بخش 5

دورة سوم حكومت وهابي‌ها

14 . عبدالعزيزبن عبدالرحمان 1319 ـ 1373ق .

در مباحث گذشته آورديمكه عبدالرحمان‏بن فيصل ، كارش نگرفت^{( 1 )} و سرانجام مجبور شد به همراه خانواده‏اش به كويت پناهنده شود . يكي از فرزندان وي‏ به نام عبدالعزيز ، كه در آن زمان ده سال داشت و در ميان مردم كويت رشد يافته بود و هفت سال از دوران زندگياش مصادف بود با ارتباط ودوستي پدرش عبدالرحمان و مبارك ، امير كويت ، روزي‏ نزد شيخ مبارك آمد و به او گفت : قصد دارم سرزمين نجد را از چنگ ابن رشيد درآورم . آيا در اين امر مرا يار مي‏دهي ؟ شيخ جواب مثبت داد ؛ از اين رو دويست ريال و 30 تفنگ و 40 شتر در اختيار او گذاشت . وي‏ از ميان بستگان خود به جمع‏آوري‏ نيرو پرداخت كه برادر و پسر عمويش ، عبدالله‏ بن جلوي او را ياري‏ نمودند . اين افراد كه نزديك به 40 نفر بودند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . العلاقات بين نجد و الكويت ، ص68

100

به نواحي‏ رياض رسيدند و با فريب نگهبانان شهر ، وارد رياض شدند و حاكم آن را كشته ، سربازانش را مجبور به تسليم كردند . بعد از آن كه از پيروزي‏ خود مطمئن شدند ، ناصربن سعود را به سوي‏ شيخ مبارك ، امير كويت ، فرستادند تا بشارت فتح وپيروزي‏ را بهاو بدهد و در ضمن ، درخواست كمك از وي‏ نمايد . با محكم شدن حكومت در رياض و قلع و قمع مخالفين ، ديواري‏ اطراف شهر رياض كشيدند و شيخ مبارك هم از او حمايت مي‏كرد . عبدالعزيز در حالي‏ كه 22 سال سن داشت به حكومت رسيد و پدرش را مشاور خود و پيشواي مسلمين منطقه گردانيد . از جمله كارهاي او مي‌توان به موارد زير اشاره كرد :

الف : روابط سياسي‏ با عثماني‏ ؛ دولت عثماني‏ از طريق شيخ مبارك ، حاكم كويت ، با عبدالعزيز تماس گرفت و از او خواست تا پدرش را براي‏ مذاكره با والي‏ بصره به آن ديار بفرستد . لذا پيماني‏ در سال 1322ق . بين دو طرف منعقد گرديد كه باعث سيطرة تام عبدالعزيز بر مناطق تحت نفوذش گرديد . البته عثماني‏ها با او شرط كردند كه عبدالعزيز بايد به عنوان يك حاكم از سوي‏ عثماني‏ در آن‏جا امارت داشته باشد و از طرفي‏ عثماني‏ها ملزم گرديدند كه نگذارند آل رشيد در ادارة شؤون حكومتي‏ آل سعود ، دخالت كند .

101

ب : پيمان با انگلستان ؛ عبدالعزيز در سال 1328ق . با مأمور رسمي‏ دولت انگلستان در كويت ـ كه نامش ويليام شكسپير بود ـ سه بار مذاكره كرد . وي‏ نظرش را به اين صورت با مأمور دولتي‏ انگلستان ابراز نمودكه : الآن وقت مناسبي‏ است تا نجد و احساء براي‏ هميشه از سيطرة عثماني‏‌ها رهايي‏ يابد . نظر نمايندة انگليس هم ، موافق نظر عبدالعزيز بود ؛ از اين‌رو معاهده‏اي‏ با هم منعقد كردند كه بعد از آن انگليس بايد از دخالت در شؤون داخلي‏ شبه جزيرة عربستان بپرهيزد و عبدالعزيز هم متعهد گرديد در صورتي‏كه قصد حمله به شهرهاي‏ ديگر را داشته باشد ، قبل از آن ، با ملكة انگلستان ، مشورت نمايد^{( 1 )} و هر چه آنان دستور دادند ، عملكند . همچنين سعود ملزم گرديد كه از هرگونه تماس يا اتحاد‏ يا معاهده‏اي‏ با هر حكومت يا دولتي‏ غير از دولت انگستان ، خودداري‏ كند و امير نجد نبايد در اين امر كوتاهي‏ از خود نشان دهد و حق ندارد عقد اجاره يا رهني‏ يا مثل آن با دولت‏هاي‏ ديگر ببندد . و نيز حق ندارد هيچگونه امتيازي‏ از طرف خود به دولتي‏ از دول اجنبي يا سران دولت اجنبي ، بدون موافقت با حكومت بريتانيا بدهد .

ابن سعود مثل پدرش متعهّد شدكه از هرگونه تجاوز و حمله به اراضي‏ كويت و بحرين و اراضي‏ شيوخ قطر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كشف‏الارتياب ، ص48

102

عمان و سواحل آن ، خودداري‏ كند ؛ چرا كه تمام اين شيوخ تحت حمايت دولت انگلستان مي‏باشند و با دولت انگلستان معاهده دارند و جالب اينكه در هيچ جايي‏ از اين معاهده مشخص نشده كه حدود عربي‏ نجد كجاست . بالأخره با اين معاهده ، نجد و توابع آن تحت الحماية انگليس خوانده شد و اين خود سياستي‏ بود از سوي‏ دولت استعمارگر انگلستان تا بر بخش اعظم خاورميانه تسلّط پيدا كند و در اين امر هم موفّق گرديد ، بهطوري‏كه بعد از جنگ جهاني‏ اوّل بر جزيرةالعرب مستولي‏ شد . در قبال تعهّد سعود ، بريتانيا در سال 1332ق . متعهّد شد ماهيانه مبلغ 5 هزار استرلين به همراه ادواتي‏ مانند مسلسل و تفنگ به سعود تحويل دهد .

وي‏ در سال 1362ق . ضمن خطبه‏اي‏ كه در مكه خواند ، گفت : نبايد فراموشكرد كه هركس در قبال عمليكه بندگان انجام مي‏دهند ، از آنها سپاسگزاري‏ ننمايد ، در حقيقت خداوند را شكر ننموده است .

سپس شروع كرد به تمجيد از انگلستان به خاطر كمك‏هايي‏ كه به او كرده است و نيز به خاطر ايجاد امنيت راه‏ها كه سفر حجاج براي‏ انجام فريضة حج ونيز ازاينكه اسباب معيشت را براي‏ مردمان فراهم نموده و مردم در رفاه قرار گرفتهاند ، قدرداني‏ نمود و در پايانگفت : به يقين برخورد بريتانيا با ما ، از گذشته تا حال ، برخوردي‏ پاك و شايسته بوده است .

103

مرحوم مغنيه مي‏نويسد :

كوچك وبزرگ مي‏دانند كه انگليس و همپيمان‏هاي‏ او و اصولاً هر دولت استعمارگر ، محال است كه كاري‏ را به قصد خير و براي‏ انسانيّت انجام دهند و اگر مي‏بيني‏ كه شهر يا شهرهايي ، پر از كالاهاي‏ آنان است ، اين وسيله‏اي‏ براي‏ تحت نفوذ قرار دادن بازار مسلمين مي‏باشد تا با تسلّط بر مايحتاج مردم ، بر مقدّرات آنان دست يابند . استعمار در جايي‏ كه منافعش اقتضا مي‏كند ، حاضر است خون انسان‏ها را بريزد . ^{( 1 )}

ج : وسعت دامنة حكومت ؛ در آن برهه از زمان كه عبدالعزيز با انگليسي‏ها روابط حسنه برقرار كرد ، تغيير و تحوّلات اوضاع جهاني‏ به نفع وي‏ تمام شد ؛ چرا كه بعد از پايان جنگ جهاني‏ اوّل و تسليم تركان عثماني‏ وتقسيم آلمان ، نقش تركان در جزيرةالعرب پايان گرفت و از آن پس دولت انگلستان تمام شؤون اين جزيره را در اختيار گرفت . از آن‏جا كه بريتانيا اهداف خود را با حمايت

از عبدالعزيز بهتر به دست مي‏آورد ، پيماني‏ را كه با هاشميها بسته بود و به آنان قول داده بود كه در شمال حجاز ، برايشان يك دولت بزرگ تشكيل دهند ، خيانت نمود . دليل خيانت آن بود كه عبدالعزيز با هاشميها ضدّيـّت داشت و از طرفي‏ عبدالعزيز مناطق حائل و حجا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . هذه هي‏ الوهابية ، ص135

104

و عسير1 را اشغال كرده بود و سياستي‏ زيركانه از خود نشان مي‏داد .

د : هجوم به حجاز

وهابيون در سال 1340ق . به عرب‏هاي‏ منطقه الفرع ، كه از قبيلة حرب بوده‏اند ، يورش برده ، پارچه‏ها و فرش‏هاي‏ گرانقيمت را غارت نمودند . عرب‏هاي‏ منطقه‏ الفرع هم دست به سلاح برده ، به دنبال مهاجمان روان گرديدند و هر آنچه از اموال كه ربوده شده بود ، از آنها باز پسگرفتند و جمعي‏ از وهابيون را به قتل رسانده ، بقيّه پا به فرارگذاشتند . از آن‏جا كه بين اهالي‏ منطقه‏ الفرع و مردمان نجد روابط تجاري‏ برقرار بود و هر ساله نجدي‏ها براي‏ خريد خرما به اين منطقه مي‏آمدند ، با به وجود آمدن چنين جرياني ، ديگر نجدي‏ها براي‏ خريد خرما نيامدند كه اين خود ضربه‏اي‏ به اقتصاد منطقه ‏الفرع زد . ^{( 2 )}

هـ : كشتار حجاج يمني ؛ در1341ق . وهابيون با گروهي‏ از حجاج يمني‏ برخورد كردند . از آن‏جا كه اين حجاج همگي‏ مسلح بودند ، وهابيها به دروغ به آنها اَمان دادند و همه را خلع سلاح كرده ، در راه حجاج را همراهي‏ نمودند . ليكن هنگامي كه به دامنة كوه رسيدند ، سپا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل سعود ماضيهم و مستقبلهم ، ص104

2 . كشف‏الارتياب ، ص50

105

وهابي‏ به بالاي‏ كوه رفت و در حاليكه حجاج يمني‏ در زير كوه مستقر بودند ، به ناگاه بر آنان تاختند و بر سرشان سنگ ريختند و با گلوله‏هاي‏ آتشين همگي‏ را ـ كه 1000 نفر بودند ـ به قتل رساندند و در اين ميان فقط دو نفر زنده ماندند كه فرار كرده و ماجرا را گزارش دادند . ^{( 1 )}

و : حمله به طائف ؛ در سال 1342ق . وهابيون به حجاز حمله كردند و شهر طائف را محاصره نموده ، وارد شهر شدند و به قتل عام مردان و زنان و كودكان پرداختند . سفّاكان وهابي‏ حدود 2000 نفر از اهالي‏ طائف را كه در ميان آنها علما و صلحا نيز بودند ، به قتل رسانيدند و اموال اين مردم مسلمان را به غارت بردند . شرح وقايع و جناياتي‏ كه آنها در اين شهر مرتكب شده‏اند ، آن قدر هولناك است كه تن آدمي‏ را مي‌لرزاند . حتي‏ وقتي‏ اين فجايع را براي‏ عبدالعزيزبن سعود بازگو كردند ، او وقوع چنين حادثه‏اي‏ را تقبيح نكرد ، بلكه فقط اين سخن پيامبر گرامي9 را ـ كه در مورد عمل زشت خالدبن وليد در روز فتح مكه فرموده بود ـ به عنوان عذر بيان كرد : "اللهمّ إنّي أبرأ إليك ممّا صنع خالد" . ^{( 2 )}

پس از آنكه عبدالعزيز ، بر طائف چيره شد ، ديگر در مناطق حجاز مشكلي‏ نمي‏ديد . اما در حملة نظامي‏ به مكه ، از خود تعلّل نشان داد و منتظر نظر انگليسي‏ها بود ك

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كشف الارتياب ، ص 54

2 . همان ، ص52

106

او را از ادامة حملات نظامي‏اش منع مي‏كردند . امّا سياست بريتانيا ناگهان تغيير نمود و در صدد برآمد كه ملك حسين و فرزندان او را كنار بگذارد . به همين خاطر حاكم نجد وسيله‏اي‏ براي‏ اجراي‏ سياست‏هاي‏ انگلستان ( كوبيدن عرب توسط يك فرد عرب ) ، گرديد و انگلستان با ادامه عمليات او موافقت نمود .

ز : هجوم به شرق اردن ؛ گروهي‏ از وهابيون در سال 1343ق . بر اعرابي‏كه در شرق اردن در امنيّت به سر مي‏بردند ، حمله كردند و در امّ‏العمد و نواحي‏ آن بسياري‏ را به قتل رسانده ، اموالشان را تاراج كردند . امّا چندان نتوانستند دوام بياورند و با تلفاتي‏ كه داده بودند ، برگشتند ؛ اما تجهيزات و هواپيما‏هايي كه انگليسي‏ها در اختيار عبدالعزيز قرار داده بودند و خودشان هم در جنگ ، با نفرات‌شان او را ياري‏ مي‏دادند ، به معركه برگشتند و در حالي‏كه در حملة اوّل 300 تن از ياران خود را از دست داده بودند به قتل و كشتار پرداختند .

ح : تسلّط بر مكه ؛ اين واقعه در سال 1343ق . اتفاق افتاد . گمان ملك حسين اين بود كه به زودي‏ انگليسي‏ها براي‏ نجات مكه از دست وهابيون وارد اين شهر مي‏شوند . به همين دليل نامه‏اي‏ به كنسولگري‏ بريتانيا در جدّه نوشت و يادآوري‏ كردكه در مكه حالت هرج و مرج وجود دارد . كنسولگري‏ بريتانيا بعد از هماهنگي‏ با دولت مركزي‏ خود ، در جواب نوشت : حكومت بريتانيا سياستي‏ مبني‏ بر عدم دخالت در امور دينيّه اتخاذ نموده است ، لذا از ما نخواهي

107

در هر نزاعي كه مربوط به اماكن‏ مذهبي‏ اسلام است مداخله نماييم .

ناجي‏الأصيل نمايندة ملك حسين در لندن نامه‏اي‏ به وزارت خارجة بريتانيا نوشت و در آن نامه بيان نمود كه طبق معاهده ، لازم است بريتانيا از وضعيّت هرج و مرجي كه وهابيون در اماكن مقدس بهبار آورده‏اند ، دخالت كنند و آنها را از مناطقي‏ چون طائف اخراج كنند . جوابي‏كه به اين نماينده داده شد اين بود كه بريتانيا نمي‏خواهد خود را در زد وخوردهايي‏كه بين اميران مستقلّ عرب در املاك مقدّس اسلامي‏ رخ مي‏دهد ، وارد نمايد .

ط : خلع خاندان هاشمي ؛ بريتانيا اهرم‏هاي‏ زيادي‏ براي‏ فشار بر ملك حسين و خاندان هاشمي‏ به كار

گرفت تا با وهابيت كنار بيايد ؛ از جمله اهرم‏هاي‏ فشار ، قطع كمك‏هاي‏ مالي‏ بود ؛ بهطوري‏كه خاندان وي‏

از پرداخت ماهيانه شرطه‏ها ( پليس ) و لشكريان عاجز ماندند^{( 1 )} و وضعيت طوري‏ شدكه ملك حسين نتوانست تحمّل نمايد ؛ از اين‌رو بزرگان حجاز از جمله اشراف مكه و علماي دين و نيز بزرگان تجار را در جدّه جمع كرد . آنها قرار بر اين گذاشتند كه براي خوشايند ابن عبدالعزيز ، ملك حسين از حكومت خلعگردد و بالأخره راضي ‏شد به نفع فرزندش در سال 1343ق . از سلطنت كناره‌گيري كند و حكومت را به فرزندش بسپارد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل سعود ماضيهم و مستقبلهم ، ص135

108

پس از سه روز ، وي با اموالش به جدّه فرستاده شده ، امّا بريتانيا بر حضورش در جده سخت گرفت و به او نامه نوشت و در ضمن به او هشدار داد تا شهر را ترك كرده ، از دستورهاي عبدالعزيز سرپيچي‏ نكند . لذا با اجبار به مدينة منوّره ، مسافرت نمود و اندكي‏ بعد ، آن شهر را ترك و به طرف قبرس حركت كرد و در همان جا ماند تا اين كه در سال 1931م . درگذشت . جنازة وي‏ به اردن منتقل و در مسجدي‏ كه الأقصي‏ نام داشت ، دفنگرديد . ^{( 1 )}

ي : ورود وهابيون به مكه ؛ بعد ازآنكه ملك حسين و فرزندش از مكه خارج شدند و به جده رفتند ، وهابيون بدون هيچگونه جنگ و خونريزي ، وارد مكه شدند و خانة ملك حسين را غارتكرده ، بر تمامي‏ اموال و دارايي‏ وي‏ مسلّط شدند .

بعد از به دست گرفتن امور مكه ، جنگي‏ ميان وهابيون و ملك علي‏ ـ كه در جده متحصن شده بود ـ درگرفت و به خاطر همين جنگ ، آن سال مراسم حج تعطيل گرديد . وهابيون خالدبن لوي‏ را به عنوان حاكم مكه برگزيدند و سپس اهالي‏ مكه را مجبور كردند كه در هر روز نماز را در پنج وقت به جماعت برگزار كنند ؛ مردم را از استعمال دخانيّات منع نمودند و نيز مردم را از برگزاري جشني كه در سال‌روز ولادت آن حضرت ( برپا مي‏كردند ، ممنوع كرده ، از زيارت قبور ، جلوگيري

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل سعود ماضيهم ومستقبلهم ، ص135

109

مي‏كردند و هر كس برخلاف دستورات آنها ، عمل مي‏كرد ، به زندان افتاده ، جريمه‏هاي‏ مالي‏ از آنها دريافت مي‌كردند .

ك : نيرنگ وهابي‏ها

وقتي‏ كه عبدالعزيز وارد مكه شد ، به ديدار لشكريان رفت . از سويي‏ نيز جلسه‏اي‏ با علما برپا كرد و آنها را مجبور نمود تا نيروهاي‏ وهابي‏ را كه از دست پرورده‏هاي‏ ابن عبدالوهاب بودند ، به رسميّت بشناسند . وي‏ در زمان جنگ با ملك علي‏ مي‏گفت : همانا من به حجاز آمدم تا شما مردم را از دست اشراف نجات دهم . در هر حال نيامده‏ام تا حكومتي‏ برپا كنم و مال و اموالي‏ به دست بياورم . من تابع رأي‏ عموم مسلمين هستم .

البته اين سخنِ عبدالعزيز حيله‏اي‏ بود كه معمولاً حاكمان ظالم از اين روش براي‏ نيرنگ به مسلمين استفاده مي‏كنند ؛ به طوري‏ كه وقتي‏ اسراييل ( خذلهم الله تعالي‏ ) در سال 1967م . اراضي‏ فلسطين را اشغال نمود ، رهبرانش همين سخنان را بر زبان جاري‏ مي‏نمودند .

ل : محو آثار بقيع ؛ ابن عبدالعزيز پس از استقرار حكومتش ، شروع به تخريب آثار اسلامي‏ در مكه و جدّه و مدينه نمود ؛ به طوري‏ كه در مكه ، گنبد عبدالمطلب و ابي‏طالب ( ‏ و ام‏المؤمنين خديجه^{( 3 )} و نيز محل تولد پيامبر اكرم9 و فاطمة زهرا ( را ويران نمود و وقتي‏ وارد شهر جدّه گرديد ، گنبدي‏ كه بر روي‏ قبر حوّا

110

قرار داشت ، خراب كرد . او حتّي‏ در تمام شهرهاي‏ حجاز كه بر روي‏ قبرها بناهاي‏ گنبدي‏ شكل داشت ، همين اعمال را انجام داد . و در زماني‏ كه مدينه را محاصره نمود ، مسجد حمزه را با خاك يكسان كرد .

علي‏ الوردي‏ مي‏گويد :

"بقيع مقبرة اهالي‏ مدينه در زمان رسول خدا ( صلي الله عليه وآله ) و بعد از آن حضرت بوده است كه در آن عباس و خليفه عثمان و زنان پيامبر ( صلي الله عليه وآله ) و جمع كثيري‏ از صحابه و تابعين به خاك آرميده بوده‏اند و نيز چهار تن از امامان معصوم ( امام حسن ، امام سجاد ، امام باقر و امام صادق ( ) دفن گرديده‏اند و شيعيان بر روي‏ اين قبور مبارك ، ضريح باشكوهي‏ كه با ضرايح معروف در عراق و ايران شباهت داشت ، ساختند . تمام اين قبور ، تا چهار ماه اوّل كه عبدالعزيز بر جزيرةالعرب مسلط شد ، آباد بودند و از آن‏جا كه ابن سعود ادامة كار خود را همراهي‏ وهابيون مي‏ديد و بدون آنان نمي‏توانست مشروعيّت خود را حفظ كند ، به ناچار در ماه رمضان 1342 بزرگ علماي نجد را كه عبدالله‏بن بُليهد بود ، به مدينه فرستاد تا زمينة انهدام قبور مدينه را فراهم نمايد . وي‏ وقتي‏ به مدينه رسيد ، تمام علما را جمع كرد و سؤالِ از پيش طراحي‏ شده را بر علماي مدينه عرضه داشت و گفت : علماي مدينة منوّره دربارة ساختن بنا بر قبور و مسجد قرار دادن آن چه مي‏گويند ؟ آيا جايز است يا نه ؟ اگر جايز نيست و به شدّت در اسلا

111

ممنوع است ، آيا تخريب و ويران كردن و جلوگيري‏ از گزاردن نماز در كنار آن لازم و واجب است يا نه ؟ و اگر در زمين وقفي‏ مانند بقيع كه با قبه و ساختمان بر روي‏ قبور مانع از استفاده از قسمت‏هايي‏ شده است كه روي‏ آن قرار گرفته ، آيا اين كار غصب قسمتي‏ از وقف نيست كه هر چه زودتر بايد رفع گردد تا ظلم از بين برود ؟ و آن چه را كه جهّال دركنار اين ضرايح انجام دهند ، از قبيل مسح ضرايح و خواندن صاحبان قبور به همراه خداوند و تقرب جستن با نذر و ذبح و نيز روشن كردن چراغ بر روي‏ قبور ، آيا جايز است يا نيست ؟ و نيز آنچه را كه مردم در كنار خانة پيامبر ( صلي الله عليه وآله ) انجام مي‏دهند ، مثل : دعا و گريه و طواف دور خانة پيامبر و بوسيدن و مسح نمودن و آن چه كه در مسجد انجام مي‏دهند از قبيل : ترحيم و تذكير بين اذان و اقامه و اعمالي‏ كه قبل از فجر در روز جمعه به جا مي‏آورند ، آيا مشروع هست يا نيست ؟ و . . .

علماي مدينه جوابي‏ را كه خوشايند ابن‌سعود بود ، عرضه كردند . به دنبال فتاواي‏ علماي مدينه ، قبور شهر مدينه ، بهخصوص بقيع ويران گرديد . اين حادثة اسف‏بار ، در جهان اسلام ، مخصوصاً در بلاد شيعه‏نشين با اعتراض عمومي‏ روبه رو شد . علما درس‌هاي‏ خود را تعطيل كرده ، بازاري‏ها مغازه‌هاي‏‌خود‌را‌بستند‌واجتماعات عظيمي‏ تشكيل شد و به سوگ نشستند . و تلگراف‏هايي‏ به سران و علماي جهان اسلام مخابره و اعمال آل سعود را محكوم نمودند .

112

علي‏الوردي‏ مي‏گويد : روزنامه‏هاي‏ عراق مقالاتي‏ را در محكوم كردن اعمال ابن سعود ، منتشر نمودند .

روزنامه العراق در سر مقالة خود نوشت : كار تمام شد و ابن بُليهد با فتواي‏ خود ، بزرگ‏ترين خدمت را در حق ابن سعود نمود . و فتواي‏ صادره از او همانند تيري‏ است كه جگر عالم اسلام را هدف قرار داد و آن را به شدت دردناك نمود . در اين روزنامه مقاله‏اي‏ به قلم اسماعيل آل ياسين از كاظمين ، منتشر گرديد كه نوشته بود :

اي‏ مسلمين ، اين چه خفقاني‏ است كه در آن گرفتار شده‏ايد . اين چه سُستي‏ است كه شما را وادار به سكوت نموده و در مقابل قضاياي‏ زشت و زننده‏اي‏ كه آن ياغي‏ در بلاد اسلامي‏ انجام مي‏دهد و دل هر مسلماني‏ را به درد مي‏آورد ، عكس‏العمل نشان نمي‏دهيد .

محمّد گيلاني‏ نقيب اشراف بغداد ، بعد از انتقاد از عملكرد وهابيون نسبت به تخريب قبور مي‏گويد :

ساختن بناي گنبدي‏ شكل بر روي‏ قبور ، مخالفت با سنّت نبوي‏ نيست ؛ چون پيامبر اكرم9 ، در حجره عايشه دفن گرديد . اين حجره داراي‏ ديوارها و نيز سقفي‏ شبيه گنبد است . و در ادامه گفت :

بوسيدن ضريح‏ها ، از باب بوسيدن شخصي‏ است كه محبوب است و هيچ گونه منعي‏ از آن در اسلام نرسيده است .

113

سيّد صدرالدين صدر مي‏گويد : قسم به جانم ، يقيناً هول و هراسناكي فاجعة بقيع ، گرد پيري‏ بر سر طفل شيرخوار‏ مي‏نشاند و اين فجايع ابتداي‏ مصيبت است كه آرام گرفتن نسبت به آن درست نيست . آيا مسلمانان نبايد براي‏ رضاي خداوند ، حقوق باقي‏ ماندة انسان‏هاي‏ هادي‏ و شفيع را رعايت كنند ؟

گفتني است كه جريان بقيع و تخريب آن توسط وهابيون در شوّال سال 1343ق . اتفاق افتاد . ^{( 1 )}

م : نزاع بين عبدالعزيز و ياران او ؛ بعد از آن كه عبدالعزيز با تأييد دولت بريتانيا ، حكومت را در دست گرفت و شريف حسين و فرزندش را از حجاز تبعيد نمود و حكومت نجد و حجاز را در اختيار گرفت ، بين او و يارانش ـ كه تاريخ نام آنها راگروه‏ الاخوان ثبت كرده ـ برخورد جدّي‏ رخ داد و آن ، مسألة تفسير فلسفه وهابيّت بود . عبدالعزيز با كفّار ( دولت بريتانيا ) روابط دوستانه داشت و نيز در مسائل ديني‏ اهل تساهل بود و . . . القابي‏ از قبيل : السلطان ، الملك ، . . . براي‏ خود در نظر مي‌گرفت كه مورد نكوهش بعضي‏ از يارانش مي‌شد و نيز سبيل خود را بلند مي‏كرد ، سربندي‏ به سر مي‏بست .

فرزند خود را براي‏ ديدار از مصر و نيز معالجه به آن ديار فرستاد ؛ چرا كه بلاد مصر از نظر الاخوان ، بلاد كفار شمرده مي‏شد و همچنين فرزند ديگرش فيصل را براي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . لمحات اجتماعيه ، ص305

114

ديدار از كشورهاي‏ اروپايي‏ به فرنگ فرستاد ، براي‏ جنگ ، از ماشين‏ها و تجهيزات مخابراتي‏ كه از ساخته‏هاي‏ اروپايي‏ها بود ، استفاده مي‏كرد . همة اين‏ها بدعت‏هايي‏ بود كه ‏الاخوان او را بدان متهم مي‏كردند . ‏الاخوان معتقد بود كه عبدالعزيز بايد به دولت‏هاي‏ همسايه مثل عراق و اردن حمله برد و كشورهايشان را جهت انتشار آيين وهابيت اشغال كند .

صاحب كتاب تاريخ نجد مي‏گويد : ‏الاخوان عبدالعزيز را مشكل ديگري‏ براي‏ خود مي‏ديدند ؛ از اين رو عليه او طغيان كرده ، مردم را نيز مجبور به شورش مي‏كردند . الاخوان به راحتي‏ با كساني‏ كه از آنها تبعيّت نمي‏كردند ، جنگيده ، آنها را تكفير كرده ، مال و اموالشان را به يغما مي‏بردند و به باديه‏نشين‏هايي‏ كه ياري‏شان نمي‏كردند ، مي‏گفتند : تو اي‏ باديه‏نشين ، مشرك هستي‏ و خون و مالت هدر مي‏باشد . از اعمال و جناياتشان چنان ترسي‏ در دل مردم پديد آمده بود‏ كه مردم احساس امنيّت نمي‏كردند .

صاحب تاريخ المملكة العربيّة السعوديّه مي‏نويسد : ‏الاخوان مخالف علم و تكنولوژي‏ بودند و هرگونه صنعت جديد را شرك و كفر قلمداد مي‏كردند ؛ مثلاً در مورد تلفن ، تلگراف ، ماشين‏ ، ساعت‏ و آهن‏ربا مي‏گفتند : اين‏ها سحري‏ هست كه شيطان انجام مي‏دهد ، از به كارگيري‏ اين وسايل و انتشار آن جلوگيري‏ كرده ، بدين ترتيب‏ مان

115

پيشرفت و تمدن مي‌شدند و كشور را عقب‏‏ نگه مي‏داشتند .

ن : اجتماع معارضين‏ ؛

در سال 1345ق . رؤساي‏ معارضين به رهبري‏ فيصل الدرويش در منطقة الغطغط جمع شدند و مواردي‏ را كه با عبدالعزيز تفاهم نداشتند ، يادآوري‏ نمودند ، از جمله :

1 . سفر پسر سعود به مصر ،

2 . سفر فرزند ديگرش ( فيصل ) به لندن ،

3 . به كارگيري‏ تلگراف ، تلفن و ماشين‏آلات ،

4 . خطر تجارت با كويت ؛ چرا كه مردمانش كافرند و مباني‏ وهابيت را قبول ندارند ،

5 . منع قبايل اردني‏ و عراقي‏ از چراندن گوسفندانشان در اراضي‏ مسلمين ،

6 . مخالفت با دولت دربارة تسامح با خوارج ( شيعيان ! ) در احساء و قطيف .

عبدالعزيز يا مي‌بايست آنها را به اسلام هدايت مي‌كرد و يا آنها را به قتل مي‌رساند . عبدالعزيز براي‏ حل اين مشكل ، جلسه‏اي تشكيل داد و تمام اعضاي‏ معارضين به جز سلطان‏بن بجاد را دعوت نمود . ابن‌بجاد حاكم حجاز بود و اصرار بر حضور نداشتن در اين جلسه داشت و دليلش اين بود كه اطميناني‏ به عبدالعزيز و سخنان وي نداشت ؛ به خصوص بعد از اين كه ابن بجاد او را تحريم و تكفير و عزل كرد .

116

ص : حمله به ‏الاخوان ؛ در سال 1346ق . در عراق مذاكراتي‏ مبني‏ بر استقرار سربازخانه و تجهيز نظاميان به وسايل مخابراتي‏ و زره‏پوش‏ها ، در نزديكي‏ مرزهاي‏ نجد ، صورت گرفت تا بر نقل و انتقالات نظامي‏ صحرانشينان نجد ، نظارت داشته ، از هرگونه تحريكات نظامي‏ عليه ديگر كشورها جلوگيري‏ نمايند . در اثناي مذاكرات ، به ناگاه ‏الاخوان به سربازخانه حمله كردند و حدود 20 نفر از آنان را كشتند . حملات آنان بر عشاير عراق و قتل و غارت مردم ، ادامه داشت .

در اين ميان هواپيماهاي‏ انگليسي‏ به اصرار حاكم عراق به پرواز درآمدند و اعلاميه‏هايي‏ جهت هشدار به ‏الاخوان ، پخش كردند . امّا اين گروه به هشدار انگليسي‏ها توجهي‏ نكردند و هواپيماهاي‏ بريتانيايي‏ با بمب‏هاي‏ خود ، جماعت الاخوان را تار و مار كردند . سركوبي ‏الاخوان ، ابن سعود را بين تسليم و يا مذاكره قرار داد ؛ لذا مذاكره با دولت بريتانيا را برگزيد . ابن سعود سپس معارضين را دعوت نموده و در اجتماع آن‌ها اظهار داشت كه براي جنگ با بريتانيا نياز به نيرو و قدرت كافي است كه متأسفانه در اختيار نداريم .

‏الاخوان ، تبليغات خود را بر ضدّ حكومت گسترش داد . در همه جا اعلام مي‏كرد كه حكومت مي‏خواهد اساس دين را ويران نمايد و با كفار روابط دوستانه دارد

117

اين‏ها در حالي‏ كه پنج هزار نفر بودند ، شروع به تهاجم بر عشاير نمودند . در سال 1349ق . لشكري‏ به استعداد پانزده هزار نفر از عشاير تشكيل شد و به نبرد با الاخوان پرداخت و سرانجام اين گروه متحمّل شكست شدند . از جمله عوامل شكست الاخوان اين بود كه علما همگي‏ با عبدالعزيز همدست بودند . همين سبب ضعف جنبش الاخوان گرديد و حماسة ديني‏ آنها را كم‏رنگ جلوه داد .

ع : مشكل ديگر ؛ بعد از آن كه لشكر عثماني‏ شكست خورد و از هم پاشيد ، عبدالعزيز از بقاياي‏ سربازان عرب عثماني ، لشكري‏ جديد تشكيل داد كه مجهّز به ماشين‏ها و سيستم مخابراتي‏ بود و نيز مدارس جديدي‏ در نجد تأسيس كرد . علماي نجد با اعمال او مخالفت كرده ، صداي‏ اعتراض خود را به تمام شهرها رساندند . آنها مي‏گفتند : آموزش و تعليم و تدريس دروس جغرافيا و رسم و نقاشي و همچنين تدريس و يادگيري لغات بيگانه در مدراس جايز نيست .

آنان سينما ، نور افكن و هواپيما را قبول نداشتند و مي‌گفتند كه مسافران هواپيماها ، پروردگارشان را تهديد مي‏كنند . . .

ف : يك ماجراي‏ شگفت ؛ ملك عبدالعزيز با گروهي‏ از انگليسي‏ها در قصر خود نشسته بودند كه مؤذن شروع به اذان گفتن نمود . امام جماعت به نماز ايستاد و نما

118

جماعت برپا گرديد . امام جماعت اين آيه را خواند : ( وَلا تَرْكَنُوا إِلَي الَّذينَ ظَلَمُوا . . . ( عبدالعزيز به طرف امام جماعت حمله برد و او را كتك زد و گفت : اي‏ خبيث ، تو را به سياست چه كار ؟ آية ديگر پيدا نمي‏شد كه بخواني‏ ؟ !

س : بحران جديد ؛ پس از آن كه بر جنبش الاخوان ، غلبه كرد و مخالفت بزرگان را فرو نشانيد ، در سال 1348ق . دچار بحران اقتصادي‏ سنگيني‏ شد ، به طوري‏ كه حجّاج در آن سال به چهل هزار نفر تقليل پيدا كردند و ساكنان حجاز دچار گرسنگي‏ شدند و از حجاج ياري‏ طلبيدند تا كمكي‏ به آنها كنند . آنان از مازاد غذاي‏ حجاج و نيز از پوست ميوه‏ها ، براي‏ ادامة حيات استفاده مي‏نمودند .

عبدالله فيلبي‏ مي‏نويسد :

اضطراب و پريشاني‏ بر ملك عبدالعزيز غلبه نمود ، به طوري‏ كه در يكي‏ از روزها پرده از اين اضطراب برداشته ، گفت : ما با فاجعة اقتصادي‏ مواجهيم به طوري‏ كه تمام بلاد را در برگرفته است .

وي‏ گويد : من به عبدالعزيز گفتم : شهر تو مملوّ از گنج‏هاي‏ مدفون از قبيل نفت و طلاست و تو عاجز هستي‏ از اين كه آن گنج‏ها را بيرون آوري‏ و از طرفي‏ به ديگران هم اجازه نمي‏دهي‏ تا از طرف تو به اكتشاف بپردازند . عبدالعزيز در جواب گفت : اگر من كسي‏ را پيدا كنم ك

119

يك ميليون جنيه ( واحد پول مصر ) بياورد ، من هم هر آن چه او از امتيازات در بلاد من مي‏خواهد ، به او مي‏دهم .

ث : رقابت براي‏ كسب امتياز نفتي ؛ از زماني‏ كه غرب دريافت كه در مناطق نجد گنج‏هاي‏ مخفي‏ از قبيل نفت و . . . نهفته است ، شروع به رقابت براي‏ كسب امتياز حفاري‏ نمودند . به طوري‏ كه دو شركت عمده براي‏ كسب امتياز حفاري‏ وجود داشت : يكي‏ شركت آمريكايي‏ و ديگري‏ شركت بريتانيايي ، كه نهايتاً شركت آمريكايي‏ موفق به كسب امتياز در سال 1353ق . گرديد . بدين ترتيب بين مستر ملتون نمايندة شركت آمريكايي‏ و شيخ عبدالله سلمان ، نمايندة حكومت سعودي‏ در اين زمينه پيماني‏ منعقد گرديد .^{( 1 )}

كسب امتياز نفتي‏ براي‏ آمريكا قدم اول براي‏ سيطره بر منابع عظيم ثروت در شبه جزيزة عربستان‏ بوده است . بعد از آن ، آمريكا نفوذ خود را كم‌كم وسعت بخشيد ؛ به طوري‏ كه تمام منابع و ثروت عربستان را در دست گرفت كه تا امروز ادامه دارد .

خ : خاندان عبدالعزيز ؛ الوردي‏ مي‏گويد : عبدالعزيز كثيرالازواج بود كه نمونه‏اش در عصر ما يافت نمي‏شود ، بهطوري‏كه دختر بچه‏هاي‏ او 45 نفر بودند حال معلوم نبو

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الوريدي ، ص351

120

كه دختران جوانش چند نفر بودند و در زمان مرگش بيش از 300 پسر و نوه داشت . . . .

خانواده‏اش جزو طبقة ممتاز اجتماعي‏ بودند و اعمالشان فوق قانون بود . در اثر ثروتي‏ كه از پول نفت نصيبشان گرديد ، غرق در خوش‏گذراني‏ و شهوات بودند .

ذ : فرجام عبدالعزيز ؛ در سال 1367ق . پير و سالخورده و بيمار گرديد و ديگر نمي‏توانست حركت كند . به ناچار با صندلي‏ متحرك ( چرخ دار ) جابه جا مي‏شد و فرسودگي‏ او را از پاي درآورده بود و نمي‏توانست چيزي‏ را تشخيص دهد و چندان رغبتي‏ براي‏ كارهاي‏ حكومتي‏ در خود نمي‏ديد . سرانجام در سال 1372ق . در حالي‏ كه 77 سال سنّ داشت ، درگذشت . و پادشاهي‏ به سعود رسيد و فيصل را وليعهد خود نمود . ^{( 1 )}

پس از او نيز تا كنون ساير پسرانش بر مسند حكومت عربستان تكيه زدند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل سعود ، ماضيهم و مستقبلهم ، ص166