بخش 4

81

روحاني محور هدايت كاروان

پيچيدگي اعمال حج و دشواريهاي نهفته در آن ، از يكسوي و ناآشنايي بسياري از زائران با فضاي حرمين شريفين از سوي ديگر ، نياز شديد به راهنمايي و آگاهي از مسائل حج و تاريخ مشاهد آن ديار و فضاي حرمين شريفين ، را طلب مي كند . توجه به اين نكته كه حدود 40 درصد از زائران را بي سوادان تشكيل مي دهند ، نيز مي تواند نقش كارآمد روحاني و راهنماي كاروان را بيشتر جلوه دهد .

زائران بدون راهنما و هدايتگري كه در چگونگي بهره گيري از مشاهد مشرفه آنان را ياري رساند ، در سردرگمي و تحيّري شگفت مي مانند ، روحاني كارواني كه به دلايلي نتوانسته بود در جمع زائران حضور يابد . زائران آن كاروان روزهاي اوّل سفر ، در مدينه بدون راهنما بودند ، آنان ضمن مراجعه به امور روحانيون بعثه با تأثر شديد از سردرگمي خود در مدينه سخن مي گفتند و اظهار مي داشتند كه اينك ، پس از سالها انتظار كه توفيق زيارت اين ديار نصيبشان شده است بدون راهنما مانده و بهره شايسته اي از اين مكان مقدس نمي برند .

لزوم هدايت معنوي ، فكري و فرهنگي زائران و اهميت انجام صحيح اعمال ، ضرورت شكل گيري مجموعه اي را بايسته مي ساخته است كه در جهات ياد شده ، زائران را ياري رساند . معاونت امور روحانيون در جهت چنين هدفي شكل يافته است . در سال گذشته اين معاونت به دليل پاره اي از مشكلات و در جهت تكميل تلاشهاي سالهاي

82

گذشته در اين زمينه ، با آزمون كتبي ، مصاحبه و ديگر معيارها به گزينش مجدد روحانيان كاروانها همت گمارد كه اينك چگونگي آن را براساس گزارش قائم مقام محترم معاونت امور روحانيون مي آوريم :

گزينش روحانيون حج سال 72

همه ساله بين 1300 الي 1350 نفر تحت عنوان « روحاني » يا « معين » كاروان ، وظيفه خطير و مهم « راهنمايي » ، « ارشاد » و « نظارت » بر انجام صحيح و دقيق مناسك حج بيش از يكصد و ده هزار نفر زائر خانه خدا كه از ايران توفيق تشرف پيدا مي كنند ، را به عهده مي گيرند .

نماينده محترم ولي فقيه در امور حج و زيارت ؛ جناب حجة الاسلام والمسلمين آقاي محمدي ري شهري در سال جاري تأكيد فرمودند تا با بررسيهاي همه جانبه از ميان كليه افرادي كه واجد شرايط لازم براي اين منظور مي باشند ، گزينش مجدد صورت پذيرد . به دنبال آن ، مسؤولين ذيربط در معاونت امور روحانيون بعثه مقام معظم رهبري تمام تلاش خود را به كار گرفته اند تا بهترين كساني را كه آمادگي و صلاحيت تصدي اين مسؤوليت حساس و سنگين را دارند شناسايي و از آنان دعوت نمايد تا در خدمت زائران حرمين شريفين قرار گيرند .

لذا در تاريخ 1/5/71 طي اطلاعيه اي از كليه كساني كه حداقل سابقه يك بار تشرف به حج به عنوان روحاني يا معين داشته اند و حداقل سن آنان 35 سال و رسائل و مكاسب را به اتمام رسانيده اند و متأهل و معمم بودند دعوت به عمل آمد تا آمادگي خود را اعلام نمايند .

در مهلت مقرر متجاوز از 4700 برگ فرم درخواست به امور روحانيون بعثه مقام معظم رهبري واصل گرديد ، درخواستهاي واصله مورد بررسي و رسيدگي ابتدايي قرار گرفت تا پرونده افرادي كه واجد شرايط اعلام شده بودند در شوراي گزينش روحانيون مطرح گردد و نهايتاً 2100 درخواست قابل طرح در شورا تشخيص داده شد .

83

درخواستهاي قابل طرح در شورا همراه با كليه سوابق موجود از متقاضيان در امور روحانيون شامل : نتايج امتحانات افراد ، عملكرد آقايان در سنوات گذشته ، مدارك مربوط به مدارج علمي و سابقه شركت در صحنه ها و سنگرهاي مختلف انقلاب اسلامي آنان و . . . تحويل شوراي مذكور گرديد تا اولويت هر يك مورد ارزيابي قرار گيرد .

اعضاي اين شورا مركب از رئيس هيأت داوران ، دو نفر از رابطين منتخب نماينده محترم ولي فقيه ، دادستان هيأت داوران و معاونت امور روحانيون بعثه مقام معظم رهبري مي باشد .

2100 پرونده مذكور در جلسات متعدد و طولاني شورا مورد بررسي دقيق قرار گرفت و صلاحيت علمي 270 نفر به عنوان روحاني يا معين سال 72 احراز شد و تصميم گيري در مورد 600 نفر از متقاضيان موكول به اتخاذ تصميم كميسيونهاي فرعي گرديد اين موارد در هشت كميسيون فرعي در جلسات مكرر طرح و پس از انجام مصاحبه با افراد متقاضي اولويت آنان نيز مشخص و مقرر گرديد از 1130 متقاضي باقيمانده ، امتحان كتبي به عمل آيد و از طريق امتحان و مصاحبه ، اولويت آنان مشخص شود .

آزمون كتبي در مورخه 20/10/71 بطور همزمان در شهرستانهاي تهران ، قم و مشهد برگزار ، و 480 نفر كه براساس امتحان و مصاحبه داراي اولويت تشخيص داده شده بودند از اين طريق انتخاب شدند .

در رابطه با انتخاب روحانيون و معين هاي محترم كاروانهاي حج سال 72 تذكر چند نكته ضروري به نظر مي رسد :

1 ـ مجموع امتيازات 100 فرض شد ، 40 امتياز براي امتحان كتبي ، 50 امتياز براي مصاحبه و 10 امتياز براي سوابق شركت در جبهه هاي نبرد حق عليه باطل ، آزاده و خانواده محترم شهيد بودن منظور گرديد و تمام كساني را كه جمعاً نصف امتيازات مذكور را كسب نمودند ، بعنوان روحاني يا معين اعلام شدند .

2 ـ شرط يك بار سابقه تشرف به عنوان روحاني يا معين نيز در مورد 150 نفر از

84

برادران محترمي كه در امتحانات سال گذشته قبول شده ، ليكن به دليل عدم نياز ، از اعزام آنان به حج خودداري شده بود و نيز افرادي كه داراي سابقه فعاليت فرهنگي يا اجرائي در حج بودند لحاظ گرديد .

3 ـ سعي شد در مرحله اول براساس اطلاعات موجود از وضعيت كاروانهاي حج در سنوات قبل ، روحاني و معين مورد نياز هر استان براساس درخواست متقاضي و اولويت هاي كسب شده ، به ترتيب اولويت اعلام شود و حدود 5% جهت جايگزين افرادي كه به دلايل مختلف منصرف مي شدند پيش بيني گرديد .

4 ـ به تناسب متقاضيان هر استان و تعداد روحاني يا معين مورد نياز آن استان و با در نظر گرفتن اولويت هاي ياد شده ، افرادي كه در موقع اعلام ليست روحانيون مازاد بر كاروانهاي اعلام شده بودند ، تحت عنوان رزرو روحاني يا معين اعلام گرديدند .

با توجه به تعداد كاروانها در سنوات قبل ، پيش بيني مي شد كه در سال جاري نيز كاروانها به همان تعداد برسند . اين كار براي جلوگيري از كثرت عرضه بر تقاضا و عدم مراجعات مكرر به امور روحانيون و مشخص شدن وضعيت كليه متقاضيان صورت گرفت .

* * *

بايد بدين نكته توجه داشت كه تحوّلي كه در سال جاري در انتخاب روحانيون صورت گرفت ، در عين آنكه سبب شد تا افراد با كفايت تري ـ از لحاظ علمي ـ انتخاب شوند ، اما در موارد محدودي افراد با سابقه كه به دلايلي نمره كافي در امتحان بدست نياوردند ، موفق به آمدن به حج نشدند . طبيعي است كه معيار دانستن مناسك ، يكي از مهمترين مسائل مربوط به نقش روحاني در كاروان است و لاجرم امور روحانيون نمي توانست بدان بي توجهي كند .

85

ارزيابي روحانيون حـج

هر ساله تني چند از روحانيون با تجربه در امر حج ، از طرف بعثه مقام معظم رهبري و زير نظر معاونت امور روحانيون براي ارزيابي عملكرد روحانيون ، بدين كار مبادرت ميورزند . امسال نيز تعدادي براي اين كار اعزام و اين افراد در دو نوبت يكبار مدينه و يكبار مكه تلاش و فعاليت و چگونگي اجراي مسؤوليت روحاني را با معيارهايي ارزيابي كرده نتيجه را در اختيار امور روحانيون قرار مي دهند تا براساس آنها ، در مورد آنان تصميم گيري شود . در معيارهاي ارزيابي از جمله مي توان از تعداد جلساتي كه آنان پيش از موسم با زائران خود داشته اند ، موفقيت در برنامه هاي آموزشي ، همراهي با زائران در اماكن و مشاهد مشرفه ، قدرت بيان و تفهيم مسائل ، حسن معاشرت با مردم و آشنايي با حرمين شريفين را برشمرد .

يكي از اقدامات مفيد رابطين برگزاري جلسات منطقه اي براي روحانيون است كه در اين جلسات به بررسي مشكلات روحانيون و كاروانها مي پردازند .

وظايف و دشواريها

رسيدگي به امور عبادي صد ، تا صد و شصت نفر توسط يك روحاني ، يا روحاني و معين ، كاري بس دشوار و پرمسؤوليت است . روحاني موظف است تا اعمال عمره تمتع و حج تمتع حجاج را تك تك كنترل و ارزيابي كند و براي انجام صحيح اعمال ، آنها را ياري رساند ؛ زيرا پس از انجام اعمال ، معمولاً راه بازگشت وجود ندارد . در باره حل اين مشكل ، معاونت آموزش و تحقيقات ، در دو سال گذشته جزواتي حاوي فرمهاي ويژه ارزيابي اعمال حاجيان منتشر ساخته است كه روحاني بايد در هر مرحله قسمتي از فرم را تكميل كند تا مشكلي براي زائران پيش نيايد . بدين ترتيب اگر به صورت غير عمدي ، براي زائري مشكل پيش آمد ، اين فرمها گواه درستي بر صداقت سخن زائر بوده و راه را براي جبران آن ـ از طريقي كه شرع معين كرده ـ هموار مي كند .

86

بخش عمده اي از مشكلات روحاني ، درباره اختلاف فتواي موجود ميان مراجع است . بويژه كه اخيراً در اين امر توسعه اي پيش آمده و مشكل روحاني كاروان را بيشتر كرده است . در اين باره در مسائل فقهي با تفصيل بيشتري سخن خواهيم گفت .

كنترل حمد و سوره زائران كم سواد يا بي سواد ، نيز فرصت زيادي از روحاني را اشغال مي كند . يك روحاني با ابتكار خود در ايران ، فرمهايي را چاپ كرده به دست زائران خود كه از منطقه گسترده اي بودند سپرده بود تا حمد و سوره خود را نزد روحاني مسجد تصحيح كرده و روحاني آن مسجد ، فرم را امضا كند . در باره ريشه اين مشكل بايد بي سوادي را علت عمده داشته و پيشنهاد مربوط به آوردن حجاج با سواد براي سالهاي آتي ، جدي گرفته شود .

كاروانهايي كه زائرانشان از لحاظ ساختار ، متعلق به منطقه وسيعي هستند ، نوعاً نمي توانند در جلسات آموزشي پيش از موسم شركت كنند . اين كاروانها امسال نيز مشكل آموزش داشتند .

مسأله دو زبانه بودن روحاني و زائران عليرغم همه كوششهايي كه امور روحانيون انجام داده ، هنوز وجود دارد ، روحاني فارسي مي داند و زائر فقط زبان تركي . در سال جاري كوشش شده كه در اين موارد حداقل معين كاروان آشنايي بيشتري با زبان محلي زائران داشته باشد .

سياست انتخاب معين و معان براي كاروانها ثمرات فرواني داشته و كمك عمده اي هستند در حل مشكلات كاروانهايي كه از جمعيت بالايي برخوردارند . اما برخي از مسائل تبعي آنها بايد بيشتر مورد تأمل قرار گيرد . به عنوان نمونه در سال جاري به دليل آنكه گزينش روحاني و معين براساس امتيازات علمي بوده ، در مواردي روحاني فردي جوان و معين فردي مسن و گاه با فضل و سابقه بوده و اين توليد دشواري كرده است .

امسال در حدود يكصد و پنجاه نفر معين ، سابقه در حج ندارند . اين افراد از جمله سيصد نفري بودند كه سال پيش امتحان داده و تنها نيمي از آنها به حج آمدند .

87

طبيعي است كه در اين موارد آمادگي معين از حيث علمي محدود بوده و توليد مشكل مي كند . يك توجيه آن است كه به هر روي از فضلاي جوان بايد بهره جست و چاره اي جز آوردن آنان به عنوان معين نيست .

يكي از نيازهاي فوري فقهي ، استقرار تعدادي روحاني آشناي با مناسك و حاضرالذهن در مسجدالحرام بويژه در قسمت صفا و مروه در دهه نخست ذي حجه و حتي روزهاي قبل از آن است . اگر بتوان دو سه نفري را مخصوص چنين كاري به حج آورده و جايي مشخص براي آنان معين كرد ، ممكن است از اين قبيل مشكلات بكاهد . البته اين كار را برادران ارشاد نيز انجام مي دهند اما روشن است كه اين كار آمادگي خاصي را مي طلبد .

معاونت امور روحانيون

در اينجا مناسب مي نمايد تا مصاحبه معاونت امور روحانيون بعثه مقام معظم رهبري را در باره وظايف روحانيون ، روحانيون معين و نحوه نظارت بر فعاليتهاي آنان را بياوريم :

س : لطفاً با توجه به مسؤوليت تان به عنوان معاونت امور روحانيون بعثه مقام معظم رهبري ، راجع به نحوه فعاليت و وظايف اين معاونت توضيح دهيد .

ج : معاونت امور روحانيون در بعثه مقام معظم رهبري كار گزينش و انتخاب روحانيون و معين هاي محترم كاروانهاي حج را به عهده دارد . در سال گذشته براساس تصميماتي كه از طرف نماينده مقام معظم رهبري جناب حجة الاسلام والمسلمين آقاي ري شهري گرفته شد ، بنا شد گزينش جديدي صورت گيرد و از ميان افرادي كه در سالهاي 60 تا 71 به عنوان روحاني يا معين به حج مشرف شده اند ، چهره هايي كه اصلح بودند انتخاب گردند ، اين كار با تلاش پيگير جناب حجة الاسلام آقاي عرب نيا و كلّيه عزيزاني كه در معاونت امور روحانيون مشغول به كار هستند ، شروع شد و براساس معيارهاي مشخص ، گزينش دقيق صورت گرفت .

88

علاوه بر يك كار توجيهي ، سمينار يك روزه روحانيون و معين كاروانها را هم در قم برگزار كرديم كه طي آن مسائل لازم مورد بحث قرار گرفت و آقايان به صورت كامل راجع به قضاياي مختلف توجيه شدند .

س : آيا در موسم حج و انجام مراسم نيز از عملكرد روحانيون كاروانها ارزيابي وجود دارد ؟

ج : روحانيون گزينش شده كه امسال آمدند تا پايان سفر حج آنچه كه عمل مي كنند مورد عنايت بعثه است و ما يك نوع نظارت و اشراف بر عملكرد آنها داريم .

عزيزاني بعنوان نمايندگان يا رابطين بعثه به كاروانها اعزام مي شوند ، اگر مشكلاتي در درون كاروانها نسبت به مسائل شرعي و يا مسائل رفاهي زائران وجود داشته باشد ، به نمايندگان منتقل مي شود و آنها از طريق اين معاونت ، جهت حل مشكل ، آن را به نماينده مقام معظم رهبري گزارش مي كنند .

س : راجع به وظايف روحانيون كاروانها و معين آنها توضيح بفرماييد .

ج : روحاني در كاروان نقش اصلي را دارد . مديران عزيز زحمت مي كشند و در زمينه هاي اجرايي تلاش پي گير و جدّي دارند و ساير كارگزاران حج هم در حد خودشان نقش مهمي را ايفا مي كنند ، ليكن روحاني از دو جهت مسؤوليت بسيار سنگيني را به عهده دارد :

اولاً : مسؤول صحّت حج زائران است ؛ روحاني موظّف است كه اعمال زائران را كنترل كند ، و بايد فرمهايي هم بعنوان تأييد صحّت اعمال زائران ، در آخر سفر توسط روحانيون تكميل و پـر شود .

ثانياً : تبيين كننده مسائل اخلاقي ، معنوي ، اعتقادي و اجتماعي در داخل كاروانها است . اگر يك روحاني توانسته باشد بهره هاي خوب معنوي را نصيب زائران نمايد ، تا سالهاي سال هر وقت حاجي به ياد سفر مكه اش بيفتد ، هميشه از روحاني كاروانش به

89

خير و نيكي ياد مي كند .

لذا من در همين جا از اين عزيزان مي خواهم كه در اين فرصت يك ماهه تلاش بيشتري بكنند ، همراهي بيشتري با زائران داشته باشند ، جلسات بيشتري برگزار نمايند تا بتوانند بيشترين بهره را به زائران برسانند .

س : لطفاً در مورد دلايل انتخاب و بكارگيري روحانيون معين كاروانها هم توضيح بدهيد .

ج : عزيزان معين همان وظايف روحاني كاروان را دارند ؛ منتهي به لحاظ اينكه در كاروانهاي بالاي يكصد و بيست نفر ممكن است يك روحاني به همه كارها نرسد ، لذا از طرف بعثه مقام معظم رهبري تصميم گرفته شده كه به اين كاروانها يك روحاني اضافه شود كه در همه مراحل زائران را ياري كنند .

س : نزديك به نيمي از حجاج ايراني را خواهران تشكيل مي دهند ، گاهي گزارش مي شود كه خواهران برخي از مشكلات شرعي شان را نمي توانند با روحاني كاروان در ميان بگذارند ، طرحي پيشنهاد شده بود مبني بر اينكه يك روحاني معين از خواهران براي هر كاروان در نظر گرفته شود نظر شما در اين مورد چيست ؟

ج : البته ما براي حل اين مشكل ، سال گذشته كتابي را منتشر كرديم با عنوان « احكام بانوان » ويژه حج ، خانمهايي كه با سوادند مي توانند بخوبي از اين كتاب استفاده كنند و حتّي براي خانمهاي بي سواد هم توضيح بدهند . اما در امر تبليغ ، اگر بنا باشد دوگانگي پديد بيايد وضعيتي مي شود كه زائر ، آن حظّ معنوي لازم را از سفر خود نخواهد برد .

عقيده شخصي من اين است كه در سياست تبليغي كاروانها نبايد ايجاد دوگانگي كنيم . روحانيون ما بخوبي از عهده اين كار برمي آيند ؛ منتهي يك تدبيري هم انديشيده ايم كه اگر چنين مسائلي مطرح شد جلسه خانمها و آقايان جدا باشد تا براي طرح

90

سؤالات مخصوص به خودشان ، دچار مشكل نشوند .

س : تعدادي از زائران ايراني از برادران و خواهران اهل سنت هستند ، وظيفه و عملكرد معاونت امور روحانيون در مورد اين عزيزان به چه صورت است ؟

ج : براي كاروانهاي اهل سنّت براساس مذهب خودشان روحاني انتخاب مي شود ، مثلاً اگر زائران يك كارواني حنفي مذهب باشند ، سعي شده روحاني آنها هم از ميان حنفي مذهبها باشد تا بتواند دقيقاً مسائل آنها را جواب دهد ، بنابراين ما در كاروانهاي اهل سنت روحاني شيعي نداريم . فقط در بعضي از استانها به خاطر كمبود تعداد زائر ، كاروانها جنبه تركيبي پيدا كرده است . تعدادي از اهل سنت هستند و تعدادي هم از شيعه ، در اين گونه موارد سعي شده كه يك روحاني شيعه و يك روحاني سني در كاروان باشد .

س : مراسم برائت از مشركين چه جايگاهي در مراسم حج دارد و وظايف مسلمانها در قبال آن چيست ؟

ج : حضرت امام در طول عمر پربركتشان تلاش كردند تا حج ابراهيمي بار ديگر اقامه شود ، همه ما نيز بايد در همين جهت تلاش كنيم . معيارهاي حج ابراهيمي هم همانهايي است كه بارها در پيامهاي حضرت امام آمده و بي توجهي به اين مشخصه ها ممكن است حج را به صورت قبلي برگرداند . از جمله اين معيارها شركت در مراسم مهم برائت از مشركين است . در گذشته ، ما اين مراسم را نداشتيم اما اكنون كه به بركت رهنمودهاي حضرت امام (ره) و تأييد و تأكيدهاي رهبر معظم انقلاب اسلامي حضرت آية الله خامنه اي اين مراسم با شكوه برگزار مي شود ، به عنوان يك وظيفه شرعي و الهي بر همه واجب است كه در آن شركت كنند و از مشركين اعلام انزجار نمايند ، اعلام انزجار از همه حركتهايي كه توسط دشمنان عليه مسلمانان در سراسر دنيا انجام مي شود .

از طرفي مراسم برائت در حج نمايش قدرت مسلمين است . وقتي كه مسلمانها

91

مي آيند و در پايگاه وحي همان حركتي را انجام مي دهند كه در صدر اسلام اتفاق افتاد ؛ يعني در روز عيد قربان پيامبر اسلامـ ص ـ ، علي بن ابي طالب ـ ع ـ را مأمور كردند تا در اوج اقتدار مشركين ، در مني ( جايي كه همه مسلمانها جمع بودند ) سوره برائت را تلاوت كنند ، و از مشركان بيزاري جويند ، امروز هم ما در حقيقت به همان سيره تأسّي كرده ايم .

س : در پايان اگر توصيه يا نكته اي داريد بفرماييد .

ج : زائران الآن دقيقاً زير نظر هستند و چشم اميد همه مسلمانان جهان به ما است . لذا امروز با ديد ديگري به اعمال ما مي نگرند ما در معاونت امور روحانيون واحدي تحت عنوان « ارشاد زائران » داريم . اينها نقش هدايتگري و ارشاد زائران را دارند و از بعضي كارهايي كه موجب وهن تشيع مي شود جلوگيري مي كنند . مثلاً فرض بفرماييد كه در بقيع بعضي از زائران ما به پنجره هاي آنجا دخيل مي بندند . دخيل بستن يك مسأله خرافي است و در اسلام چنين چيزي را نداريم . اين كار باعث مي شود كه ايرانيها انسانهاي خرافي شناخته شوند . يا مثلاً خاك برداشتن از قبور مطهّر ائمّه بقيع كه در هيچ يك از احاديث و روايات به اين كار ترغيب نشده بلكه منع هم گرديده است ؛ چرا كه اگر صد هزار نفر زائر ايراني هركدام بخواهند يك مقدار از اين خاك را بردارند و صورت قبر را بهم بزنند ، تصور كنيد كه اين كار چقدر مي تواند براي شيعه بد باشد ؛ حال آنكه اصلاً چنين عقايدي در مذهب ما وجود ندارد . لذا بايد از كليه كارهايي كه باعث مي شود با آنها عليه شيعه و جمهوري اسلامي تبليغ كنند ، پرهيز كنيم .

93

هيـأت داوران

يكي از قسمتهاي بعثه مقام معظم رهبري كه هر ساله نقش مهمي در كاهش و از بين بردن برخوردها و درگيري هاي موجود ميان حجاج را ايفا مي كند هيأت داوران است . جناب حجة الاسلام والمسلمين آقاي مسعودي در باره نقش اين هيأت و سابقه آن ، توضيحاتي بدين شرح ارائه فرموده اند :

همانطور كه مي دانيد يك اجتماع حدوداً صد و بيست هزار نفري كه با افكار و سليقه هاي مختلف به حج مي آيند ، ممكن است دچار مشكلاتي شده ، اختلافاتي بين مديران ، مردم و روحانيون كاروانها پيش بيايد .

لذا مقتضي است كه در تشكيلات حج ، چند نفري هم براي رسيدگي و حل اين مسائل وجود داشته باشند . در تشكيلات حج ، در اوايل انقلاب بنده و مرحوم شهيد شاه آبادي و شهيد محلاتي ( كه خداي رحمتشان كناد ) از طرف مسؤول بعثه حضرت امام (ره) ، براي رفع اختلافات حضور داشتيم . البته آن موقع اين موضوع ، قانون و انسجام خاصي نداشت بلكه بطور عادي و معمولي بود . تا اينكه بعداً احساس نياز بيشتري به اين هيأت شد و لذا بعد از چند سال انسجام بيشتري پيدا كرد .

آقاي مسعودي افزودند :

هنگامي كه حجة الاسلام والمسلمين جناب آقاي ري شهري به نمايندگي از طرف مقام معظم رهبري اين كار را به عهده گرفتند ، نشستي با ايشان داشتيم و برنامه خاصي براي

94

اين كار ريخته شد كه بر طبق آن ، يك نفر در رأس هيأت از طرف نماينده ولي فقيه تعيين مي شود ، سپس او دو نفر را به نماينده ولي فقيه پيشنهاد مي كند و بعد از تأييد ايشان ، هيأت داوران با سه نفر تشكيل مي شود . در سال اول اين كار صورت گرفت و افتخار اين خدمت به بنده واگذار شد .

روال كار اين هيأت اين است كه اگر بازرسين كاروانها ، روحانيون يا زائران يا مديران از كسي شكايتي داشتند به دفتر مراجعه و شكايت خود را كتباً تسليم مي كنند و اين شكايات به هيأت داوران ارجاع مي شود و هيأت هم با ضوابط مشخصي به آنها رسيدگي مي كند .

ايشان ادامه دادند :

در بررسي مسائل اگر مشخص شد كه كسي قصور يا تقصيري دارد ، ابتدا او را نصيحت مي كنيم و اگر مؤثر واقع نشد از ابزارهاي قانوني استفاده مي كنيم . ممكن است روحاني كاروان يا مدير كاروان را از سمت خود عزل كنيم يا زائري را در صورت صلاحديد از ادامه حج محروم كنيم و به ايران بازگردانيم . بهرحال هيأت تصميم مقتضي را طبق موضوع خواهد گرفت . البته تصميم هيأت بايد به تأييد نماينده محترم ولي فقيه نيز برسد .

وجود هيأت داوران در عرض اين دو سه سال ، باعث شده كه هر سال بحمداللّه شاهد كم شدن چنين مشكلاتي باشيم ؛ چون همه مي دانند كه يك هيأت رسيدگي به اين كارها ، در تشكيلات بعثه مقام معظم رهبري حضور دارد و به اين امور رسيدگي مي كند .

95

حج و مسائل فقهي

مسائل فقهي جاري حج در سال 72

تغيير و تحوّل در نظام حج گزاري ، با توجه به ضوابط و مقررات دولت عربستان و تغييرات جغرافيايي و نيز با توجه به كثرت روزافزون زائران و مشكلات تبعي آن ، امري طبيعي و عادي است ؛ به عبارت ديگر تغيير در برخي از موضوعات ، يا حادث شدن برخي مسائل نياز به تحقيقات جديد فقهي و استفتاءات تازه اي دارد . در قسمت معاونت آموزش و تحقيقات و نيز واحدهاي ديگر سازمان حج و زيارت و بعثه مقام معظم رهبري ، تلاش براي حل اين معضلات قبل از موسم آغاز شده و علاوه بر استفتاءات ، تحقيقاتي نيز در برخي از موضوعات صورت گرفته است . به عنوان مثال در شماره سوم مجله ميقات تحقيقي در باره « وادي محسّر » انجام گرفت كه مي تواند برخي از دشواريهاي مربوط به وقوف در مشعرالحرام را حل كند . در هنگام موسم نيز شوراي استفتا در بعثه مستقر بوده و به پاسخگويي به اين مسائل مي پردازد . اين شورا امسال مركب بود از حضرات آيات : سيد جعفر كريمي ، سيد عباس خاتم يزدي و حاج شيخ محمد حسن قديري دامت افاضاتهم .

آية اللّه آقاي كريمي ضمن مصاحبه اي درباره وظايف و تاريخچه شوراي استفتا چنين فرمودند :

پس از پيروزي انقلاب شكوهمند اسلامي به رهبري پيامبرگونه حضرت امام

96

خميني ـ قَدَّس الله نفسه الزكيه ـ كه اعزام حجاج محترم ايراني براي زيارت خانه خدا با رسالت ابلاغ پيام انقلاب شروع شد ، شايد عدّه كثيري از مردم از فتاواي حضرت امام در مورد مسائل حج ناآگاه بودند و روحانيون معظم هم كه به عنوان روحاني كاروان جهت ارشاد و راهنمايي مردم قهرمان ما راهي ديار وحي و تنزيل مي شدند . در بعضي از مسائل به مشكل برخورد مي كردند ؛ لذا در سال 60 نمايندگي ولي فقيه و سرپرست وقت حجّاج محترم ايراني چنين صلاح ديد كه از چند نفر كه با فتاواي امام راحل آشنايي بيشتري دارند و بر مسائل حج مسلط هستند ، دعوت به عمل بياورد كه در بعثه نمايندگي ولي فقيه در مدينه و مكه حضور داشته باشند تا اگر حجاج محترم يا روحانيون كاروانها مشكلاتي در زمينه مسائل شرعي دارند بتوانند بدين وسيله مشكلات را حل كنند .

مطلب با حضرت امام (ره) در ميان گذاشته شد و ايشان هم نظر موافق داشتند .

از سال 60 دو نفر از جمع كنوني ما ـ آقايان خاتم يزدي و قديري ـ در بعثه نمايندگي ولي فقيه حضور داشتند و هدف ابتدايي آقايان در عزيمت به ديار تنزيل و وحي ، بيان مسائل و ارشاد و راهنمايي حجاج و روحانيون محترم كاروانها بود و آرام آرام مسؤوليت اهداف و خطوط ترسيم شده انقلاب به اين شورا واگذار شد تا در موارد لزوم تذكر داده شود و در مجموع بهره گيري خوبي هم از اين تذكرات حاصل گرديد . به مرور شوراي استفتا بر حسب نيازي كه احساس گرديد توسعه بيشتري پيدا كرد و از سال 64 يا 65 بنده هم در اين شورا حضور يافتم . فعاليت عمده ما در بيان فتاواي امام (ره) در مسائل مربوط به حج و گاهي هم فتاواي مربوط به مسائل ديگر كه مورد نياز حجاج باشد خلاصه مي شود . تا زمان حيات امام اين شورا فقط فتاواي ايشان را بيان مي كرد ؛ چرا كه اكثريت قاطع حجاج از مقلدين امام بودند و اگر هم كسي مقلد آقايان ديگر بود از طرف اين شورا راهنمايي مي شد . اما بعد از رحلت امام ، مسؤوليت شورا گسترش بيشتري پيدا كرد ؛ چرا كه علاوه بر فتاواي امام ، لازم بود در موارد رجوع ، فتاواي علماي ديگر را هم براي كساني كه به اين مراجع رجوع كرده بودند تشريح و بازگو نمايد .

كوشش اصلي شوراي استفتا در اين است كه بهر نحو ممكن چه در عرفات ، مشعر

97

و منا و چه در مكه و مدينه ، سعي كنند تا حجاج محترم حجشان را براساس فتاواي مراجع عاليمقدار شيعه بگونه اي انجام بدهند كه وظيفه شرعيشان ايجاب مي كند تا در مراجعت ترديد و دو دلي نسبت به درست بودن حجشان نداشته باشند .

س : در حال حاضر اگر كسي از زائران مسأله اي داشته باشد يا قصد طرح مشكلي را با شورا داشته باشد چگونه بايد عمل كند ؟

ج : زوار محترم گاهي خودشان شخصاً به شورا مراجعه مي كنند و گاهي هم مسائلشان را بوسيله روحاني كاروان و احياناً مدير يا ديگر مسؤولين كاروان در شورا عنوان مي كنند . البته نوعاً خود حجاج به شورا مراجعه مي كنند .

س : آيا اين شورا نظارتي بر درست انجام گرفتن مناسك توسط حجاج هم دارد يا خير ؟

ج : شورا نظارت عملي بر انجام اعمال حجاج به صورت فردي ندارد و اساساً خارج از وظايف و مسؤوليتهاي شورا است ليكن از نظر علمي اين شورا به دستورالعملهاي صادره در انجام مناسك نظارت دارد .

علاوه بر بعثه رهبري ، از سوي مراجع ديگر نيز كساني براي پاسخگويي به مراجعات فقهي مردم در حرمين شريفين حضور دارند . در بعثه حضرت آيت الله العظمي اراكي آقايان : حجج الاسلام والمسلمين حاج شيخ علي پناه اشتهاردي ، صلواتي ، سليم زاده ، قرحي ، خرازي و تني چند از ديگر اساتيد حضور دارند . در بعثه حضرت آيت الله العظمي گلپايگاني آقايان : حجج الاسلام و المسلمين افتخاري ، سيد علي محقق و تني چند از ديگر اساتيد حضور دارند . از سوي حضرات آيات عظام سبزواري و سيستاني نيز چند تن از علما و روحانيون براي پاسخگويي به مسائل شرعي زائران در موسم حج 72 شركت داشتند .

يكي از مشكلات امسال تنوّع در تقليد و تعدّد مناسك و اختلاف فتاوا بود كه

98

پس از درگذشت حضرت امام خميني و حضرت آيت الله العظمي خويي ـ رضوان اللّه عليهما ـ به وجود آمده است . از سوي ديگر رساله هاي جديدي نيز انتشار يافته است . متأسفانه عدم وجود مناسك از سوي تمام اين افراد از يك سو و ديگر مشكلات موجود ، روحانيون را ـ براي هدايت مقلدان ـ دچار مشكل كرده بود . بعثه مقام معظم رهبري ، روحانيون را موظف كرده بود تا نسبت به هدايت اين افراد نهايت سعي و تلاش خود را بكار بندند .

در اينجا فهرستي از مشكلات رايج مربوط به مسائل فقهي در سال جاري را كه برخي از آنها در گذشته نيز مطرح بوده ارائه مي كنيم ؛ ترتيب ذيل نشانه درجه اهميت اين مسائل نيست .

* يك مسأله بس مهم ، نماز خواندن در پشت مقام ابراهيمـ ع ـ است . عليرغم همه فتواهاي موجود كه نماز خواندن در پشت مقام را تا انتهاي مسجد روا مي شمرند ، هنوز زائـران ايـراني اصـرار دارنـد تا نماز را دقيقاً با فاصله يك تا چند متري پشت مقام ابراهيم ـ ع ـ بخوانند . در اين زمينه علاوه بر ازدحام جمعيت ، مخالفت شرطه ها نيز كه در جهت انتظام امور فعاليت مي كنند سبب درگيريهاي مكرر و لطمه و صدمه به حاجيان نمازگزار شده است . تصور اين امر درباره زنان بسيار دشوارتر است . طبيعي است كه اين مسأله هنوز نياز به تبيين و توجيه دارد ؛ در اين باره فتاواي برخي از مراجع بسيار كارساز است و بايد به مقلدان آنها تفهيم شود ، مخصوصاً كه بيشتر آنها نماز طواف مستحبي است كه در هر گوشه اي از مسجد مي توان اقامه كرد .

* مسأله ديگر فتواي حضرت آيت الله العظمي گلپايگاني درباره محرم شدن زنان است . ايشان پوشيدن لباس احرام را در وقت محرم شدن براي زنان نيز لازم دانسته اند . در متن جديد كه ترجمه مناسك عربي است عبارت به صورت « فتوا » درج شده است . ليكن براساس توضيحي كه داده شده ، ترجمه نارسا بوده و هنوز مسأله براساس « احتياط واجب » است .

* امسال براي نخستين بار بام مسجدالنبي ـ ص ـ نيز براي نمازگزاران آماده شد . ليكن

99

فضاي بام كاملاً بسته بوده و زائران طبقه پايين به هيچ روي ديده نمي شوند . طبيعي است كه در اين موارد « اتصال » مشكل پيدا كرده و نماز نمازگزاران نادرست مي باشد . در اين باره لازم است تا مسأله براي نمازگزاران بيشتر توجيه و تبيين شود .

* مشكل ديگر براي زائران ايراني ، تفاوتي است كه ميان فتاواي علماي شيعه با اهل سنت وجود دارد . آشنايي با اين تفاوتها ، رعايت تقيه مداراتي و اجتناب از مواردي كه موجب انگشت نما شدن مي شود ، امري لازم و ضروري است . اين مشكل براي زائران جديد بيشتر مطرح بوده و حداقل چند روز طول مي كشد تا به وضع موجود عادت كنند . در اين ميان مسأله نماز از اهميت خاصي برخوردار است . در مسائل ديگر فقهي همانند باب طهارت و جز آن نيز دانستن برخي از نكات لازم است . امسال معاونت آموزش و تحقيقات براي آشنا كردن روحانيون و زائران با فتاواي مذاهب اربعه در پاره اي از اين مسائل تحت عنوان « فقه تطبيقي » از حجج اسلام والمسلمين آقايان پيشوايي و گودرزي توسط معاونت آموزش و تحقيقات به چاپ رسيد . اين معاونت همچنين جزوه اي را آماده كرد كه متأسفانه در سطح محدودي منتشر گرديد . اين جزوه را حضرت استاد حجة الاسلام والمسلمين حاج آقا مجتبي عراقي تهيه كرده بودند كه ديدگاه مذاهب اربعه را در مسائلي كه زائران ايراني نوعاً در ايام حج با آن درگيرند تبيين كرده است . لازم است انشاءالله در سال آينده در سطح وسيعي به چاپ برسد . در اينجا به موارد مهمي از آن اشاره مي كنيم :

در پنج وقت نماز خواندن مكروه است : 1 ـ بعد از اداي نماز صبح تا موقع طلوع آفتاب [ البته كراراً ديده شده كه اهـل سنت نمـاز مي خـوانند ] . 2 ـ هنـگام طلوع آفتاب . 3 ـ وقت زوال ظهر ؛ قبل از آغاز نماز جماعت ، مـگر روز جمعه . 4 ـ بعد از اداي نماز عصر . 5 ـ موقع غروب آفتاب .

مسأله ديگر قنوت است كه نزد سنيان معمول نيست . البته در سال 71 و 72 ائمه جماعت مسجدالنبيـ ص ـ و مسجدالحرام در نماز مغرب بعد از ركوع ركعت سوم و در نماز صبح بعد از ركوع ركعتِ دوم ، دعاي مفصلي درباره مردم بوسني و نفرين به صربها

100

خوانده مي شد كه ارتباطي با قنوت جاري ميان شيعيان ندارد .

نماز خواندن در كنار قبور نيز به شدت مورد كراهت اهل سنت بوده و برخي آن را حرام مي دانند .

زماني كه اذان مسجد بلند مي شود نبايد كسي از مسجد خارج شود .

سنّيان تكتّف ؛ يعني دست روي دست گذاشتن را واجب نمي دانند بلكه سنت تلقّي مي كنند . مالك به استحباب آن تصريح دارد .

متّحد بودن صفوف ، بويژه پركردن صف هاي جلوتر ، بايد حتماً رعايت شود .

نوعاً نمازگزاران سني از آغاز ذكر اقامه ، از جاي برمي خيزند . گرچه آنچه برخي از آنها عمل مي كنند برخاستن در وقت ذكر « حي علي الفلاح » است .

نوع نمازگزاران سني ذكر سجود و ركوع را آهسته خوانده تنها لبهاي خود را تكان مي دهند ؛ نمازگزاران شيعه تا اندازه اي كه گوش خودشان بشنود مي توانند بلند بخوانند اما سعي كنند بگونه اي نباشد شخصي كه كنار آنها نشسته نيز بشنود . نمازگزاران شيعه پس از پايان نماز همراه با برادران اهل سنت دستهاي خود را با سه تكبير بلند نكنند ؛ زيرا بر اثر تبليغات وهابيان و برخي از منحرفان ، تفسير نادرستي از اين عمل ارائه شده است .

اهل سنت صحبت كردن افراد در مسجد را به شدت مكروه مي دانند و زائران ايراني در حد ممكن بايد اين امر را رعايت كنند .

* مسأله استظلال بايد با دقت بيشتري تبيين شود . اين مسأله علاوه بر تشريح آنچه از مراجع درباره آن در دست است ، نياز به كار تحقيقاتي نيز دارد ؛ به هر روي هر ساله اين مسأله مشكلات فراواني را پيش مي آورد . سوار شدن بر ماشين مسقّف در شب از نظر نوع مراجع موجود ، اشكالي ندارد . تنها مسأله براي مقلدان مرحوم حضرت آيت الله العظمي خويي است كه استظلال را تحفظ از آفتاب ، سرما ، گرما ، باران ، باد و امثال آن مي دانند . روشن نيست كه باد در اين جا شامل بادي كه با رفتن ماشين بر سر و صورت افراد مي خورد نيز مي شود يا مقصود همان وزيدن باد است . اگر مراد دوّمي باشد ، در

101

شرايط طبيعي مي توان ماشين مسقّف سوار شد . اين مسأله از لحاظ اجرايي نيز بايد مورد توجه قرار گيرد .

گاهي كاروانهايي با ماشين مسقّف حركت مي كنند و با تأخيرهايي كه صورت مي گيرد بعد از طلوع آفتاب به مكه مي رسند ، و زائران چون خود را در اين مورد مسؤول نمي دانند و از سوي ديگر خساراتي براي آنها بدنبال دارد مديران و ديگر مسؤولان كاروانها را مورد بازخواست قرار مي دهند .

* پيچيدگي مسائل فقهي زنان ، توصيه جديدي را از ناحيه زائران خواهر مطرح كرده و آن اينكه يك معين خواهر براي هر كارواني در نظر گرفته شود تا آنان بتوانند راحت تر مسائل خود را سؤال كرده و خداي ناكرده اعمال حج آنها كه محدوديت زماني و مكاني دارد دچار اشكال نشود . اين پيشنهاد دشواري هايي را از لحاظ دوگانگي در كار هدايت كاروان به همراه دارد كه بخشي از آنها در مصاحبه معاونت آموزش و تحقيقات در بخش مربوط به امور روحانيون آمده است .

مسـألـه قـربـانـي

يكي از طرحهاي جديد ـ كه سابقه مختصري در سال گذشته داشته ـ مربوط به قرباني در مسلخ جديد و به صورت مكانيزه است . گزارش اجرايي اين طرح در بخش گزارش فعاليتهاي سازمان حج خواهد آمد . تا آنجا كه به مسائل فقهي قرباني مربوط مي شود ، اين طرح مشكلاتي داشت كه طي سال جاري و نيز در موسم از مراجع ذي صلاح استفتا شده است . در اينجا اشاره اي به اين استفتاءات داريم :

در يك مورد به دليل حضور فوري ذابحين در مسلخ ، سؤال شده كه : آيا آنها نيز مثل افراد معذور ، مجاز به استفاده از وقوف اضطراري هستند و مي توانند قبل از نيمه شب به مني بروند يا نه ؟ در اين باره پاسخ حضرات آيات عظام گلپايگاني و اراكي منفي بوده است .

درباره شروع ذبح از آغاز طلوع فجر حضرت آيت الله العظمي گلپايگاني آن را

102

فقط براي كساني كه مي توانند در شب عيد رمي كنند جايز دانسته اند ، آية الله العظمي اراكي فرموده اند كه « قبل از طلوع آفتاب نمي توانند قرباني كنند بنابر احتياط » . تعبير « احتياط » در اين باره ، مشكل را از سوي ايشان نيز حل مي كند . بنابراين امكان ذبح براي كساني كه در شب عيد بتوانند رمي كنند ممكن است .

در باره وارد كردن شوك به گوسفند براي بي حال كردن آن كه سرعتي در كار ذبح ايجاد كند ، آيت الله العظمي گلپايگاني اجازه داده اند .

در باره كساني كه هنوز اصرار دارند با وجود همه مشكلات و قوانين در مني ذبح كنند ، طي استفتايي با عنايت به نهي دولت عربستان سؤال شده كه آيا اين عدم تمكن به حساب مي آيد ؟ پاسخ آيت الله العظمي اراكي مثبت است . در واقع وقتي ثابت شود كه اين وضعيت سبب عدم تمكن است تكليف مقلد براي رضايت دادن به ذبح در دو مسلخ جديد روشن مي شود .

در حل مشكل ذابحين كه خود مكلف به رمي جمرات بوده اما براي سرعت كار بايد از ابتداي روز در مذبح حاضر شوند ، اجازه داده شده ، كه آنها حاضر شوند ، مشكل تنها در نجس شدن احرام آنهاست كه بايد آن را تطهير كنند و اگر معذور از تبديل يا تطهير است اشكال ندارد . لازم به يادآوري است كه متن كامل اين استفتاءات موجود است . ( تصوير شماره 5 )