاي جنگ بدر را كه با نصرت و ياري خداوند و دليل ديگري بود ، بر حقّانيت

نبوّت آن حضرت ، بر ايشان گوشزد نمود ، سپس فرمود : علاوه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كامل ابن اثير ، سال دوّم هجرت .

2 . ابن اسحاق به نقل تاريخ الخميس ، ج1 ، ص364

63

بر اينها ، شما نبوّت مرا در كتابهاي خود خوانده ايد و از علماي خود شنيده ايد ، اگر اسلام را نمي پذيريد لا اقل با مسلمانان عناد و لجاجت نورزيد و خصومت و دشمني با آنان را كنار بگذاريد .

يهوديان در مقابل ارشاد و راهنمايي رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) ، از روي كينه و عداوت و با صراحت گفتند :

اي محمّد ، تو مي پنداري كه ما هم مانند اقوام و عشيره تو ( اهل مكّه ) ضعيف و ناتوانيم ؟ گويا پيروزي بر مردمي كه با فنون جنگي كوچكترين آشنايي ندارند ، تو را مغرور ساخته و نيروي ما را دست كم گرفته اي ؟ ! به خدا سوگند اگر روزي در ميان ما جنگي رخ دهد ، خواهي ديد كه پيروزي از آنِ چه كسي خواهد بود ؟ !

و بدين گونه ، آنان با پيامبر اعلان جنگ كردند و يكي از آنها در روز روشن و در ميان بازار « بني قينقاع » زن مسلماني را مورد اهانت و تحقير قرار داد و يك نفر از مسلمانان براي حمايت از آن زن ، با آن يهودي درگير شد و او را به قتل رساند . يهوديان نيز آن مسلمان را كشتند . پيامبر كه پيمان شكني و تحريكات يهوديان را ديد ، به محلّ سكونت آنان حمله برد و پس از پانزده روز كه در محاصره مسلمانان بودند ، پيمان مجدّد بستند تا از مدينه و اطراف آن به منطقه دور دستي كوچ كنند ، و بدينگونه توطئه « بني قينقاع » پايان يافت .

اين حادثه يكي از حساسترين فرازهاي سال دوم هجرت و از مهمترين حوادث داخلي آن روز براي اسلام و مسلمانان

64

محسوب مي گرديد ؛ زيرا اين جنگ موجب شد كه ساير قبايل يهود نيز در عين دشمني با اسلام ، در جاسوسي به نفع مشركين و هماهنگي با منافقين تجديد نظر كنند .

به هر حال در اين اقدام مهمّ و جنگ حسّاس و براي سوّمين بار پرچم اسلام در دست شجاع ترين مردم ، اسدالله و اسدالرسول ، حمزه سيد الشهدا ( عليه السلام ) در اهتزاز بود و آن حضرت بود كه در پيشاپيش سپاه اسلام حركت مي كرد و آن را هدايت مي نمود . ( 1 )

حمزه سيّد الشهدا در جنگ بدر

{ وَلَقَدْ نَصَرَكُمُ اللهُ بِبَدْر وَأَنْتُمْ اَذِلَّة } .

« خداوند شما را در بدر ياري كرد ، در حالي كه شما ( نسبت به دشمن ) ناتوان بوديد . »

گر چه هدف اصلي ما ادامه بحث گذشته و ارائه نقش مؤثّر حضرت حمزه در حمايت از اسلام و حضور شجاعانه اش در جنگ بدر و احد مي باشد ولي براي بيان اهمّيت و سرنوشت ساز بودن اين حضور ، در اين دو جنگ ، براي اسلام و چگونگي به وجود آمدن آنها ؛ بهويژه اينكه جنگ دوّم ( احد ) بهوسيله مشركين همزمان با شكست آنها در جنگ بدر طرّاحي و پي ريزي گرديده است . در ضمن بيان اصل

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كامل ابن اثير ، البداية والنهايه ابن كثير ، سيره ابن هشام ، حوادث سال دوّم هجرت و طبقات ، چاپ ليدن ، ج3 ، ص4

65

موضوع از ذكر پاره اي مطالب حسّاس در جنگ بدر و

پي آمدهاي آن در ميان مشركين مكّه ولو به اختصار ناگزيريم .

سحرگاه جمعه ، نوزدهم ماه رمضان ، نوزدهمين ماه پس از هجرت بود كه جنگ بدر آغاز شد . ابوسفيان براي به دست آوردن اخبار و گزارش هايي از سپاه مدينه ، در كنار چاه بدر حاضر شده بود كه به وسيله مسافري ، از حركت سپاه اسلام آگاه گرديد و بي درنگ شخصي به نام « ضمضم بن عمرو غفاري » را براي اطلاع رساني ، به مكّه اعزام كرد . او در حالي كه براي جلب توجّه مردم ، لباس خود را چاك زده بود و گوش و بيني شترش را شكافته و خون آلود و جهاز آن را واژگون كرده بود ، وارد مكّه شد ( 1 ) و پيام ابوسفيان را به آنان ابلاغ كرد .

سران قريش به سرعت آماده حركت شدند و هر يك از آنانكه عذري داشت ، به جاي خود شخص ديگري را فرستاد و از افراد سرشناس قريش كسي جز ابولهب باقي نماند و او هم « عاص بن هشام » را به نيابت از خود راهيِ بدر نمود .

تعداد سپاه مشركين نهصد و پنجاه نفر و مركب آنها هفتصد شتر و يكصد رأس اسب و بنا به قول ديگر ، دويست رأس اسب بود . ششصد نفر از آنان زره پوشيده بودند و گروهي از زنانِ خواننده را در حالي كه همه مشروب خورده بودند ، با خود همراه ساختند ولي در ميان راه منصرف شده و

زنان را به مكّه برگرداندند . در اين سفر ، دوازده نفر از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كامل ابن اثير ، ج2 ، ص81 ؛ سيره ابن هشام ، حوادث سال دوّم هجرت .

66

ثروتمندان قريش تعهّد كردند كه هر يك از آنان به نوبت

تغذيه سپاه مكّه را به عهده گيرند و هر روز نُه تا ده شتر بدين منظور كشته مي شد . عتبه و شيبه و ابوجهل نيز جزو اين دوازده نفر بودند . ( 1 )

پيامبر خدا در روز دوشنبه ، نهم ماه رمضان ، عمرو بن امّ كلثوم را به عنوان امام جماعت در مدينه تعيين كرد و به همراه سيصد و سيزده نفر كه بيشتر آنها را انصار و بقيه را مهاجرين تشكيل مي دادند ، مدينه را به سوي بدر ترك نمود ( 2 ) و اين در حالي بود كه تعدادي از ياران پيامبر از اين حركت ترس و اكراه داشتند كه قرآن مجيد اين موضوع را به صراحت بيان نموده است : { كَما أَخْرَجَكَ رَبُّكَ مِنْ بَيْتِكَ بِالْحَقِّ وَإِنَّ فَرِيقاً مِنَ الْمُؤْمِنِينَ لَكارِهُونَ * يُجادِلُونَكَ فِي الْحَقِّ بَعْدَ ما تَبَيَّنَ كَأَنَّما يُساقُونَ إِلَي الْمَوْتِ وَهُمْ يَنْظُرُونَ } ( 3 )

پيامبر گرامي ، پرچم سياه رنگي به نام « عقاب » به دست اميرمؤمنان و پرچم سفيد رنگي به مصعب بن عمير و پرچم سفيد رنگ ديگري را به يكي از انصار داد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كامل ابن اثير ، ج2 ، ص81 ؛ سيره ابن هشام ، حوادث سال دوّم هجرت .

2 . سيره ابن هشام ، ج2 ، ص186

3 . « ناخشنودي بعضي از شما از چگونگي تقسيم غنايم بدر ، مانند آن است كه خداوند تو را از خانه ات ( به سوي بدر ) بيرون فرستاد در حالي كه جمعي از مؤمنان كراهت داشتند . آنها با اينكه مي دانستند اين فرمان خدا است باز با تو مجادله مي كردند و آنچنان وحشت داشتند كه گويي به سوي مرگ رانده مي شوند . » ، انفال : 5

67

سپاه اسلام در اين جنگ از نظر تجهيزات هفتاد شتر و دو رأس اسب داشتند كه به نوبت سوار مي شدند و سلاح آنها عبارت بود از هشت قبضه شمشير و شش زره . ( 1 )

پيش بيني هاي لازم

چون سپاه اسلام وارد بدر گرديد ، به دستور پيامبرخدا و براي احتياط گودالي را پر از آب كردند و حوض تشكيل دادند و در بالاي تلّي مشرف به دو لشگر سايه باني ( اتاق جنگي ) براي پيامبرخدا برپا نمودند .

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) اوّل صبح ، با نيزه كوتاهي كه به دست داشت و امير مؤمنان ( عليه السلام ) همراه آن حضرت در حركت بود ، به تنظيم صفوف و اداره صحنه جنگ پرداخت . در آن حال ، سوادبن غزيّه را ، كه از صف بيرون بود ، ديد و با نيزه به شكمش اشاره كرد كه درست بايست ! سواد گفت يا رسول الله شكمم را به درد آوردي و خداوند تو را براي گسترش حق و عدل برانگيخته است . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : سواد ! بيا قصاص كن ! و پيراهنش را بالا زد . سواد از هيجان بي قرار شد ؛ زيرا مي ديد كه پيامبر در آن لحظه حسّاس و وضعيّت سخت ، كه سرنوشت او و رسالتش و سرنوشت يارانش رقم مي خورد ، او را به قصاص مي خواند ، او

هم به جاي قصاص به شكم پيامبر ( صلي الله عليه وآله ) بوسه زد . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كامل ابن اثير ، ج2 ، ص83 ؛ الروض الأُنُف ، ج3 ، ص32 ؛ تاريخ الخميس ، ج1 ، ص370

68

چرا اين كار را كردي ، گفت : يا رسول الله اوضاع واحوال را

مي بيني و من اطمينان ندارم كه از اين جنگ جان سالم به در برم و لذا خواستم آخرين ساعت عمرم چنين باشد كه لبانم بدن تو را لمس كند . رسول الله در حقّ وي دعا كرد . ( 1 )

آنگاه به مسلمانان دستور داد :

« غُضّوا أبصاركم ولا تبدئوهم بالقتال ولا يتكلّمن أحدٌ » . ( 2 )

« نه به سوي دشمن نگاه كنيد و نه قيل و قال راه بيندازيد و نه شروع جنگ از طرف شما باشد تا من دستور بدهم . »

پيام به مشركين

پيامبرخدا به مشركين چنين پيام فرستاد :

« يا معشر قريش . . . خلّوني و العرب ، فإن أك صادقاً فأنتم أعلي بي عيناً و إن أك كاذباً كَفَتْكُم ذؤبان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سيره ابن هشام ، ج2 ، ص195 ؛ اسد الغابه ، ج2 ، ص483 . مشابه اين جريان را شيخ صدوق ( رحمه الله ) در امالي ، ص376 از ابن عبّاس در آخرين سخنراني پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نقل نموده است كه در آن نقل ، به جاي نيزه ، عصاي ممشوق و به هنگام مراجعت از جنگ طائف مطرح شده است . ضمناً در كتب تراجم اين شخص گاهي سواد بدون « تا » و گاهي با « تا » و گاهي ابن عمر و گاهي ابن غزيّه عنوان گرديده است .

2 . تفسير قمّي ، ج1 ، ص262

69

العرب أمري » . ( 1 )

« اي جماعت قريش . . . كار مرا به اقوام ديگر عرب واگذاريد و به شهر خود باز گرديد كه اگر در ادّعايم صادق باشم شما مي توانيد از خاصّان و ياران من باشيد و اگر دروغگو باشم ، همانها خواسته شما را تأمين خواهند كرد . »

طبق نقل ابن هشام ، عتبة بن ربيعه ، كه از سردمداران سپاه شرك بود ، به قبول اين پيشنهاد ميل پيدا كرد و خطاب به سپاهيان مكّه چنين گفت :

« اي قريشيان شما از جنگ با محمّد و يارانش چه مي خواهيد ؟ به خدا سوگند اگر شما در اين جنگ پيروز شويد تا ابد نگاه هر يك از قريشيان در مكّه با شما ، توأم با نفرت و كراهت خواهد بود ؛ زيرا شمايا پسر عموي آنها را كشته ايد يا پسر دايي شان و يا يكي از اقوامشان را ، پس چه بهتر كه به خانه هاي خود بازگرديد و كار محمّد را به ساير قبايل عرب بسپاريد كه اگر آنها پيروز شدند خواسته شما را تأمين نموده اند و اگر نتوانستند شما باز هم از اعتراض مصون خواهيد بود . » ( 2 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تفسير قمّي ، ج1 ، ص263 ؛ الصحيح من سيرة النبي ، ج3 ، ص186

2 . سيره ابن هشام ، ج2 ، ص193 ؛ كامل ابن اثير ، ج2 ، ص86 ؛ تفسير قمّي ، ج1 ، ص263 ؛ تاريخ الخميس ، ج1 ، ص377

70

ولي ابوجهل او را به جبن و ترس متّهم كرد و به جنگ وادارش ساخت و درباره اش چنين گفت :

« او با ديدن محمّد و يارانش زهره چاك شده و مي ترسد پسرش ابو حذيفه ، كه در سپاه محمّد است ، كشته شود . »

عتبه چون اين نكوهش را از ابو جهل شنيد گفت : اين مصفّر اِسْتِه ( 1 ) خواهد ديد كدام يك از ما از ترس زهره چاك شده ايم ، او يا من ؟ »

ولذا عتبه اوّلين كسي بود كه به همراه برادرش شيبه و پسرش وليد وارد نبرد و جنگ گرديد .

آغاز تير اندازي دشمن

قبل از ورود عتبه به صحنه جنگ ، از سوي مشركين تيراندازي آغاز گرديد كه در اثر آن دو تن از مسلمانان به نام « مِهجَع » و « حارثة بن سراقه » روي خاك افتادند ، پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) با اينكه اجازه شروع جنگ را به ياران خود نمي داد ، با ديدن اين دو شهيد ، سپاهيان خود را اين چنين تشويق و تشجيع نمود :

« به خدايي كه جان محمّد در دست اوست ، امروز هر يك از شما وارد جنگ شود و در راه خدا تا پاي جان پايداري كند ، جايگاه او در بهشت خواهد بود . »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . جمله اي زشت و قبيح و شَتْم است .

71

آنگاه دست دعا و تضرّع به آسمان گرفت و از خداوند ياري طلبيد :

« أللّهمّ إن تهلك هذه العصابة لم تُعبَد بعدُ . . . » .

« خدايا اگر اين گروه كم ، در اين جنگ از بين بروند ، در روي زمين كسي تو را نخواهد پرستيد . . . »

سپس مشتي خاك از زمين برداشت و به سوي سپاه شرك پاشيد و فرمود : « شاهت الوجوه » ؛ « رويتان سياه باد ! » ( 1 )

حمله دشمن و دفاع حضرت حمزه

در اين ميان ، « اسود مخزومي » كه مردي شرير و هتّاك بود ، ناگهان از سپاه قريش جدا شد . او در حالي كه به سوي سپاه اسلام در حركت بود ، فرياد برآورد :

« من با خداي خود عهد كرده ام كه از حوض اينها آب بخورم . به خدا ، يا بايد آن را خراب كنم و يا در كنارش بميرم . »

اينجا بود كه پيش از همه ، حمزة بن عبدالمطّلب بر وي تاخت و بي درنگ پايش را قطع نمود . او در حالي كه يك پايش را از دست داده بود ، براي اجراي تصميم خود به سوي حوض جست و خيز مي كرد كه حمزه مجال نداد و او را با شمشير ديگري از پاي درآورد . ( 2 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الروض الأُنُف ، ج2 ، ص38 ؛ تاريخ ابن كثير ، ج3 ، ص272

2 . سيره ابن هشام ، ج2 ، ص194 ؛ الروض الأُنُف ، ج2 ، ص38 ؛ تاريخ الخميس ، ج1 ، ص378

72

دوّمين حمله و دفاع حضرت حمزه

عتبة بن ربيعه كه كشته شدن « اسود مخزومي » را ديد ، در حالي كه برادرش شيبه و پسرش وليد او را همراهي مي كردند وارد ميدان شد و از اين سو ، سه تن از جوانان انصار پيش تاختند . « عتبه » با تحقير پرسيد : شما چه كاره هستيد ! گفتند : ما از انصاريم . گفت : برگرديد كه ما نيازي به شما نداريم . سپس فرياد زد :

« يا مُحَمَّدُ اُخْرُجْ إِلَيْنا الاَْكْفَاءُ مِنْ قَوْمِنَا » .

« از اقوام ما كساني را كه هم شأن ما باشند ، به سوي ما بفرست . »

پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

« يا بَني هاشم قُومُوا فَقاتِلُوا بِحَقِّكُم الَّذي بَعَثَ اللهُ بِهِ نَبِيّكم إِذْ جاءُوا بِبِاطلهم لِيُطْفِئُوا نُورَ اللهِ » . ( 1 )

در اينجا بود كه حضرت حمزه و امير مؤمنان و عبيده ( 2 ) در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . « اي بني هاشم ، برخيزيد در مقابل عقيده باطل آنانكه مي خواهند با آن ، نور خدا را خاموش كنند ، از آيين حقّتان ، كه خدا به وسيله پيامبرش فرستاده است ، دفاع كنيد . » طبقات واقدي ، چاپ ليدن ، ج2 ، ص10

2 . عبيدة بن حارث بن عبدالمطّلب ، پسر عموي پيامبر خدا است . وقتي بدن او در مقابل پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) قرار گرفت ، چشمش را باز كرد و گفت : « يا رسول الله بأبي أنت و أمّي أَ لسَتُ شهيداً ؟ » پيامبر در حالي كه اشكش جاري بود ، فرمود : « أنتَ أوّل شهيدِ منْ أَهْلِ بَيتِي ! »

73

مقابل آن سه تن قرار گرفتند و چون سر و صورت خود را

پوشانده بودند و شناخته نمي شدند ، عتبه بار ديگر فرياد زد اينها كيستند ؟ آنان وقتي خود را شناساندند ، گفت : « كفوٌ كريم » ؛ « هماوردان نيكويند . »

درگيري ميان آن شش تن آغاز شد . عبيده كه هفتاد سال داشت ، با عتبه در آويخت . حمزه با برادر وي شيبه و اميرمؤمنان ( عليه السلام ) با وليدبن عتبه درگير شدند . امير مؤمنان و حمزه ( عليهما السلام ) به حريفان خود امان ندادند و آنها را به خاك انداختند ، ولي عبيده با هماورد خويش در حالي كه يكي از پاهايش قطع شده بود ، همچنان درگير بود . در اين حال آن دو بزرگوار به همرزم سالخورده خود ياري كردند و عتبه را از پاي در آوردند . سپس عبيده را ، كه مجروح شده بود ، به پشت جبهه حمل كردند و در مقابل پيامبرخدا بر زمين نهادند . ( 1 ) آن حضرت چون پسر عموي خود را با پاي قطع شده و بدن مجروح ديد ، اشك از چشمانش جاري شد .

حمله عمومي

با كشته شدن « اسود مخزومي » و اين سه تن از سردمداران كفر و الحاد ، در ميان سپاه مكّه ولوله عجيب وجوش و خروش بي سابقه اي به پا شد ؛ زيرا ديدند كه خلاف آنچه از ضعف و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سيره ابن هشام ، ج2 ، ص195 ؛ تاريخ ابن كثير ، ج3 ، ص273 ؛ تاريخ الخميس ، ج1 ، ص378

74

ناتواني سپاه اسلام پيش بيني كرده بودند ، به وقوع پيوست و در

اوّلين مرحله از جنگ ، چهار تن از برجسته ترين افرادشان به دست حمزه ( عليه السلام ) و اميرمؤمنان به هلاكت رسيدند ، در صورتي كه ارزيابي جاسوس آنها ( عُمير بن وهب جُمحي ) از نيروي اسلام چنين بود :

« ما لَهُم كَمين وَلا مَدد وَلكِن نواضح يثرب قد حملت الموت الناقع » .

« سپاه محمّد نه كميني دارد و نه كسي به كمك آنها مي شتابد ، بدانيد كه شتران آبكش يثرب ! چيزي جز مرگ فراگير و ذلّت بار با خود حمل نمي كنند . » ( 1 )

ابو جهل نيز كه از سران و طرّاحان جنگ بود ، چنين اظهار نظر كرد : « ما هُم إلاّ أُكْلَةُ رَأس لَو بعثنا إِلَيهم عَبيدنا لاََخَذُوهم أَخْذاً باليد » ؛ « سپاه يثرب لقمه اي بيش نيست ، ما اگر تنها بردگان خود را بفرستيم آنها را خفه خواهند كرد . » ( 2 )

آري ، بر خلاف اين پيش بيني هاي دشمن ، شجاعت و شهامت عمو و پسر عموي پيامبر در اوّلين مصاف ، سرنوشت جنگ را به نفع اسلام رقم زد و دشمن با از دست دادن چهارتن از نام آوران خود ، كه طليعه شكست قطعي بود ، به اين فكر افتاد

كه به جاي جنگ تن به تن ، از حمله عمومي و تهاجم جمعي بهره گيرد تا بتواند در اثر كميِ سپاهِ توحيد و بسياريِ سپاه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تفسيرالقمي ، ج1 ، ص262

2 . تاريخ ابن كثير ، ج3 ، ص270 ـ 269

75

كفر ، سرنوشت جنگ را تغيير دهد و پيروزي را نصيب

خود سازد .

گرچه مّدتِ اين درگيريِ خونين چندان روشن نيست ولي مسلّم است كه دشمن براي زدودن ننگ شكست قبلي و حفظ غرور جاهلي و تأمين هدف خود ، كه براندازي نظام توحيد و تثبيت پايه هاي شرك و بت پرستي بود ، تمام توانش را به كار بست و همه تيراندازان و شمشير زنان و نيزه داران خود را بسيج كرد .

از سوي ديگر ، مجاهدان اسلام با نداشتن عدّه و عُدّه ، در اثر ايمان و صلابت روحي خود و در اثر سخنان آتشين فرمانده اين سپاه ، ( پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) ) ، درقلب هزار نفر سلاح به دست فرو رفته است .

سپاه دشمن با كشته شدن هفتاد تن كه ابوجهل هم در ميان آنها بود و اسارت هفتاد تن ديگر از سران مشركين ، به شكست قطعي خود اذعان كرد و از صحنه خارج گرديد و هر يك از سپاهيان شرك به سويي فرار نمود ؛ زيرا در صورت مقاومت بيشتر در مقابل سپاه اسلام چيزي بجز از دست دادن بقيه نيرو براي آنان قابل تصوّر نبود .

نتيجه جنگ بدر

نتيجه ظاهري و اثر زود رس جنگ بدر كه با

شكست قطعي مشركان به دست آمد ، به طور خلاصه

چنين بوده است :

76

1 ـ مقتولان و اسراي مشركين

مشهور در ميان مورّخان و مفسران ، همانگونه كه اشاره گرديد ، اين است كه تعداد مقتولان از مشركان هفتاد نفر و تعداد اسراي آنها نيز هفتاد نفر مي باشد ، ولي واقدي مي گويد : تعداد مقتولان بيش از هفتاد نفر بوده است . ( 1 )

2 ـ غنايم جنگي

مسلمانان در اين جنگ يكصد و پنجاه شتر و سي رأس اسب و تعداد بسياري شمشير و مقدار قابل توجّهي اجناس و سلاحهاي ديگر ، از دشمن به غنيمت گرفتند كه در كيفيّت تقسيم در ميان يكي دو نفر از آنان بحث و گفتگو به عمل آمد و آيه شريفه انفال ( 2 ) در اين زمينه نازل گرديد و به بحث آنها خاتمه داد .

شهداي جنگ بدر

تعداد شهداي مسلمان در جنگ بدر ، بنا بر مشهور ، چهارده نفر مي باشد كه هشت تن از آنها از انصار و شش نفر ديگر از مهاجران بودند ، ولي از مسلمانان حتّي يك نفر به اسارت مشركين در نيامد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . شرح نهج البلاغه ، ابن ابي الحديد ، ج14 ، ص205 ؛ طبقات واقدي ، ج2 ، ص11

2 . انفال : 1

77

اهميت جنگ بدر

امروز با وجود جنگهاي جهاني و جنگهاي بزرگ منطقه اي كه ميليونها انسان در آنها از بين مي رود و ضايعات فراوان و غير قابل جبران به همراه دارد ، جنگ بدر با محدوديت مقتولان و اسراي آنكه اشاره گرديد ، شايد براي بعضي از خوانندگان داراي چندان اهمّيتي نباشد و مانند يك برخورد قبيله اي و عشيره اي تلقّي شود ولي با توجّه به اهداف و آثار اين جنگ ، مي توان به اهمّيت آن پي برد و ابعاد آن را كه در هيچيك از جنگها در تاريخ اسلام وجود ندارد درك نمود ؛ زيرا سرنوشت اسلام با اين جنگ رقم مي خورد و پيروزي مسلمانان در آن مساوي با پيروزي قطعي اسلام و احياناً شكست آنان در اين جنگ پيروزي قطعي شرك و بت پرستي را در كلّ تاريخ به دنبال داشت و لذا قرآن مجيد از اين جنگ به عنوان : { . . . يَوْمَ الْفُرْقانِ يَوْمَ الْتَقَي الْجَمْعانِ . . . } ( 1 ) ياد نمود ؛ يعني جنگي كه حق و باطل و توحيد و بت پرستي در اثر آن ظاهر گرديد ؛ روزي كه در آن ، دو گروه متكي به ايمان و متكّي به كفر درگير شدند .

و در آيه ديگر در اهمّيت اين جنگ چنين فرموده است :

« به خاطر بياوريد زماني را كه از شدّت ناراحتي ، از پروردگارتان تقاضاي كمك مي كرديد و او تقاضاي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . انفال : 41

78

شما را پذيرفت و گفت من شما را با يك هزار از فرشتگان كه پشت سرهم مي آيد ، ياري مي كنم ولي خدا اين را تنها براي شادي و اطمينان خاطر شما قرارداد و گرنه پيروزي جز از طرف خدا نيست . » ( 1 )

در اين جنگ ، پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) مكرّر دست به دعا و تضرّع به سوي پروردگار برمي داشت و گاهي پيشاني به سجده مي نهاد و از خداوند درخواست پيروزي مي كرد و از جمله دعاهايش اين بود :

« اَللّهمّ إن تَهلك هذه العصابة لم تُعبد بعدُ . . . »

« خدايا ! اگر اين گروه مسلمان ، از بين بروند ، كسي تو را پرستش نخواهد كرد ! »

نقش حضرت حمزه در پيروزي جنگ بدر

در پيروزي سپاه توحيد ، در جنگ بدر مانند هر جنگ ديگر ، عوامل مختلفي قابل بررسي است ، ولي از همه مهمتر فضل و عنايت پروردگار بود كه در اثر استغاثه و استمداد پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) و مسلمانان براي شادي و اطمينان خاطر سپاهيان اسلام و براي امداد و ياري آنان هزار فرشته را پياپي فرو فرستاد :

{ إِذْ تَسْتَغِيثُونَ رَبَّكُمْ فَاسْتَجابَ لَكُمْ أَنِّي مُمِدُّكُمْ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . انفال : 10

79

بِأَلْف مِنَ الْمَلائِكَةِ مُرْدِفِينَ * وَ ما جَعَلَهُ اللهُ إِلاّ بُشْري وَلِتَطْمَئِنَّ بِهِ قُلُوبُكُمْ وَمَا النَّصْرُ إِلاّ مِنْ عِنْدِ اللهِ إِنَّ اللهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ } . ( 1 )

و هر يك از سپاهيان اسلام ، به اندازه درجه ايمان و كمال يقينش از اين مدد غيبي و اطمينان الهي بهره جسته و در شكستن صفوف دشمن و پيروزي اسلام سهمي را ايفا نموده است .

اكنون بايد ديد اين مژده و بشارت الهي بر دل كداميك از لشكريان اسلام بيش از ديگران اشراق داشته و اين اطمينان آسماني در آن صحنه حسّاس در دست و بازوي كدام يك از حاضرين ظهور و تجلّي بيشتري يافته و مشركين را ناباورانه به خاك مذلّت نشانده است .

آمار مقتولان از مشركان

براي روشن شدن اين حقيقت ، بايد آمار مقتولان از مشركان را و اينكه به دست چه كساني كشته شده اند ، به دست بياوريم تا راه قضاوت درست در اين فضيلت را در پيش روي خواننده عزيز قرار دهيم .

لازم به يادآوري است همانگونه كه آمار دقيق مقتولان جنگ بدر و معرفي همه آنان و خصوصيات ديگر به دست ما

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . انفال : 10

80

نرسيده و آنچه در تاريخ منعكس گرديده ، اغلب درباره سران

و سردمداران شرك بوده است ، اين ابهام درباره تلاش قهرمانان اسلام نيز ، كه نقش اساسي را در اين جنگ ايفا نموده اند ، صادق است و تعداد دقيق كساني كه به وسيله هر يك از آنان به هلاكت رسيده اند مشخّص نيست ، ولي مي توان از آنچه در تاريخ به طور ، ناقص به دست مي آيد ، تا حدّي به حقيقت امر پي برد و با نقش اين افراد در اين جنگ آشنا گرديد .

ابن ابي الحديد در زمينه عدم انعكاس آمار دقيق پس از نقل و معرفي تعداد پنجاه و دو نفر از مقتولان از واقدي ، مي گويد : روايات زيادي داريم كه مقتولان بدر هفتاد نفر بوده ، وليكن آنها كه به نام شناخته شده اند ، همان افرادي هستند كه ما شناسانديم . ( 1 )

بايد به گفتار ابن ابي الحديد ، اين نكته را نيز بيفزاييم :

همانگونه كه در مقدّمه اين بحث اشاره كرديم و پس از اين نيز ملاحظه خواهيد كرد ، در تعميه و پرده پوشي حقايق تاريخي ، بهويژه درباره اميرمؤمنان و حمزه ( عليهما السلام ) نبايد نقش سياستها را ناديده گرفت و از جعل و تحريف در پيروزي هاي آن دو بزرگوار ، كه در ارتباط مستقيم با سلطه گران بني اميّه قرار داشت ، غفلت نمود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد ، ج14 ، ص212

81

دو قهرمان جنگ بدر ، علي امير مؤمنان و حمزه سيدالشهدا ( عليهما السلام )

كشته شدن بيشتر مقتولان جنگ بدر به دست مهاجرين و بهويژه اقرباي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و در رأس آنان اميرمؤمنان ( عليه السلام ) و حمزه سيد الشهدا به وقوع پيوسته است .

و به طوري كه در تاريخ آمده ، در همين جنگ بدر بود كه اميرمؤمنان از سوي مشركان به لقب « موت احمر » ؛ « مرگ سرخ » ملقّب گرديد و چرا چنين نباشد در حالي كه در همين جنگ بيش از نيمي از كشتگان را او از پاي در آورد و در به هلاكت رسانيدن تعداد ديگر نيز سهيم گرديده است ؛ به طوري كه شيخ مفيد تعداد سي و شش تن از مقتولان را ، كه به دست آن حضرت كشته شده اند ، به نام شناسانده است . ( 1 )

ابن اسحاق از مورّخان معروف جهان تسنّن مي گويد :

« أَكْثَر قَتْلي الْمُشركين يَوم بَدْر كان لِعَلِيّ » . ( 2 )

« در جنگ بدر بيشترين كشته شدگانِ از مشركان به دست علي بوده است . »

ولي بعضي از مورّخان اين تعداد را بيست و هفت ، ( 3 ) و گاهي حتّي به بيست و دو نفر تنزّل داده اند . ( 4 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ارشاد ، ص39

2 . به نقل از بحار الأنوار ، ج19 ، ص291

3 . تفسير قمّي ، ج1 ، ص271 ؛ بحار الأنوار ، ج19 ، ص240

4 . نور الأبصار شبلنجي ، ص86

82

آمار كشته شدگان به دست حمزه سيّد الشهدا

در منابع اهل سنّت ، تعداد مقتولان به دست حمزه سيّدالشهدا نُه نفر ذكر شده است كه در ميان اين عدّه ، برخي تنها به دست آن حضرت و افراد ديگري به دست او وحضرت علي ( عليه السلام ) به هلاكت رسيده اند و تنها در يك مورد از سعد بن وقّاص به عنوان شريك آن بزرگوار ياد شده است .

لازم است پيش از بيان آمار و معرّفي اين مقتولان ، به اين مطلب توجّه شود ، همانگونه كه پيشتر اشاره كرديم ، بر اساس دلايل تاريخي ، اين تعداد ، بخشي از كساني هستند كه به وسيله حضرت حمزه به هلاك رسيده اند نه همه آنها ، ولي عدم ذكر همه مقتولان و يا اختلاف نظر در مورد آنان ، مانند اختلاف نظر در آمار مقتولان به وسيله اميرمؤمنان ( عليه السلام ) كه بعضي از مورّخان بيشترين كشته شدگان و بعضي ديگر تنها بيست و دو تن را از آنِ آن حضرت دانسته اند . با در نظر گرفتن حقايق

موجودِ تاريخي ، چندان مهم نيست ؛ زيرا اگر همه مقتولان دراين جنگ مشخّص و منعكس مي گرديد ، نظر مورّخان در مورد هر دو بزرگوار تغيير مي كرد . به هر حال با اينكه آمار دقيق مقتولان به دست آن دو بزرگوار در دست نيست ولي دلايل مسلّم تاريخي نقش اساسي آنها را در پيروزي جنگ بدر ثابت نموده است و در اين جنگ شكست دشمن در مرحله اوّل به دست اميرمؤمنان وسپس به دست حضرت حمزه آنگاه به دست ساير افراد سپاه توحيد به وقوع پيوسته است ، آنهم نه همه افراد سپاه ؛ زيرا طبق مضمون صريح قرآن تعدادي از صحابه از اوّل

83

حركت پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) از مدينه ، از اين برخورد ناخشنود و از ورود به صحنه جنگ به شدت مضطرب و نگران بودند . ( 1 ) و تاريخ هم گوياي اين واقعيت است كه بعضي از صحابه در ميدان جنگ يا نقشي نداشتند و يا داراي نقش كم رنگي بودند .

تحليل ابن ابي الحديد از پيروزي مسلمانان

در اينجا مناسب است تحليلي را كه ابن ابي الحديد از پيروزي در جنگ بدر و از شجاعت و نقش مؤثّر اميرمؤمنان و حضرت حمزه ( عليهما السلام ) در اين پيروزي ارائه داده است ؛ به طور خلاصه نقل كنيم :

وي در تحليل خود از اين پيروزي ، با وجود نيروي قوي و تواناي مشركين و ضعف و ناتواني مسلمانان ، مي نويسد : آري ، سپاه كوچك اسلام از عدّه اي از انصار ، از قبيله اوس و خزرج و تعدادي از مهاجرين كه در پهلواني و شجاعت نامي بودند ، تشكيل يافته بود و مهمتر اينكه در كنار اين گروهِ به ظاهر كم ، علي بن ابي طالب و حمزة بن عبدالمطّلب ، كه شجاع ترين افراد در تاريخ بشريّت مي باشند ، قرار گرفته بودند و فرماندهي آنها را شخص پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ، آن پيامبر داعيِ به حق و مناديِ بر عدل و توحيد و مؤيّد به قوّه الهي به عهده داشت . « وَفِيهِم عَلِيُّ بنُ أبي طالب وَحَمزَةُ بن عَبدِ المطّلب وهُما أشجع البشر ! و جَماعةُ مِنَ المُهاجرين أنجاد و أَبْطال » . ( 2 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . انفال : 5

2 . شرح نهج البلاغه ، ج14 ، ص107

84

اعتراف يكي از سران مشركين به شجاعت حمزه ( عليه السلام )

پس از خاتمه جنگ و در هنگام انتقال اسيران به پشت جبهه ، يكي از آنان به نام « اميّة بن خلف » كه از مشركين سرشناس بود ، چون چشمش به حضرت حمزه افتاد ، از عبدالرحمان بن عوف پرسيد :

« مَنْ هذا المُعلِّم ؟ » ؛ « اين جنگجوي نشاندار كيست ؟ »

گفتني است ، حضرت حمزه در جنگها با نصب پرِ شتر مرغي بر كلاه خودِ خويش ، از ديگر سرداران متمايز بود . عبدالرحمان پاسخ داد : او « حمزه بن عبدالمطّلب است » اميّه با تأسّف و تحسّر شديد از شكست سپاه شرك ، گفت : « ذاكَ الَّذي فَعَلَ بِنا الأفاعيل » ؛ « اين بود كه صفوف ما را در هم شكست و ما را به خاك سياه نشاند ! » ( 1 )

اسامي نُه تن از مقتولان مشركين به دست حضرت حمزه ، طبق منابع اهل سنت ، عبارتند از : ( 2 )

1 ـ اسود بن عبدالأسود مخزومي ؛ 2 و 3 ـ عتبه و شيبه فرزندان ربيعه ؛ 4 ـ طُعَيمة بن عَديّ ؛ 5 و 6 ـ زَمعه و عقيل فرزندان اسود ؛ 7 ـ ابو قيس بن وليدبن مغيره ؛ 8 ـ نُبيه بن حجّاج ؛ 9 ـ حَنظَلة بن ابي سفيان برادر معاويه .

* * *

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . شرح نهج البلاغه ، ج14 ، ص49 ؛ الروض الأُنُف ، ج2 ، ص41 ؛ تاريخ الخميس ، ج1 ، ص382

2 . الروض الأُنُف ، ج3 ، صص103 ـ 102

85

پي آمدهاي جنگ بدر در ميان مشركين

تصميمات جديد قريش

مشركان مكّه ، كه مدّت سيزده سال در آزار و اذيت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و مسلمانان ، تمام همّت خويش را به كار بستند ، تا آنجاكه آنان را مدّتي در داخل درّه اي محاصره و زنداني نمودند و سپس از شهر و ديارشان بيرون راندند و آنان را مجبور به ترك وطن و هجرت به سوي حبشه و مدينه كردند و . . . باز هم از تصميم خود در ريشه كن كردن درخت توحيد و از بين بردن مسلمانان منصرف نگشتند و پيوسته در دشمني خود اصرار ميورزيدند تا اينكه سرانجام جنگ بدر به وقوع پيوست و آنان پس از تحمّل ضربه سنگين و چشيدن طعم تلخ شكست و پذيرش خفّت بار اسارت در دست مسلمانان ، كه همه غرور و تفرعن آنها را در جزيرة العرب به ننگ و حقارت تبديل نمود ، كينه و عداوتشان نسبت به مسلمانان مضاعف گرديد و با مراجعت از بدر ، خود را براي جنگ ديگري كه بتواند اين شكست را جبران و داغ ننگ آن را از پيشانيشان بزدايد ، آماده مي شدند و همزمان ، نقشه ترور پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) را نيز

86

در سرمي پروراندند و موفّقيت در اين طرح را ، بهترين راه پيروزي خود مي دانستند .

طرح ترور پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) :

عميربن وهب ، يكي از افراد خونريز در ميان قريش ،

كه فرزندش وهب در اسارت مسلمانان به سر مي برد ،

با عموزاده اش « صفوان » در گفتگويي پنهاني در « حجراسماعيل » همپيمان شدند كه صفوان قرضهاي عمير

و كفالت فرزندانش را بر عهده بگيرد و عمير هم در مدينه

پيامبر را به قتل برساند . وي با همين هدف وارد مدينه شد و

علي رغم مخالفتِ صحابه كه از او به جان پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) احساس

خطر مي كردند ، آن حضرت عمير را به حضور خويش

فراخواند و او به همراه چند نفر از ياران پيامبر وارد گرديد .

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) پرسيد عمير ! به چه منظور به مدينه آمده اي ؟ عمير

گفت : براي آزادي فرزندم وهب . حضرت فرمود : اين شمشير

براي چيست ؟

عرض كرد : « قبّح الله هذه السيوف » كه همراه داشتن آنها جزو عادت ما شده است . در اين هنگام پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) آنچه راكه در حجر اسماعيل در ميان او و صفوان گذشته بود ، بيان كرد . عمير با شنيدن رازي كه بجز او و صفوان از آن آگاه نبودند ، بر نزول وحي به رسول الله و نبوّت آن حضرت ايمان آورد و از اشتباهات گذشته اش پوزش خواست . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) خطاب به صحابه فرمود : « فَقِّهُوا أخاكم فِي دِينه وَأقْرِئُوهُ

87

الْقُرْآن وأطْلِقوا أسيره » ( 1 ) ؛ « به برادر تازه مسلمانتان قرآن و احكام بياموزيد ، اسيرش را هم آزاد كنيد . » ( 2 )

گرچه در كتب تاريخ ، اين موضوع يك تصميم دو جانبه و در ميان عمير و صفوان عنوان گرديده است ، ليكن قرائن موجود از شدّت عداوت قريش با مسلمانان و طرّاحي جنگ مجدّد نشانگر ، اين است كه اين طرح نيز نمي تواند بدون هماهنگي و سازماندهي آنان انجام گيرد . البته براي جلوگيري از اشاعه چنين موضوع حساسي بايد تصميم گيري ها به طور خصوصي و دور از ديد ديگران انجام پذيرد .

تصميم بر جنگ مجدّد

ابو سفيان كه از سلسله جنبانان و اركانِ اصليِ جنگ بود ، با كشته شدن سران قريش و اسارت عدّه اي ديگر ، رياست مستقيم مشركين را در آماده سازي آنان بر جنگ ديگر و ايفاي نقش اساسي در اين هدف را به عهده گرفت و بلا فاصله ، پس از مراجعت به مكّه ، در حالي كه پسرش حنظله و عتبه و وليد و شيبه به ترتيب پدر و برادر وعموي همسرش هند در اين جنگ كشته شده بودند و پسر ديگرش به نام عمر به اسارت مسلمانان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . در بحارالأنوار ، ج19 ، ص326 اينگونه آمده است : « فقّهوا أخاكم في دينه و علّموه القرآن و أطلقوا له أسيره » .

2 . مشروح اين رخداد را در سيره ابن هشام ، ج2 ، ص220 ؛ تاريخ طبري ، ج2 ، ص345 ؛ تاريخ ابن كثير ، ج3 ، ص313 ؛ شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد ، ج14 ، ص154 ـ 153 مطالعه فرماييد .

88

در آمده بود ، در ميان اجتماع قرشيان ، خطاب به آنان چنين گفت : اي گروه قرشيان ، پس از اين جنگ ، كه بزرگان و عزيزان ما و شما را از دست ما گرفت ، نبايد از خود ضعف نشان دهيم ، بلكه بايد صبر و صلابت خود را حفظ كنيم ، بركشتگان خود نگرييم . هيچ زنِ نوحه گري بر آنان نوحه نسرايد و هيچ شاعري در عزايشان شعر نگويد ؛ زيرا اين اعمال موجب تخفيف كينه و عداوت ما نسبت به محمّد و يارانش مي گردد و شعله آتش دشمني و خونخواهي ما را فرو مي نشاند و قدمهاي ما را در انتقام گرفتن از آنان سست مي گرداند ، گذشته از اينكه اگر ياران محمّد جزع و فزع و آه و ناله ما را بشنوند ، زبان بر شماتت و استهزا خواهند گشود و اين درد و مصبت بالاتر از مصيبت از دست دادن عزيزانمان خواهد بود و من نيز از اين ساعت استفاده از عطر و زنان را بر خود حرام مي كنم تا روزي كه با محمّد بجنگيم . ( 1 )

ابو سفيان و سران قريش نه تنها از گريه جلوگيري كردند ، بلكه حتّي از آزاد سازي اسراي خويش نيز امتناع ميورزيدند و لذا وقتي به ابوسفيان پيشنهاد شد كه با فديه دادن ، فرزندت عمرو را آزاد كن ، چنين پاسخ داد : فرزندم حنظله كشته شد ، شما مي گوييد براي فرزند ديگرم هم فديه بدهم و در مقابل دشمن بيشتر تحقير شوم ؟ ! بگذاريد او را تا هر وقت كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سيره ابن هشام ، ج2 ، ص2111 ؛ تاريخ ابن كثير ، ج3 ، ص309 ؛ واقدي به نقل بحار ، ج19 ، ص341

89

مي خواهند نگهدارند . ( 1 )

همچنين درتحريك مشركين بر جنگ ، تنها مردان قريش نبودند كه فعّاليت داشتند ، بلكه زنان آنها نيز در اين راه سعي و تلاش مي كردند ؛ از جمله آنها هند همسر ابوسفيان بود . او در پاسخ گروهي از زنان قريش كه ، چرا در كشته شدن عزيزانت ( پدر ، برادر ، عمو و پسرت ) گريه نمي كني ؟ گفتار همسرش ابوسفيان را تكرار كرد و گفت :

من در مكّه بر عزيزانم گريه كنم محمّد و يارانش و زنان قبيله خزرج در مدينه شماتتم كنند ؟ ! نه ، به خدا سوگند تا انتقام عزيزانم را از محمّد نگيرم ، خود را معطّر نخواهم كرد .

او اين جمله را هم افزود : به خدا سوگند اگر مي دانستم كه گريه مي تواند حزن و اندوهم را برطرف كند ، مي گريستم ولي نه ، تنها چيزي كه سوز دلم را برطرف مي كند و شعله هاي درونم را فرو مي نشاند ، گرفتن انتقام اين كشته ها است . ( 2 )

و بدينگونه قرشيان كه در تب و تاب انتقام و در انديشه حمله به مدينه به سر مي بردند و خود را براي جنگ ديگري آماده مي كردند ، پس از گذشت يك سال از جنگ بدر ، به سوي مدينه روان شدند و جنگ احد به وقوع پيوست .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سيره ابن هشام ، ج2 ، ص213 ؛ تاريخ الخميس ، ج1 ، ص389 ؛ شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد ، ج14 ، ص151

2 . سيره ابن هشام ، ج2 ، ص213 ؛ شرح نهج البلاغه ، ج14 ، ص151 ؛ تاريخ الخميس ، ج1 ، ص389

91

حضرت حمزه در جنگ اُحد

احد كجاست ؟ !

كوه اُحُد ، كه جنگ مهمّ اسلام و شرك در دامنه آن رخ داد ، يكي از كوه هاي بسيار مهمّ و مشهور مدينه است و در پنج كيلومتري شمال شرقي اين شهر قرار دارد .

نامگذاري اين كوه به « اُحد » ؟ !

در وجه تسميه و نامگذاري اين كوه به « احد » ، نظريه هاي گوناگون نقل شده است ، ولي مناسبترينش آن است كه اين كوه را ، چون تنها و مستقل از كوه هاي ديگر است ، اُحُد خوانده اند .

فضيلت اُحد

1 . روشن است كه آنچه در فضيلت مدينه گفته اند ، شامل اُحد نيز هست ؛ از پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) احاديث فراوان درباره

فضيلت مدينه نقل شده است ؛ مانند : تفضيل و برتري اين شهر

بر ديگر شهرها . دعا كردن آن حضرت براي مردم اين شهر .

استشفا با خرماي آن و حرم بودن مدينه و نهي از صيد حيوانات

92

و قطع درختانش .

چون اُحد در داخل محدوده مدينه است ، مشمول همه اين فضايل نيز خواهد بود ؛ زيرا پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : « مدينه از عير تا ثور حرم است . » ( 1 ) و ثور كوهي است كه در پشت كوه اُحد قرار گرفته و اين حديث در واقع بيانگر حدّ شرقي و حدّ غربي مدينه مي باشد .

2 . گذشته از فضايل عمومي ، كه درباره كوه احد اشاره كرديم ، درباره اين كوه ، به طور خاصّ نيز فضايلي از پيامبر ( صلي الله عليه وآله ) نقل گرديده كه يكي از آنها چنين است :

« وَهذا جَبَلٌ يُحِبُّنا وَنُحِبُّهُ » . ( 2 )

« اين ( اُحُد ) كوهي است كه ما را دوست مي دارد و ما هم آن را دوست مي داريم . »

در مفهوم اين حديث توجيهات مختلفي ذكر شده و بهترين توجيه آن است كه اين جمله مجازي است و مضاف در آن حذف شده است ؛ مانند « واسأل القرية » و مراد از اُحد اهل آن است ؛ يعني افرادي كه در كنار اين كوه به شهادت رسيده اند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . « المَدِينَةُ حَرَمٌ ما بَيْنَ عَيْر اِلي ثور لا يُخْتلي خَلاها وَلا يُنْفَرُ صَيْدُها وَلا يُسْقَطُ نُقَطَها اِلاّ مَنْ أَشادَ بِها . . . » مشروح اين حديث را در مقاله اي با عنوان « صحيفه اميرمؤمنان ( عليه السلام ) قديمترين سند حديثي » ، در شماره سوّم فصلنامه تخصصّي علوم حديث ، از منابع شيعه و اهل سنّت آورده ايم .

2 . صحيح بخاري ، حديث 1411 ، 2736 و 3187 ؛ صحيح مسلم ، حديث 1392 ، باب « اُحد جبل يحبّنا ونحبّه » ؛ ابن شبه تاريخ المدينه ، ج1 ، ص81

93

و پيكر خونين آنها در دامنه اين كوه به خاك سپرده شده ، ما را دوست مي دارند و ما هم آنها را دوست مي داريم و بر شهادت و از خودگذشتگي آنان ارج مي نهيم و مسلمانان نيز بايد به پيروي از پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) تا قيامت در حفظ اين ارزش معنوي بكوشند .

اين معني ، با توجّه به اينكه رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) اين جمله را پس از جنگ احد و به هنگام مراجعت از سفر حج و در مراجعت از جنگ خيبر ( 1 ) فرموده است/ مناسب به نظر مي رسد .

حركت مشركين به سوي مدينه

همانگونه كه پيش از اين آورديم ، مشركان مكّه پس از جنگ بدر ، به سرپرستي ابوسفيان ، تصميم گرفتند تا همه قواي خود را متمركز كنند و خود را از قيد آنچه به نام محمّد و اسلام وجود دارد ، رها سازند . در ضمن به دردهاي عميق خود كه از كشتگان و اسراي جنگ بدر در دل داشتند التيام بخشند و بر همان تصميم در سال سوّم هجرت و يكسال پس از جنگ بدر ، پنج هزار نفر جنگجو به فرماندهي ابوسفيان به همراه پانزده نفر از زنان قريش به سرپرستي هند همسر ابوسفيان و با دويست اسب و سه هزار شتر و هفتصد نفر زره دار به سوي مدينه حركت كردند . آماده شدن قريش را عباس عموي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به آن حضرت گزارش داده بود و لذا پيامبرخدا در انتظار چنين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن شبه ، تاريخ المدينه ، ج1 ، صص80 ـ 79

94

حمله اي به سر مي برد ولي تا جهت حمله قريش مشخّص نشده

بود ، آن حضرت از مدينه خارج نشد .

روز چهارشنبه ، سيزده شوال ، نيروي مشركان خود را به كنار اُحد رسانيد و در دامنه اين كوه ، در ميان نخلستان ، در محلّي هموار و مسطّح و در كنار درّه اي كه مي توانست در وضعيت سخت براي آنان مأمني باشد فرود آمد و تا روز جمعه به استراحت و طرح نقشه جنگ پرداخت .

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) پس از اقامه نماز جمعه ، همراه هزار نفر به سوي احد حركت كرد . عبدالله بن اُبيّ سركرده منافقان ، با سيصد نفر از همفكرانش از ميان راه برگشت و پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) با هفتصد نفر ، كه صد نفر از آنان زره دار و پنجاه نفر كماندار و تيرانداز بودند و تنها دو اسب به همراه داشتند ، وارد منطقه اُحد گرديد و چند نفر را به خاطر كمي سنّشان از حضور در جنگ مانع گرديد .

چون مجاهدان به اُحد رسيدند ، پيامبر پنجاه نفر تيرانداز را به فرماندهي عبدالله بن جبير بر لب درّه گذاشت و دستور داد ؛ ما چه در حال فتح باشيم و چه در حال شكست ، شما در جاي خود استوار بمانيد ، حتّي اگر ببينيد اجساد ما در روي زمين مانده و يا دشمن ما را به درون مدينه رانده و يا ما دشمن را تا مكّه عقب رانديم . در هر صورت شما از جاي خود حركت نكنيد ( 1 ) آنگاه به لشكريان دستور داد : تا از طرف من فرمان نرسد شما جنگ را آغاز نكنيد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن اثير ، كامل ، ج2 ، ص105

95

جنگ اُحد در مرحله نخست :

جنگ اُحد كه روز شنبه 15 شوّال رخ داد ، در دو مرحله مختلف انجام گرفت ؛ در مرحله اوّل قريش شكست خوردند و در مرحله دوم شكست نصيب مسلمانان شد .

جنگ ابتدا تن به تن بود و نُه تن از پرچمداران قريش پشت سر هم وارد ميدان شدند كه يكي پس از ديگري به هلاكت رسيدند و اين موضوع موجب تضعيف روحيه آنان گرديد . سرانجام ناگزير به حمله عمومي شدند و جنگ به اوج خود رسيد ، به طوري كه هند و ديگر زنان قريش كه از زيبايي و آرايش برخوردار بودند ، براي تشويق مشركين وارد معركه شدند و در ميان صفوف مي چرخيدند و دف زنان و گريه كنان جنگجويان خود را با اسم و رسم صدا كرده و كشتگان بدر را به ياد آنان مي آوردند .

كلماتِ ننگ ، شرف ، حميّت ، غيرت و . . . را با آهنگها و آوازهاي محرّك و حماسي مي خواندند و مشركان را بر حملات شديد و پايداري در مقابل مسلمانان تشويق مي كردند .

طبري مي گويد : در هنگامه جنگِ تهاجمي ، عدّه اي از مسلمانان و در رأس آنها ابودجانه و حمزة بن عبدالمطّلب و علي بن ابي طالب وارد صحنه شدند و دشمن را در هم شكستند و تا آخرين صفوف پيش رفتند ، در نتيجه خداوند مسلمانان را پيروز گردانيد و شكست قطعي را بر مشركان وارد آورد ؛

« وَقاتَلَ اَبودجانة حتّي أمعَن في النّاس و حمزةُ بن عبدالمطّلب

96

وَ عليّ بن ابي طالب في رجال من المسلمين ، فَأَنْزل اللهُ نَصرَهُ

وصدّقهم وعده فحسُّوهم بالسيوف حتّي كشفوهم وكانت الهزيمة لا شكّ فيها » . ( 1 )

و لذا كار بر قريشيان سخت گرديد و در تهاجم عمومي هم نتوانستند كاري از پيش ببرند و هزيمت و فرارشان آغاز شد و از ترس جان خود ، به درّه ها و كوه ها پناه بردند و مقرّ خويش را بدون مراقب رها ساختند .

مرحله دوّم جنگ و علل شكست مسلمانان !

پس از شكست سختي كه بر قريش وارد شد ، صحنه جنگ دگرگون گرديد ؛ زيراگروهي ازمسلمانان كه هزيمت دشمن را ديدند ، به درون درّه اي ، كه مقرّ آنها بود ، حمله بردند و به جمع آوري غنيمت پرداختند . در اين هنگام گروه تيراندازان ، كه به دستور پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) در دهانه درّه پاس مي دادند ، علي رغم مخالفت فرمانده شان ، عبدالله بن جبير ، بجز ده تن ، به سوي مقرّ مشركان براي غارت غنائم پايين آمدند .

خالدبن وليد ، فرمانده اسب سوارانِ قريش ، از اين فرصت استفاده كرد و با همراهانش كوه را دور زد و عبدالله بن جبير را با ياران اندكش به سادگي از سرراه برداشت ، آنگاه از دهانه درّه فرود آمد و مسلماناني را كه از همه جا بي خبر بر سر غنايم گرد آمده بودند ، به دم شمشير گرفت و از سوي ديگر زنان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . طبري ، ج2 ، ص376

97

قريش صحنه گردان غائله شدند و از كوه سرازير گشته ، موها را پريشان و گريبان ها را چاك كردند و با پستان هاي برهنه و فريادهاي جنون آميز ، فراريان خود را بازگرداندند و حمله مجدّد دشمن آغاز شد ! اين نخستين عامل شكست مسلمانان بود .

دوّمين عاملي كه در شكست سپاه اسلام نقش داشت ، خبر كشته شدنِ پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) بود . در گرماگرم جنگ و درگيري ، كه پيامبر مجروح شد و در گودالي افتاد ، « سراقه » فرياد برآورد : « محمّد كشته شد ! » اين خبر در ميان سپاه شرك و در جبهه پريشان مسلمانان به سرعتِ برق پيچيد و موجب شكست روحيه مسلمانان و تقويت روحي مشركان گرديد .

اينجا بود كه گروهي از مسلمانان دست به عقب نشيني زدند و فرارشان آغاز شد و به گفته « ابن عقبه » در ميان اين گروه ، آنچنان سردرگمي و از هم گسيختگي به وجود آمد كه به جاي دشمن ، به خودي ها حمله مي كردند و برادر مسلمان خود را مجروح مي ساختند . ( 1 )

مورّخان ، از جمله طبري ، صحنه اين مرحله از جنگ را چنين توصيف مي كند :

« مسلمانان با پديد آمدن شكست و شايعه كشته شدن پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) ، به سه گروه تقسيم شدند : تعدادي مجروح شده و از كار افتادند . بعضي استقامت ورزيدند تا به شهادت رسيدند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سمهودي ، وفاء الوفا ، ج1 ، ص286

98

و گروه سوّمي فرار كردند و جان به سلامت بردند ! ( وَكانَ الْمُسْلِمُون لَمّا أصابَهم ما أَصابَهم مِن الْبَلاءِ أثلاثاً ؛ ثلث قتيلوثلث جريح وثلث منهزم ) » . ( 1 )

و اين خلاصه اي بود از دورنماي جنگ اُحد . بديهي است اگر تمام مراحل و جزئيات آن نوشته شود ، كتاب مبسوطي را به خود اختصاص مي دهد ، ولي ما با توجّه به موضوع اين نوشتار و بر اساس گفتار مورّخان كه به هنگام هزيمت و شكست ، مسلمانان به سه گروه تقسيم شدند ، نكات حساس و برجسته اي از اين سه گروه را كه مي تواند مقدّمه بر هدف اصلي اين بحث ؛ يعني : « موقعيّت حضرت حمزه » و بيان كننده زواياي مختلف اين جنگ و روح شجاعت و شهامت و فداكاري گروهي از اصحاب پيامبرخدا باشد ، در اختيار خوانندگان عزيز قرار مي دهيم :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . طبري ، تاريخ ، ج2 ، ص377

99

مجروحان جنگ اُحد

1 . پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) :

پيشتر اشاره كرديم كه در جنگ احد تعدادي از مسلمانان مجروح شدند و با تن مجروح و خون آلود به پيكار ادامه دادند و سرانجام از كار افتادند و به پشت جبهه انتقال يافتند و يا به مقام ارجمند شهادت نائل آمدند . امّا متأسّفانه مشخصات همه مجروحان ، بجز تعدادي اندك ، در منابع تاريخي منعكس نشده و اين آثار ارزشمند تاريخ و زيباترين جلوه هاي شجاعت و ايثار در راه ايمان و عقيده ، به دست فراموشي سپرده شده است .

در رأس همه مجروحانِ جنگ احد ، بايد از شخص پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) نام برد ؛ زيرا آن بزرگوار در حالي كه فرماندهي عالي جنگ را به عهده داشت و پرچمداران و فرماندهان را هدايت و تعيين مي كرد ، حملات دشمن و دفاع سپاهيان اسلام را زير نظر داشت و خود نيز در حمله و دفاع شركت مي نمود و با شجاعت و شهامت غير قابل وصفي ، مي جنگيد . آنچنان جنگ كرد كه تيرهايش تمام شد و مورد تعرّض دشمن قرار

100

گرفت و به شدّت مجروح گرديد . ( 1 )

ابن اسحاق در شهامت پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) مي نويسد : آن حضرت هنگامي كه در ميان عدّه اي از صحابه در اثر شدّت جراحات بي حال افتاده بود ، گروهي از مشركان به سرپرستي خالدبن وليد از كوه بالا رفتند . پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) با مشاهده آنان گفت : « أَللّهمَّ لا يَنْبَغي لَهُمْ أنْ يَعْلُونا » ؛ « خدايا ! سزاوار نيست كه مشركان در جايگاه بالاتر از ما مسلمانان قرار گيرند . » همين توجّه و گفتار پيامبرخدا موجب گرديد كه عدّه اي از مسلمانان به گروه مشركين حمله بردند و از كوه سرازير كردند و متفرقشان ساختند . ( 2 )

به هر حال در اوج شدّت جنگ ، يكي از مشركين به نام عبدالله بن قميه پيامبرخدا را با سنگ مورد اصابت قرار داد و در اثرِ آن ، پيشاني و بيني آن حضرت به شدّت مجروح شد و دندانش شكست و لب مباركش شكافت .

ابن اسحاق مي گويد : در اين حال كه پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) خون از صورتش پاك مي كرد ، چنين مي فرمود :

« كيف يفلح قومٌ قد خضبوا وجه نبيّهم وهو يدعوهم إلي رَبِّهِم » . ( 3 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن اثير مي نويسد : « وقاتل رسول الله بأُحُد قتالاً شديداً فرمي بالنبل حتّي فني نبله و انكسرت سيّة قوسه » ، كامل ، ج2 ، ص109 و نيز بحارالأنوار ، ج20 ، ص144

2 . ابن هشام ، سيره ، ج3 ، ص32

3 . همان ، ج3 ، ص28 ؛ وفاء الوفا ، ج1 ، ص290

101

« چگونه رستگار خواهند شد مردمي كه پيامبرشان به سوي خدا دعوت مي كند و آنان صورت او را به خونش رنگين مي سازند ! »

و بنا به نقل ابن هشام ، در اثر حمله عبدالله بن قميه علاوه بر شكستن دندان پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) دو حلقه از حلقه هاي زره آن حضرت به گونه مباركش فرو رفت ، ابوعبيده جرّاح آنها را در آورد و موجب كنده شدن دو دندان ديگر آن حضرت شد . ( 1 )

شدّت جراحات پيامبر را مي توان از دو مطلب زير به دست آورد :

الف : وقتي جنگ پايان يافت ، امير مؤمنان با سپر خويش از مهراس ؛ گودي سنگ هاي كوه ، آب مي آورد و به صورت پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) مي ريخت و فاطمه زهرا ( عليها السلام ) مي شست و چون با ريختن آب سيلان خون بيشتر شد ، فاطمه ( عليها السلام ) قطعه حصيري سوزاند و خاكسترش را روي جراحات گذاشت تا خون بند آمد . ( 2 )

ب : پس از آرام شدن صحنه جنگ ، پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) خواست فريضه ظهر را بخواند ليكن در اثر ضعف و خونريزي ، نماز را نشسته به جاي آورد و در حال ايستاده نماز خواندن براي آن حضرت امكان پذير نبود . ( 3 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ج3 ، ص29

2 . البداية والنهايه ، ج4 ، ص29 ؛ ابن اثير ، ج2 ، ص109 ؛ صحيح بخاري ، ح3874 ؛ صحيح مسلم ، ح1790 ؛ طبقات واقدي ، ج2 ، ص34

3 . سمهودي ، وفاء الوفا ، ج1 ، ص294