بخش 16

379

آشنايي با شيوه حج حاجيان ساير كشورها

شركت مسلمانان جهان از كشورهاي مختلف با نژاد و رنگ و زبانهاي متفاوت ويژگي خاصي به كنگره عظيم حج مي بخشد و هر حاجي خوشحال از آنكه ساير برادران ناشناخته خود ـ در عين حال صميمي و هم پيوندش ـ را ديده سعي در جهت شناخت او ، نحوه زندگي و مشكلاتش و شيوه به حج آمدن او دارد .

هر چند كه آگاهي در مورد شيوه به حج آمدن و مراسم و آداب و رسوم حاجيان سرزمين هاي مختلف ، نيازمند يك پژوهش و بررسي علمي مي باشد اما طي ديدارهاي متعدد ايرانيان در مكّه و مدينه با زائرين كشورهاي ديگر كشورها ، اطلاعاتي در اين باره دريافت كرديم كه بخشي از آن را از زبان زائرين ـ نه مستندات آماري ـ نقل مي كنيم :

6 هزار كيلومتر پياده روي براي انجام مناسك حج

يك جوان مغربي كه خبرنگار و عكاس روزنامه هاي مراكش مي باشد ، با اشتياق فراوان در سال جاري با پاي پياده مسافت ميان فاس مراكش تا مكه مكرمه را پيمود . اين مسير حدود 6 هزار كيلومتر است كه وي ظرف سه ماه آن را پيموده است . اين جوان مراكشي با حمل كوله پشتي 15 كيلويي خود پياده روي را از شهر فاس آغاز كرده و با گذشتن از كشورهاي مختلف وارد مكه شده است . وي در اين سفر تنها براي گذشتن از درياي سرخ از كشتي استفاده كرده است .

380

مشاركت فاميلي در حج

اكثر مسلمانان نيجريايي ، استطاعت مالي لازم براي تشرف به خانه خدا را ندارند و حتي با جمع آوري پس اندازهاي خود تا پايان عمرشان هم توفيق حج نصيب آنها نمي شود .

« حسن . ك . » يك معلم جوان از نيجريه كه عضو تيم ملي فوتبال كشورش نيز هست ، با بيان اين مطلب اظهار داشت در نيجريه ، وضع مالي مردم بسيار وخيم است و با توجه به هزينه سنگين سفر حج ، بسيار كم پيش مي آيد كه يك نفر مستقلاً بتواند استطاعت مالي پيدا كند و براي حل اين مشكل ، معمولاً هر فاميل ، سالانه پس اندازهاي خود را جمع آوري كرده و با مشاركت جمعي خود ، يكي از افراد فاميل را به حج مي فرستند . اين حاجي در بازگشت از سفر ، ديده ها و شنيده هاي خود را براي فاميل و كساني كه بديدنش مي آيند ، تشريح مي كند و آنها با حسرت در آرزوي روزي هستند كه اين سفر ، نصيب خودشان نيز بشود .

هزينه سفر حج در نيجريه ، 10 هزار ريال سعودي است

يك زائر اهل نيجريه هزينه آمد و رفت به عربستان را 60 هزار ليره نيجريه ذكر كرد .

به گزارش يكي از زائرين كاروان 19377 كه با اين زائر نيجريايي صحبت كرده بود ، وي در حالي كه ناراحت بود ، گفت : اين مقدار معادل 10 هزار ريال سعودي است و چون نمي توانم اين مقدار پول را تهيه كنم ، از ماه رمضان به اين جا آمده و مشغول كار شده ام .

لازم به ذكر است كه 10 هزار ريال سعودي معادل 450 هزار تومان ايراني است .

381

اسرائيل از عزيمت زائران فلسطيني به حج وحشت دارد

رژيم صهيونيستي از سفر 128 زائر فلسطيني به عربستان براي انجام مراسم حج جلوگيري كرد .

گزارش روزنامه « الشرق الاوسط » از بيروت حاكي است اين 128 زائر فلسطيني علي رغم اينكه ماليات مقرر را پرداخت كرده بودند ، امّا به دلايل نامعلومي از سوي مقامات امنيتي رژيم اشغالگر قدس از سفر به خارج از فلسطين اشغالي ممنوع شدند .

با توجه به اينكه مقامات رژيم صهيونيستي از تماس زائران فلسطيني سرزمينهاي اشغالي با زائران ساير كشورها شديداً وحشت دارند هر سال در موسم حج تضييقاتي را براي زائرين بيت الله الحرام به وجود مي آورند .

حضور يك كاروان از شيعيان تانزانيايي در مراسم حج

يك كاروان از شيعيان تانزانيايي مركب از 100 زائر براي انجام مناسك حج و زيارت حرم نبوي ـ ص ـ وارد مدينه شدند .

آقاي نصر يكي از زائرين كاروان 19315 ضمن اعلام اين مطلب به خبرنگار ما گفت : در حال مراجعه به پزشك بودم كه يك زائر گم شده به نام مصطفي عظيم جلو مرا گرفت و وقتي مطمئن شد كه ايراني ام ، از من خواست محل سكونتش را برايش پيدا كنم و در بين راه متوجه شدم كه شيعه مذهب و اهل تانزانياست .

وي افزود : او به همراه 99 مسلمان شيعه تانزانيايي براي انجام مناسك حج آمده بود و در كاروانشان فردي به نام احمد حضور داشت كه به زبان فارسي ، مسلّط بود و همگي ابراز علاقه مي كردند كه براي زيارت مرقد مطهر امام رضا ـ ع ـ به ايران بيايند .

آلـمـان

مسلمانان آلمان با پرداخت 3000 مارك معادل 3 ميليون ريال ايران به حرمين

382

شريفين مشرف مي شوند . اين مبلغ فقط صرف هزينه انتقال و اقامت 20 روزه در مكه و مدينه مي شود . گفته مي شود ، در سال جاري حدّاقل 100 زائر از آلمان وارد عربستان شده اند تعداد 10 زائر از افراد شيعيان لبناني مقيم آلمان هستند كه اظهار علاقه كرده اند در سالهاي آتي با كاروان ايرانيان مناسك حج را انجام دهند .

آفريقاي جنوبي

زائرين آفريقاي جنوبي با پرداخت 4000 دلار معادل 6 ميليون و چهارصد هزار ريال به مكه و مدينه مشرف مي شوند . آنان با استفاده از هواپيما وارد جده مي شوند و وضعي شبيه ايرانيها دارند . مسلمانان آفريقاي جنوبي عمدتاً هندي و پاكستاني تبار هستند و چون در امر تجارت مشغولند ، قدرت پرداخت 4000 دلار را دارند .

امارات متحده عربي

عمده زائرين امارات متحده عربي با كاروانهاي زميني به سوي مكه معظمه حركت مي كنند . كلّ هزينه اي كه توسط زائرين امارات به كاروانها پرداخت مي شود 2000 ريال سعودي معادل 900 هزار ريال است كه فقط صرف هزينه انتقال زميني و اقامتگاه مي شود . هزينه خورد و خوراك و ساير هزينه ها به عهده خود زائرين مي باشد .

بنگلادش

بنگلادشي ها كه مردماني مستضعف هستند و با سختي امرار معاش مي كنند با پرداخت 2000 ريال عازم مي شوند . با اينكه جمعيت بنگلادش بيش از 120 ميليون نفر مي باشد ولي تعداد زائرين بنگلادش بسيار كم است . به گفته يكي از زائرين بنگلادشي 12 هزار زائر بنگلادش تاكنون به عربستان آمده اند .

383

تـركـيـه

زائرين تركيه با پرداخت 2000 دلار ( 320 هزار تومان ) بوسيله هواپيما با نظارت سازمان ديانت تركيه به حج اعزام مي شوند . اين مبلغ هزينه رفت و برگشت و اسكان زائرين مي باشد . در صورتي كه زائرين بخواهند غذا در كاروان صرف كنند مي بايستي مبلغ 500 تا 650 دلار ديگر نيز بپردازند كه در كل هزينه يك زائر تركيه معادل 424 هزار تومان مي شود .

يكي از زائرين تركيه اي كه نخواست نامش فاش شود در تماس با زائر ايراني كاروان 1112 بنام علي مطهري مدعي شد زائرين تركيه به صورت دو شيفته از مسكن استفاده مي كنند . بدين صورت كه شيفت اول به حرم و اماكن مقدسه برده مي شوند و شيفت دوم به استراحت مي پردازند و بالعكس .

اين مطلب را يكي از مسؤولين سازمان ديانت تركيه تكذيب نمود ولي احتمال مي رود استفاده از مسكن دوشيفته به صورت محدود واقعيت داشته باشد .

امسال تركيه حدود 90 هزار زائر دارد كه 60 هزار نفر آنان را سازمان ديانت ( تحت نظر دولت ) به حج آورده است . عمده زائرين تركيه بالاي 50 سال دارند و در بررسي انجام شده اكثراً معتقدند اگر در جواني به حج بيايند ديگر نمي توانند معصيت كنند ، لذا در پيري به حج مي آيند تا گناهان گذشته شان بخشيده شود !

كـويـت

زائرين كويتي به صورت زميني به سوي مكه حركت مي كنند و كل هزينه اي كه مي پردازند 400 هزار تومان است كه تقريباً تمام مسائل رفاهي آنان شبيه به ايرانيان است به جز وسيله انتقال كه زميني است .

384

كامرون

زائرين كامرون نيز با پرداخت 2360 دلار معادل 377 هزار تومان عازم حج مي شوند . در كل به گفته يكي از ورزشكاران كامروني امسال 800 زائر از كامرون به حج مشرف شده اند .

هندوستان

زائرين هندي نيز با پرداخت 2000 دلار ( حدود 320 هزار تومان ) عازم بيت الله الحرام مي شوند . اين افراد به وسيله كشتي به عربستان انتقال داده مي شوند و مدّت زمان طولاني در راه هستند . آنان مي گويند چون هزينه انتقال هوايي گران است رنج و سختي سفر دريايي را به عشق ديدار خانه خدا به جان خريده ايم .

يكي از مسلمانان هند كه استاد دانشگاه است در گفتگو با يكي از زائرين ايراني ضمن اظهار علاقه به حضرت امام خميني ـ رضوان الله تعالي عليه ـ و مقام معظم رهبري ، فتواي تاريخي حضرت امام (ره) عليه نويسنده مرتد كتاب آيات شيطاني و تداوم راه ايشان توسط حضرت آية الله خامنه اي را ستود .

وي در مورد چگونگي حضورش در حج سال جاري گفت : علي رغم آنكه در دانشگاه تدريس دارد ماهانه حقوقي معادل 200 دلار دريافت مي كند و به خاطر صرفه جويي در هزينه حج ، از كشتي براي عزيمت به عربستان استفاده كرده و رنج سفر را در برابر شيريني زيارت خانه خدا و حرم رسول الله ـ ص ـ به جان خريده است .

وي ميزان هزينه اي كه براي رسيدن به خانه خدا صرف كرده است را معادل دو هزار دلار ذكر كرد . در سال جاري ، تاكنون 5000 زائر هندي به عربستان آمده اند .

افغـانـستان

اين كشور با اعزام ده هزار زائر بيت الله الحرام به عربستان تنها 50 درصد از

385

سهميه تعيين شده براي سفر حج را مورد استفاده قرار داده است . هزينه سفر حج براي هر زائر افغاني رقمي معادل دو هزار دلار تمام مي شود .

اندونزي

اندونزي با 125 هزار زائر خانه خدا بيشترين شمار زائرين را در حج امسال دارد . هر زائر اندونزيايي به مدت 40 روز در عربستان خواهد بود كه براي انجام هزينه هاي خود بايد سه هزار و سيصد و پنجاه دلار بپردازد .

سـودان

در مراسم حج امسال 18 هزار زائر بيت الله الحرام از سودان حضور داشته است . آنان هر كدام براي اين سفر خود يك هزار دلار هزينه مي نمايند كه بخشي از آن را دولت عربستان به عنوان ماليات دريافت مي دارد .

ـ لازم به يادآوري است اغلب زائرين خارجي هنگام مواجهه با ايرانيان وضع ظاهري و شيوه انتقال و محل اسكان و خدمات درماني و قدرت خريد سوغاتي ايرانيان را خوب توصيف مي كنند .

از مشكلات اساسي پاره اي از حاجيان ساير كشورها كه به مكه و مدينه عزيمت نموده اند عدم حضور روحاني در جمع آنان جهت آموزش مناسك حج و پاسخگويي به سؤالات مذهبي بوده كه با مراجعه به بعثه مقام معظم رهبري درخواست اعزام روحاني داشته كه در حد امكانات بتواند پاسخگوي نياز آنان باشد .

387

نگاهي دوباره به برخي از آثار اسلامي

مشربه امّ ابراهيم

روزي در جمع گروهي از استادان و فاضلان به ديدار « مشربه امّ ابراهيم » رفتيم . اكنون جز حصاري جديد الاحداث با دري سبز ، چيزي از آن باقي نيست . داخل حصار تعدادي قبر ديده مي شود . مدت كوتاهي كه در آنجا توقف داشتيم ، گروهي از ايرانيان بدانجا آمدند ، قرائن و شواهدي نشانگر آن بود كه زائران مرتّب در آنجا رفت و آمد مي كنند . ( تصوير شماره 23 )

مسجد « فضيخ »

پس از آن به ديدار مسجد فضيخ رفتيم . اين مسجد در اواخر شارع علي بن ابيطالب ( دست راست مسير مسجد النبي به قبا ) قرار گرفته است . مسجد صحن نسبتاً بزرگي دارد با معماري كهن و احتمالاً دوره عثماني ، كه سالها پيش دستي بر سر و صورت آن كشيده اند و چونان مسجد الاجابه بدون بازسازي رها شده است ( اين در حالي است كه بسياري از مساجد بازسازي شده است ) . در كنار درب آن ، تابلويي دولتي قرار دارد با عنوان « مسجد الفضيخ الرقم 493 » بخش مسقف با موكتهاي نامطلوبي مفروش است و در گوشه و كنار آن حصيرهاي فراواني ديده مي شود كه نشانگر حضور شيعيان در آن مكان است . اين منطقه شيعه نشين است و اطراف آن با بستانهاي نخل

388

پوشيده است . روبروي در ورودي آن چاه آبي وجود دارد كه با موتور از آن آب مي كشند و احتمالاً حدود 5 يا 6 اينچ آب دارد . ( تصوير شماره 24 )

در حاشيه ديدار

كودكي در آن طرف مشغول بازي بود پرسيدم : نامت چيست ؟ گفت : حسين . سؤال كرديم شيعه هستي يا سنّي ؟ گفت : سنّي . گفتيم : در اين منطقه شيعه زياد است يا سنّي ؟ گفت : شيعه . گفتيم : بين آنها الفت است يا نزاع ؟ گفت : الفت .

مسجد ردّ الشمس

اين مسجد كه يادآور خاطره دلپذير و زيباي مهرورزي بي بديل علي ـ ع ـ به رسول الهي ـ ص ـ است ، از ديرباز مورد توجه مسلمانان بوده و اكنون مثل بسياري از بناهاي تاريخي با خاك يكسان شده است . در دوسوي كانال دو مكان به اين عنوان ياد مي شود . در سويي باقيمانده ساختماني ديده مي شود كه ساختار خانه هاي بسيار كهن را به ياد مي آورد . بچه ها در كنار آن مشغول بازي بودند ، از نزديك به بررسي آن پرداختيم ، هيچ گونه قرينه اي كه دلالت بر وجود مسجد كند نداشت . برخي از حاضران از قول كساني بدون استناد نقل مي كردند كه « مسجد ردّ الشمس » همان است . امّا افراد محلّي آن را خانه اي كهن مي دانستند كه ويران شده است .

در سوي ديگر كانال ، در كنار جادّه ، زميني بود كه اطراف آن را حصار كشيده بودند با ديوارهاي سفيد ، اين محل به مسجد ردّالشمس مشهور است و گويا پيشتر بر سينه آن تابلويي نيز بوده است . افراد كهنسال محلّي اين موضع را بدون ترديد « مسجد ردّ الشمس » مي دانستند . از فراز ديوار درون آن را نگاه كرديم چيزي نبود جز سنگ و خاك بر هم انباشته ! ( تصوير شماره 25 )

389

در حاشيه ديدار

گروهي از نوجوانان در گوشه اي از فضاي باز آنجا بازي مي كردند و تني چند از دختران با روسري هاي منظّم نيز . از بچه ها سؤال كرديم كه اين منطقه شيعه نشين است يا سنّي نشين ؟ گفتند : هر دو .

در گوشه اي در كنار كانال مرداني بر روي حصير نشسته بودند و قليان مي كشيدند آنان چون دانستند ما ايراني هستيم از ما استقبال كردند و از چگونگي وضع ايران سؤال كردند و گفتند ما پس از آية الله العظمي خويي مقلّد آية الله العظمي گلپايگاني هستيم .

از چگونگي روزگارشان سؤال شد ، پاسخ مبهم بود .

مسجد الجمعه

مسجد ديرپايي در نزديكي قبا كه پيامبر اوّلين نماز جمعه را در مدينه در آنجا بجا آورده است . پيشتر در دست راست خيابان جاده اي كوچك بود و مسجدي با اين عنوان ؛ مانند مسجد فضيخ و حدود يك متر و اندي از سطح خيابان پائين تر . آن بنا ويران شده و بر جاي آن مسجدي بزرگ و بسيار شيك به سبك « قبا » امّا كوچكتر ساخته شده است در برابر آن و در زمين مسطّحي مسجد كوچكي هست حدود 24 متر بدون سقف و درب ورودي . بر روي ديوار آن نيز نوشته اند « مسجد جمعه » بين اين دو مسجد حدود 60 متر فاصله است با خياباني كوچك درميان آنها . عربي محلّي ، همين مسجد موجود را « مسجد جمعه » اصلي دانست و گفت اين مسجد را « اخوال الرسول = بني النجّار » بنا كرده اند . ( تصوير شماره 26 )

مساجد سبعه

مسجد قبلتين و مساجد ششگانه اي را كه در محلّ نبرد خندق برپاست ، مساجد سبعه گويند . مسجد قبلتين يادآور تغيير قبله مسلمانان از بيت المقدس به كعبه است . بناهاي

390

كهن آن ويران شده و اكنون بر جاي آن مسجدي بزرگ ساخته شده است . گرداگرد مسجد نيز خيابان كشي و ايجاد پاركينگها با درختها و فضاي سبز شكوه ويژه اي بدان بخشيده است . محلّ قبله بيت المقدس و جايگاهي را كه پيامبر ايستاده بود و آيه نازل شد با لوحه بزرگ و زرّين كه آيه : « قد نري تقلب وجْهَكَ في السّماء . . . » بر آن نقش بسته است مشخص كرده اند ( امّا نه چندان دقيق )

مسلمانان گروه ، گروه وارد مسجد مي شوند و با خواندن دو ركعت نماز ، از معنويت فضاي عرفاني آن بهره مي گيرند ، و خاطره دلپذير تغيير قبله را ، كه دلهاي مؤمنان را سرشار از شادي كرد پاس مي دارند . در توسعه جديد و شكل امروزين آن ، مسجد به ( 3920 ) متر رسيده است . اين بنا داراي دو گنبد است به قطر 7/8 و ارتفاع 8/18 متر .

مساجد ديـگر

در محلّ نبرد خندق كه اكنون به صورت پاركي در آمده است ، و مردم فراواني در گوشه و كنار آن به عرضه متاع ، استراحت در سايه درختان و ديدار از مساجد مشغولند ، شش مسجد وجود دارد . « مسجد الفتح » بر فراز تپه اي است كه پيامبر ـ ص ـ به هنگام نبرد نستوهانه علي ـ ع ـ با عمروبن عبدود بدانجا فراز آمد و براي پيروزي وي دعا كرد . اينك مسلمانان در آن مسجد كوچك نماز مي گزارند و خاطره آن دلاوري و شهامت بي بديل را ارج مي نهند راهي منتهي بدان به سال 1411 بازسازي شده و خود مسجد نيز اندكي تعمير گشته است .

مسجد ديگر در محاذي آن ، در ارتفاعي ديگر به « مسجد علي » معروف است كه هم چنان آثار كهنگي و فرسودگي در آن نمايان است .

در گوشه اي از فضاي مسطّح آن مسجدي به نام « مسجد فاطمه » است ، بدون سقف و داراي ديواره هاي گچي و آكنده از نگاشته هاي يادگاري از كساني كه بدين جا سفر كرده اند . زائران در نظمي ستودني بدان وارد مي شوند و در محيط كوچك آن نماز

391

مي گزارند ، حضور جانبازان با ويلچر و عصا ، شكوه وصف ناشدني بدان داده است .

مساجد « سلمان » ، « ابوبكر » و « عمر » از ديگر مساجد اين مجموعه است .

گفته مي شود اين مجموعه در برنامه بازسازي است امّا چگونه و چه سان ، اين زمان بگذار تا وقت دگر .

ايام حج و روزگار هجوم زائران به اين محيط ، وهابيان از اينجا براي تبليغ بهره مي گيرند . امسال نوار و جزوه هاي توجيهي ـ عقيدتي در اين مكان به گستردگي پخش مي شد . ( تصوير شماره 27 )

مسجد الإجابه

يكي از كهن ترين اماكن مدينه منوره « مسجد الإجابه » است كه بدان « مسجد المباهله » نيز گفته مي شود . اين مسجد در قديمترين آثار تاريخي ياد شده و از ديرباز به عنوان مسجدي متبرّك به قدوم رسول اللّه و اهل البيت ـ عليهم السلام ـ ، زائران اين ديار و راهيان اين مشاهد مقدس را بخود مي خواند .

اكنون اين مسجد در خيابان ستّين و در شمال غربي مسجد النبي شناخته شده است . اين مسجد بناي مدرن جمعه و قبا را ندارد ، امّا در بامدادان و شامگاهان و در آستانه اوقات نماز صدها نفر به آن سوي مي شتابند و خاطره دلپذير حضور پيامبر ، علي ، فاطمه ، و حسنين ـ عليهم السلام ـ را در داستان مباهله زنده نگه مي دارند .

آخرين تعميرات اين مسجد كوچك سال پيش صورت گرفته است . در سال 71 امام جماعت مشخص و معيّني داشت امّا امسال ( 72 ) در نوبتهاي مختلف ائمه جماعت مختلف ( كه برخي بسيار كم سنّ و سال مي نمودند ) نماز مي گزاردند و گاهي هم ، مكبّر و مؤذّن مسجد ! ( تصوير شماره 28 )

عريض منطقه اي فراموش شده

در خارج مدينه منورّه و در مسير احد ، سمت راست ، جاده اي فرعي به منطقه اي

392

منتهي مي شود كه نخلستانها فضاي آن را پوشانده است . در اين منطقه از ديرباز و از سده هاي آغازين اسلام ، روستايي آباد و پر آب و داراي بوستانها و نخلستانهايي وجود داشته است بنام « عريض » . اين روستا با خانه هاي روستانشين با همين نام اكنون وجود دارد . روستاي ياد شده داراي ويژگيهايي است :

1 ـ باغ متعلّق به امام صادق ـ ع ـ

يكي از ويژگيهاي آن اين است كه بعضي از ائمه ـ عليهم السلام ـ و قطعاً امام صادق ـ ع ـ در اين منطقه باغ و نخلستان داشته است . آن حضرت گاهي به همراه خانواده اش بطور موقّت در اين باغ زندگي مي كرده اند .

2 ـ قبر يكي از فرزندان امام صادق ـ ع ـ

يكي از فرزندان حضرت صادق ـ ع ـ قطعاً در اين ديار مدفون است ، در اينكه او سيد محمّد معروف به عريض است يا علي بن جعفر ، اختلاف وجود دارد . سيد محمّد از امام صادق ـ ع ـ و امام موسي كاظم ـ ع ـ روايات فراواني نقل كرده است ، علي بن جعفر نيز از محدثان بزرگ شيعي است و در مصادر شيعي احاديث بسياري از وي پراكنده است . مردم منطقه معتقدند اين مزار متعلّق به سيد محمد عريض است .

اين قبر داراي گنبد و بارگاهي بوده است كه در فتنه وهابيان تخريب گرديده ؛ امّا هنوز ديوارهاي آن باقي است ، كه درب ساختمان مخروبه را آجرچين كرده اند .

ساختمان دوطبقه بزرگي با استحكام كه درب آن نيز آجرچين شده است در اين ديار ديده مي شود . برخي از اطاقهاي طبقه بالاي آن هنوز سالم و پابرجاست . بر اساس آگاهيهايي كه پيرمردي محلّي در اختيار نهاد ، قسمتي از اين ساختمان مسجد و طبقات بالاي آن ويژه تعليم اطفال ، محلّ سكونت طلاب و اساتيد اين مكتب خانه بوده است . اين ساختمان ظاهراً از دوره سلاطين عثماني است و نشانگر اهمّيت ، آبادي و كثرت جمعيّت اين روستا تواند بود .

3 ـ توجه شيعيان مدينه به اين منطقه

توجه شيعيان مدينه به اين ديار پس از روي كار آمدن جريان وهابيت در

393

جزيرة العرب ، كاستي نگرفته است . مردم مدينه بويژه شيعيان ( در حدّ امكان ) در زمانهاي مختلف و در مناسبتهاي مذهبي به اين منطقه و منطقه احد به گونه دسته جمعي و كارواني مي روند و گاهي چادر زده و با خانواده ها چند روزي در آن ديار زندگي مي كنند . علاقه و ارادت مردم مدينه به فرزند امام صادق ـ ع ـ و حمزه سيد الشهدا وصف ناشدني است .

4 ـ شيعيان در اين ديار

اكنون نيز بيشترين ساكنان اين منطقه را شيعيان تشكيل مي دهند ؛ كه به كشاورزي و پرورش نخل اشتغال دارند . اينان به فرزند حضرت صادق ـ ع ـ و مزار مطهّرش علاقه عجيبي دارند . آنان آجرهاي بناي تخريب شده و درب آجرچين شده مزار را عطرآگين كرده بدان گلاب مي پاشند ، اين حالت براي زائران و ديداركنندگان كاملاً محسوس و ملموس است . ( تصوير شماره 29 )

احـــد

احد يادآور دلاوريها ، جانبازيها و نستوهي هاي پيامبر وياران او است . حادثه نبرد احد كه در منابع تاريخ به تفصيل آمده است ، درس آموز است و تنبّه آفرين . اكنون زائران از آباديها ، شهرها ، كشورها ، گروه ، گروه با آهنگي ديدني با وسائل مختلف به پاس آن رادمرديها و راست قامتيها به احد مي روند و گروه گروه در پس پنجره هاي آهنين ( كـه گفتـه مـي شود ايـن پنجـره ها بخشهاي تشكيل دهنده ضريح آهنين ائمه بقيع ـ عليهم السلام ـ بوده ، و به ديده برخي ديگر احتمالاً پنجره هاي ضريح شهداي احد ) با چشماني اشكبار با شهيدان راز مي گويند و پيمان استواري بر راه ، با آنان مي بندند .

مزار شهيدان در زميني مسطّح بين سلسله كوههاي احد و جبل الرماة است ، اين كوه كه اينك بسي كوچكتر از اصل مي نمايد همان موضعي است كه ديده بانان در جنگ احد بر آن استقرار يافته بودند تا هجوم ستيزه جويان شرك انديش را گزارش كنند ، اكنون كه ارتفاع آن اندك شده است ، گروههايي از زائران بر آن فراز مي آيند و زيارت مي خوانند و با شهيدان زمزمه مي كنند . ياد حمزة بن عبدالمطلب در آنجا قلبها را

394

مي لرزاند . نستوه مردي كه سرور شهيدان و شير بيشه رزم آوران و پيشتاز و نستوه ستمديدگان نام داشت ؛ و سينه پرسوز ستبرش با چنگال تجسم پليدي و شقاوت شكافته شد و خون مطهرش زمين را لاله گون كرد . اكنون زائران چون در پس پنجره هاي آهنين قرار مي گيرند و يا از فراز « جبل الرماة » در چشم اندازشان قبر افتاده بر تابشهاي آفتاب را در اوج مظلوميت مي نگرند ، خاطره هاي هيجانبار آن چهره گلگون كه مظهر شرف بود و بر ستيغ شجاعت ، دلهايشان را مي لرزاند . و چون او را با عنوان برترين شهيدان و شير خدا و رسول فرياد مي زنند اشكها بر گونه ها مي غلطد . و چه زيباست لحظاتي كه تو با واژه هاي زيباي زيارت او و شهيدان ؛ بين او و رسول اللّه پيوند مي دهي و جايگاه رازگويانه و ملتهب و تضرّع آميز خود را از سر سوز با آنان زمزمه كني و آرام ، آرام همراه ديگراني كه به شوق ديدار دوست بدانجا آمده اند مي خواني :

« بابي انت و امّي أتيتك مُتَقرّباً الي اللّه عزّوجل بزيارتك و متقرباً الي رسول اللّه صلي اللّه عليه و آله بذلك و . . . » .

پاس داشت اين خاطره دل را از شوق آكنده مي سازد . فراتر از اين ، اين سرزمين چون از سر معرفت بدان در نگريسته شود ، درس شهامت ، استواري و نستوهي مي دهد .

به گفته زائري مصري :

اين جا شهادتگاه احد است ، در جاي جاي اين مكان انسانهاي مجاهد و فداكار خفته اند . انسانهايي كه آشنايي با زندگي آنها مي تواند سرمشق خوبي براي ما باشد .

به گفته زائري هوشمند :

« احساس شخصيت هر انسان ، بسته به فرهنگ و پيشينه تاريخي و ريشه اي است كه در اعماق تاريخ و فرهنگ بشري و الهي دارد ، بازديد از اين اماكن ، به انسان اين احساس را مي دهد كه پيرو مكتبي است با سابقه اي ممتد و درخشان و پشتوانه اي از حماسه و ايمان و عشق و فداكاري . اين احساس ، انسان را به اصالتهاي خويش آگاه و متكي مي كند ، احساس شخصيت فرهنگي و تاريخي سبب مي شود انسان كمتر مرعوب فرهنگهاي بيگانه شود » .

395

و تو اگر اندكي درنگ كني و با اين راهيان ديار دوست سخن بگويي ، و احساسها و داوريهايشان را بشنوي به وجد مي آيي و بر آگاهي امت محمّدي درود مي فرستي ، نمونه ديگري را بياوريم و بگذريم ، خواهري كه سخت مجذوب فضاي معنوي اين ديار قرار گرفته است مي گويد :

« كسي كه احد بيايد و داستان فداكاري خانم نصيبه بنت كعب را بشنود ، هيچگاه به افراد ديگر اقتدا نمي كند و به دنبال مد و مدپرستي نمي رود ، نصيبه در اُحد به عنوان امدادگر شركت كرد ، در كنار او پسرانش نيز در جنگ حاضر بودند ، پسرانش شهيد شدند ، و خودش از معدود پاسداراني بود كه در كنار علي ـ ع ـ از رسول الله محافظت كرد » .

فرصت تنگ است و قافله آهنگ رحيل دارد ، زائران اشكها را از چهره مي سترند و پس از پاس داشت خاطره جاويدان شهيدان به سوي اتوبوسها برمي گردند ، تا از فرصتهاي كوتاه ديگر بهره گيرند و با كوله باري از معرفت و عرفان به ديارشان بازگردند . ( تصوير شماره 30 )

مسجد قـبـا

مسجد قبا پس از مسجد النبي ، پرارج ترين مساجد مدينه است ، اين مسجد كه به تصريح قرآن كريم بر پايه تقوا بنياد نهاده شده ، اوّلين مسجدي است كه به دستور پيامبر و همت صحابيان در مدينه ساخته شد . پيامبر مرتب به منطقه قبا مي آمد ؛ به مردم سر مي زد و در اين مسجد نماز بجا مي آورد و مي فرمود :

دو ركعت نماز در اين مسجد ثواب يك عمره را دارد .

مسجد قبا در اين ايّام ، هزاران هزار زائر را به خود مي خواند ؛ مسجد قبا اكنون و پس از بازسازيها و توسعه متعدد ، شاهد بزرگترين توسعه است . در اين بازسازي ، مسجد قبا از حدود ( 1332 متر مربع ) آخرين بازسازي آن به 6000 متر مربع رسيده است . در اين بازسازي مسجد داراي 56 گنبد كوچك و 6 گنبد بزرگ و 4 مأذنه است به

396

ارتفاع 42 متر .

در گوشه مسجد كتابخانه اي بنا شده و نيز جايگاهي براي تعليم قرآن نونهالان به سبك سنّتي . در اطراف آن خانه هايي براي امام مسجد ، مؤذّن و خادمان و نگهبانان آن ساخته شده است .

قبا در شكل امروزين آن بسيار زيبا ، بزرگ و باشكوه است ، اما متأسفانه از جايگاه اصل مسجد در اين مجموعه هيچ نشانه اي نيست ، در تمام بازسازيها عملاً نشانه ها و هويت تاريخي و مكتبي ناديده گرفته شده ، از بين مي رود حال آنكه حراست از مكانهاي تاريخي و نشانه هاي آن روزگار كه بار صدها خاطره تلخ و شيرين را به دوش دارد امري لازم بوده وحفظ آن درعين بازسازي كاملاً امكان پذير است . ( تصوير شماره 31 )