بخش 17

فصل ششم :

حج ملل

 

489

موسم حج، هنگامة تلاقي ملت­هاي مسلمان از سراسر جهان است. در خيابان­ها و كوچه پس­كوچه­هاي مدينه و مكه، زائراني را مي­بيني با رنگ­ها، فرهنگ­ها، زبان­ها و مليت­هاي مختلف كه در جرياني مستمر، قطره‌قطره به هم مي­پيوندند و به سوي درياي رحمت الهي در مسجدالنبي9 و مسجدالحرام سرازير مي­شوند. يكتايي در خدا، قبله، كتاب و در پيامبرخاتم، نقطة اشتراك و حلقة‌ وصل همة آن‌ها است.
هر يك از مسلمانان سراسر جهان كه از كشورهاي اسلامي و غيراسلامي براي انجام مناسك حج به سوي سرزمين وحي رهسپار ­شده‌اند، سهمي در اين همايش عظيم و بي‌نظير دارند؛ از اين رو براي آشنايي با حج­گزاري مسلمانان كشورهاي مختلف، فصلي را به انعكاس گوشه­اي از اطلاعات، اخبار، وقايع و تجارب برخي از ملل مختلف و چگونگي حج­گزاري آنان قرار داده­ايم.

491

حج­گزاري مسلمانان قاره  آسيا

مسلمانان اردن
كشور اردن نقش مهمي در خاورميانه دارد؛ اين كشور بيشترين پناهنده و مهاجر فلسطيني را در خود جاي داده است.
امسال اميرالحاج اين كشور، عثمان عبدالفتاح صلاح، وزير اوقاف اردن و رييس بعثه در مدينه، دكتر علي القطارنه است. بعثة اردن كلية امور حجاج را مديريت مي‌كند.
گروهي از حجاج هم هستند كه پشت مرز تجمع مي‌كنند و نهايتاً مسؤولان عربستان اجازة ورود به آن‌ها مي‌دهند كه اين كار، به دليل روابط خوب ميان دو كشور است.

مسلمانان ازبكستان
كشور ازبكستان ? ?? ميليون نفر جمعيت دارد كه بيش از90? آن‌ها را مسلمانان تشكيل مي‌دهند.
اكنون اين امكان براي مسلمانان ازبكستان فراهم شده تا به زيارت مكه و مدينه بروند و اين در حالي است كه در سال‌هاي پيش از استقلال اين كشور، چنين امكاني براي آن‌ها فراهم نبود.

 در سال‌هاي دهة ?? ميلادي، فقط سه يا چهار مسلمان ازبك امكان تشرف به حج مي‌يافتند؛ ولي شمار آن‌ها اكنون به بيش از پنج هزار نفر رسيده و در طول سال‌هاي پس از استقلال اين كشور، تا كنون بيش از شصت هزار نفر از ازبكستان به

492

حج تمتع مشرف شده‌اند.
مسلمانان ازبكستان از تمام استان‌هاي اين كشور به زيارت خانة خدا مي‌روند و در اين مسأله محدوديت سني و جنسي وجود ندارد. امسال، مجموع هزينه‌هاي هر يك از زائران حج تمتع در ازبكستان 2700 دلار بوده است.

مسلمانان اندونزي
كشور اندونزي بزرگ‌ترين كشور مسلمان و عضو شوراي امنيت است و مردم آن علاقة ويژه­اي به ايران دارند. امسال 210 هزار حاجي اندونزيايي در كنگرة عظيم حج حضور دارند كه 19 هزار نفر آنان، از امكانات درجه يك با هزينه‌اي بين پنج تا 7500 دلار استفاده مي‌كنند. هر استان اندونزي بر اساس تعداد مسلمان، سهميه‌اي دارد. هزينة امسال دريافتي از حجاج بين سه تا 3500 دلار بوده است.
در اندونزي از هر حاجي ابتدا دو هزار دلار اخذ و مابقي به هنگام اعزام دريافت مي‌شود. بعثة اندونزي هشت شعبه در مدينه دارد كه به حجاج خدمات‌رساني مي‌كنند و كلية خدمات لازم در آن‌ها ارائه مي‌شود. رييس هر شعبه نيز از ميان علما انتخاب مي‌شود.
اميرالحاج اندونزي، آقاي مفتوح بصيوني، وزير امور مذهبي است. با توجه به
اين كه اين كشور بيشترين تعداد زائر را در بين كشورهاي اسلامي دارد، جمعاًّ
چهار هزار كارگزار در مكه، مدينه و جده امور حج اندونزي را تدبير و مديريت مي‌كنند.

 در اندونزي، تعداد حجاج در هر هواپيما با ميزان فضاي موجود در هر هتل تنظيم مي‌شود و كارهاي خود را در مدينه با جمعاً دوازده آمبولانس، دوازده خودرو و شانزده موتورسيكلت راه مي‌اندازند. به طور متوسط، هر سال چهارصد حاجي اندونزيايي فوت مي‌كنند كه علل اصلي آن، كهولت سن، ناراحتي‌هاي قلبي و تنفسي است.

493

مسلمانان بحرين
شيعيان كشور بحرين كه اكثريت جمعيت را به خود اختصاص داده­اند، تحت فشارهاي گوناگوني قرار دارند. سواحل اين كشور به پايگاه حضور كشتي­ها و ادوات جنگي آمريكا تبديل شده است؛ اين كشور روابط خوبي با ايران دارد.
امسال حجاج بحرين از طريق پلي كه بر روي خليج فارس راه‌اندازي شده، براي انجام مناسك حج به عربستان آمدند. معاون امير منطقة شمالي عربستان سعودي به مقامات بحريني اطلاع داد كه زائران اين كشور مي‌توانند براي انجام مناسك حج، از پل ملك فهد عبور كرده، به عربستان بروند.
پل دوستي بحرين و عربستان بر روي خليج فارس ساخته شده و مجمع‌الجزاير بحرين را به عربستان متصل مي‌سازد.
اين پل ?? كيلومتر طول دارد و داراي هفت سد و پنج پل ارتباطي است. اين پروژه يك ميليارد دلار هزينه داشته و به وسيلة كمپاني هلندي احداث گرديده‌ و از آذر ماه ????، مورد بهره‌برداري قرار گرفته است. عرض پل چهل متر و داراي جاده‌اي دو طرفه و هشت باندي است. كشتي‌‌ها از زير چهار پل از پنج پل ارتباطي قادر به عبور مي‌باشند. ?/? ميليون متر مكعب سنگ و پانزده ميليون مترمكعب شن در اين جادة ارتباطي به كار رفته‌ است.
مسلمانان تاجيكستان
تاجيكستان به عنوان يك كشور فارسي‌زبان، روابط مسالمت­آميزي با ايران دارد. امسال 5200 نفر از تاجيكستان به زيارت خانة خدا آمده­اند.

494

در اين كشور براي شركت در مراسم حج بيست هزار نفر ثبت‌نام كرده بودند؛ ولي طبق سهميه‌اي كه عربستان سعودي براي تاجيكستان تعيين كرده، به عربستان اعزام و تا دهم آذرماه با يازده پرواز، توسط يك شركت هواپيمايي عربستان سعودي به جده منتقل شدند.
ويزاي جعلي 153 زائر كه از تاجيكستان وارد عربستان شده بودند، ضبط و مصادره شد. اين در حالي است كه اين افراد حدود چهارده هزار كيلومتر از كشور خود تا عربستان طي كرده بودند.
سرهنگ احمد بن مخلف السلطان، مدير كل ادارة گذرنامه در منطقة «الجوف» در گفت‌وگو با روزنامة عكاظ در اين باره گفت: «كارمندان اين اداره توانستند با استفاده از وسايل پيشرفته، اين رواديدهاي جعلي را در بخش انگشت‌نگاري الكترونيكي، كشف و شناسايي كنند.»
امسال در آستانة موسم حج و در راستاي تصويرگري مناسك حج و ايجاد شور و اشتياق بيشتر مردم تاجيك و بازنمايي هنر عكاسان ايراني، در آستانة موسم حج در شهر دوشنبه، نمايشگاهي حاوي پنجاه قطعه عكس از مناسك حج از آثار عليرضا عطارياني، حسين كامشاد و محمود بازدار، از عكاسان حوزة هنري استان خراسان رضوي به نمايش گذاشته شد.
رييس حوزة هنري خراسان رضوي در مصاحبه با خبرنگار صداوسيما در
دوشنبه گفت: «اين نمايشگاه پنج روزه، با توجه به پيوندهاي عميق فرهنگي و ديني مردم ايران و تاجيكستان برگزار شده و هدف از برپايي اين نمايشگاه، معرفي هنر عكاسي عكاسان ايراني و نشان‌دادن گوشه‌هايي از مناسك عظيم حج و حرمين شريفين بود.
مسلمانان تايلند

495

كشور تايلند حدود نُه ميليون نفر مسلمان دارد كه بيش از 90? آن‌ها در جنوب اين كشور ساكن‌اند.
امسال مدير بعثة تايلند، آقاي حاج صالح بولما، يك روحاني مدرس علوم ديني است و سِمَت دولتي ندارد. بعثة اين كشور تشكيلات عريض و طويلي براي خدمات به حجاج در مكه و مدينه ندارد و عمدتاً اين امور از طريق شركت‌هاي سياحتي انجام مي‌شود.
امسال اعتراضات ضددولتي و اشغال فرودگاه‌هاي بانكوك، پايتخت تايلند توسط مخالفان دولت، ده‌ها زائر مسلمان اين كشور را كه عازم عربستان سعودي بودند، در فرودگاه زمين‌گير كرده بود. مخالفان دولت در تايلند نزديك به يك هفته براي طرح خواسته‌هاي خود دست به مخالفت‌هايي عملي، از جمله اشغال فرودگاه‌ها و مراكز حساس دولتي زده‌اند.
بنابراين، حج­گزاري مسلمانان تايلند با مشكلاتي روبه­رو گرديد و اين مشكلات به معطلي حجاج اين كشور در فرودگاه انجاميد. تلويزيون عربستان سعودي هم در آستانة موسم يك فيلم خبري را نشان داد كه در آن زائران تايلندي در سالن‌هاي اين فرودگاه در انتظار گشايشي براي عزيمت به جده بودند.
براي گشايش در امور اين شش هزار نفر، حجاج اين كشور با پرواز «ايران‌اير» از بانكوك به تهران و از تهران به عربستان اعزام شدند. به گونه­اي كه اين افراد فقط دو ساعت در تهران توقف داشتند.
مسلمانان تركيه

تركيه كشوري است با 99? مسلمان كه امسال صد هزار حاجي داشته است. 60? توسط دولت و 40? از بخش خصوصي خدمات دريافت مي‌كنند. اين 40? از حاجيان تركيه از طريق شركت‌هاي سياحتي به حج مي‌آيند كه داراي بعثة مستقلي

496

هستند و مديريت آن با دكتر احمد فدايي اوغلو رييس بعثه (شركت‌هاي سياحتي) است كه هفده هزار شركت سياحتي را پوشش مي‌دهد.
وي 21 سال در عراق زندگي كرده و از دانشگاه بغداد دكتراي ادبيات عرب گرفته و در آن دانشگاه سال‌ها به تدريس ادبيات عرب پرداخته و با مرحوم احمد خميني1 و محسن حكيم هم‌كلاس بوده و رفت و آمد داشته است. بارها امام خميني1 را در نجف ملاقات كرده؛ تاكنون ايران نيامده و اكنون در دانشگاه استانبول تدريس مي‌كند و عبدالله گل و رجب طيب اردوغان از دانشجويان او هستند.
در اين ميان تلويزيون تركيه (TRT ) ضمن گزارشي از مراسم حج، از شور و اشتياق شهروندان اين كشور در استقبال از عيد فرخندة قربان خبر داد و گفت: «در روز عيد قربان مردم تركيه در ساعات اوليه، نماز عيد را در مساجد اقامه مي‌كنند و سپس انجام قرباني، ديد و بازديدها و جشن‌هاي مربوط به عيد قربان آغاز مي‌شود.»
در پاس‌داشت عيد قربان و اهتمام به رسيدگي به محرومان، يك مؤسسة خيريه در تركيه در عيد قربان امسال، به مسلمانان نيازمند چهل كشور جهان گوشت قرباني اهدا مي‌كند. به گزارش پايگاه اطلاع‌رساني حج به نقل از خيمه، اين گوشت‌هاي قرباني در بسته‌هاي پنج كيلوگرمي تهيه و در منازل نيازمندان توزيع شود.
مدير مؤسسة‌ خيرية‌ «آيا كسي هست؟» ^{( 1 )} مي‌گويد: «سال گذشته هزاران داوطلب از ميان اصناف و شركت‌ها براي شركت در اين امر اعلام آمادگي كردند؛ اين مؤسسه سال گذشته با شعار «جان فداي نيازمند و يتيم» فعاليت خود را آغاز كرد و شايستة دريافت جايزة ويژة خدمت شد.»

سال گذشته در راستاي اجراي اين طرح، 25721 رأس دام ذبح و در ميان 102884 خانوار نيازمند تركيه توزيع شد. در خارج از كشور نيز از سوي نهادها و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . kimse yokmu

497

اشخاص داوطلب، 155474 رأس دام، ذبح و در ميان 61896 خانوادة‌ نيازمند از 41 كشور جهان توزيع شد.

مسلمانان پاكستان
امسال كشور پاكستان براي اعزام حجاج خود با مشكلاتي دست به گريبان بود و به‌ دليل تحويل نشدن گذرنامة حجاج پاكستاني از سوي سفارت عربستان در اسلام‌آباد، 86 زائر پاكستاني از پروازهاي خود جاماندند.
طبق اعلام مسؤول سازمان حج پاكستان، دليل اصلي اين امر، تحويل ديرهنگام گذرنامة برخي زائران، به‌ويژه زائران سال‌مند به سفارت عربستان يا پايان مدت اعتبار برخي گذرنامه‌هاست.
از اين رو صدها زائر پاكستاني به دلايل مشابه، پروازهاي خود را از دست دادند. هر چند مسؤولان خط هوايي دولتي پاكستان اعلام كردند كه حجاج از پرواز جامانده را با پروازهاي بعدي به عربستان منتقل خواهند كرد.
كاركنان سفارت عربستان در پاكستان روزانه اقدام به صدور پنج‌هزار ويزا براي زائران مي‌كنند كه اين رقم را حداكثر توان كاري كاركنان سفارت عربستان مي‌توان دانست. از سوي ديگر، به‌دليل تعطيل بودن روزهاي شنبه و يك‌شنبه، صدور ويزاي زائران جامانده از پرواز در روزهاي گذشته ـ كه تعداد آن‌ها به صدها نفر مي‌رسد ـ امري مشكل به‌نظر مي‌آيد.

آسوشيتدپرس در گزارشي به توضيح وضعيت نابسا‌مان اعزام حجاج از پاكستان به عربستان، توسط بخش خصوصي اين كشور پرداخت. براساس اين گزارش، نابسا‌ماني‌هاي زيادي در زمينة انتقال حجاج توسط آژانس‌هاي مسافرتي به چشم مي‌خورد و تعدادي از افراد سودجو با راه‌اندازي آژانس‌هاي مسافرتي قلابي، اقدام به كلاه‌برداري از زائران مي‌كنند. اين مسأله در روزهاي گذشته و هنگامي كه زائران

498

ديدند براي آن‌ها ويزا صادر نشده، مشخص شد.
در اين‌باره، يكي از مسؤولان انتقال حجاج به عربستان به آسوشيتدپرس گفت: «ما بارها اعلام كرده بوديم كه حجاج براي سفر به عربستان فقط از طريق آژانس‌هاي مسافرتي معرفي‌شده از سوي دولت اقدام كنند.»
وي ادامه داد: «چند كلاهبردار كه اقدام به تأسيس آژانس‌هاي قلابي كرده بودند، دستگير و به مراجع قضايي تحويل داده شده‌اند. با پايان يافتن مناسك حج امسال و بازگشت حجاج، ما به ارزيابي عمل‌كرد آژانس‌هاي مسافرتي مي‌پردازيم و در صورت عمل‌كرد ضعيف آن‌ها، مجوزشان را براي سال بعد تمديد نخواهيم كرد».
در كشور پاكستان انتقال بخش اعظم حجاج توسط دولت انجام مي‌شود.

مسلمانان چين­
آمار رسمي چين نشان مي‌دهد اين كشور، بيشتر از ??? ميليون نفر مسلمان دارد كه عمدتاً در استان‌هاي گانسو، يون نن، خه نن و مناطق خودمختار سين كيانك، نينك شيا و مغولستان داخلي سكونت دارند.
در چين معمولاً مسلماناني كه قصد سفر حج دارند، در همان سال نسبت به ثبت‌نام اقدام مي‌كنند. بر اساس آمار منتشر شده از سوي انجمن اسلامي چين، در حال حاضر هزينة سفر حج براي حجاج چيني (با چهل روز اقامت در شهرهاي مكه و مدينه) حدود 3500 دلار است.
تاكنون بيش از ??? هزار نفر از مسلمانان چيني موفق به انجام مناسك حج شده‌اند. همة امور زائران چيني خانة خدا از طريق انجمن اسلامي چين كه بالاترين نهاد رسمي جامعة مسلمانان در اين كشور به‌شمار مي‌رود، انجام مي‌شود.

سازمان‌دهي مسافران حج در چين از سال ? ????م. آغاز شد و از آن پس، هزاران

499

نفر از مردم اين منطقة مسلمان‌نشين چين به زيارت خانة خدا مشرف شده‌اند. حجاج چيني كه شمار آنان حدود? دوازده هزار نفر اعلام شده، از ? ??دسامبر آينده (?? آذرماه) به كشورشان باز مي‌گردند.
منطقة خودمختار «نينگ­شيا» يكي از پنج منطقة مسلمان‌نشين چين حدود دو ميليون و صد هزار مسلمان دارد كه معادل يك سوم از جمعيت اين منطقه است. «يانگ شينگ رويي»، رييس اداره امور مذاهب منطقة نينگ شيا گفت: «پروازهاي حج از اين استان با هواپيمايي شرق چين انجام مي‌شود و تا شانزدهم نوامبر ادامه مي‌يابد.»
زائران چيني با 37 پرواز چارتر تا 26 نوامبر (ششم آذرماه) به عربستان سفر كردند. طي سال‌هاي گذشته شمار زائران چيني خانة خدا رو به افزايش بوده و از زمان اجراي سياست اصلاحات و درهاي باز، حدود 130 هزار زائر چيني براي انجام مناسك حج به عربستان سفر كرده‌اند.
 «مصطفي يانك» معاون جمعيت اسلامي چين و رييس بعثة حجاج چيني همراه هيئتي از بعثة چين در بعثة جمهوري اسلامي ايران حضور يافتند و با اميرالحاج ايران ملاقات و گفت‌وگو كردند.

مسلمانان سوريه
امسال كشور سوريه 25 هزار حاجي دارد و كلية خدمات توسط دولت ارائه مي‌شود؛ هم‌اينك اين كشور50 هزار نفر در صف انتظار دارد. در نتيجه هر حاجي براي تشرف بايد دو سال در نوبت باشد. شيخ احمد الجزايري، معاون امور حج وزارت اوقاف و اميرالحاج اين كشور است.

با توجه به اين كه در سوريه روزهاي جمعه و شنبه تعطيل است و تعطيلات عيد قربان عملاً از روز جمعه 15 آذر شروع شده، تا پايان روز شنبه، 23 آذر ادامه مي‌يابد،

500

امسال با اعلام تعطيلات عيد قربان در سوريه، اين كشور عملاً 9 روز تعطيل بود.
بر اساس تقويم رسمي سوريه، عيد سعيد قربان از يكشنبه 7 دسامبر (هفدهم آذرماه) آغاز مي‌شود. همچنين روز عيد فطر نيز با سال‌گرد جنگ آزادي‌بخش اكتبر و روز پيروزي بر رژيم صهيونيستي مقارن شده است.

مسلمانان عراق
اوضاع امنيتي عراق نسبت به گذشته بسيار بهتر شده است؛ در موسم حج امسال موافقت اوليه نسبت به قرارداد امنيتي با آمريكا به تأييد پارلمان رسيد و اين در حالي است كه مراجع عظام و بعضي احزاب سني و شيعه نسبت به آن اعتراض دارند.
امسال عراق 31 هزار حاجي داشته كه قريب 60? آنان شيعه هستند. بعثة عراق براي همة اقوام، متمركز عمل مي­كند؛ اما كردها در بعثه هم استقلال خود را حفظ مي‌كنند و يك نماينده دارند. امسال از هر حاجي 2200 دلار دريافت شده است و30? هزينه‌ها هم به صورت يارانه توسط دولت پرداخت مي‌شود.
شركت هواپيمايي عراق از فرودگاه‌هاي بغداد، بصره، نجف، سليمانيه و اربيل به اعزام زائران اقدام مي‌كردند. اولين گروه زائران از طريق فرودگاه بين‌المللي اربيل به سمت فرودگاه ملك عبدالعزيز در شهر جده راهي ‌شدند.
برخي رؤساي گروه‌‌هاي سياسي در مجلس عراق از اين‌كه نمايندگان اين كشور بدون توجه به شرايط سياسي براي سفر حج اقدام كرده‌اند، رييس مجلس را به‌شدّت مورد انتقاد قرار دادند و خواهان اتخاذ تصميمي مناسب براي برخورد با آن‌ها شدند. در پي سفر هجده تن از نمايندگان پارلمان عراق جهت انجام مناسك حج، نمايندة آية‌الله سيستاني در كربلا اين اقدام را خلاف منافع اسلامي و ملي خواند و آن را فرار از مسؤوليت مهم نمايندگي مردم تلقي كرد.

 به گزارش روزنامه الشرق الاوسط، شيخ عبدالمهدي كربلايي گفت: «خداوند

501

مجازات كساني را كه در شرايط كنوني و حساس مجلس را ترك كرده‌اند و براي حج اعزام شده‌اند، خواهد داد.»
رييس بعثة عراق در مدينة منوره با اميرالحاج و اعضاي بعثة جمهوري اسلامي ايران ملاقات و گفت‌وگو داشت و در مكة مكرمه سرپرست حجاج همراه هيئتي در بعثة عراق با اعضاي آن ديدار و گفت‌وگو كرد.
خطيب جمعة مسجد «شواف» در عراق، حج امسال را پرثمر خواند و گفت: «حج امسال بهترين فرصت بود تا وحدت مسلمانان عراق اعم از شيعه و سني به جهانيان ثابت شود.»
حارث عبيدي امام و خطيب‌جمعة مسجد شواف در منطقة «يرموك» اظهار داشت: «ايام حج امسال نشان‌گر وحدت مسلمانان عراق بود. نشانة اين‌كه آن‌ها اختلاف چنداني با يكديگر ندارند و مي‌توانند در كنار يكديگر مسالمت‌آميز زندگي كنند.»
وي با اشاره به اين‌كه حجاج عراقي اعم از شيعه و سني كه در موسم حج بودند نقاط مثبت و قوت خود را به جهان ارائه كردند، افزود: «برخي ديدگاهي منفي از مسلمانان عراق داشتند و تصور مي‌كردند كه اختلافات قومي و مذهبي در عراق حاكم است، اما هنگامي كه وحدت ميان مسلمانان حتي وحدت و اتفاق‌نظر ميان علماي شيعه و سني را در ايام حج ديدند، تعجب كردند؛ طي حج امسال مسلمانان عراق وحدت خود را به جهانيان ثابت كردند.

مسلمانان عمان
امسال كشور عمان در مراسم حج چهارده هزار حاجي رسمي و پنج تا شش هزار حاجي غيررسمي داشت. كلية امور حجاج از طريق بعثه اداره مي­شود. در اين كشور رؤساي بعثه هر دو سال عوض مي‌شوند.

502

مسلمانان فلسطين
امسال حج­گزاري مسلمانان فلسطين با فرازونشيب­هاي مختلفي روبه­رو بود. حاجيان فلسطيني با تجمع در مرزهاي خروجي شهر، اعتراض خود را به حكومت اسرائيل و دولت‌هاي عربستان و مصر ـ كه مانع اعزام حجاج به حج شده بودند ـ اعلام كردند و از دولت‌هاي عربستان و مصر خواستند تا زمينة‌ اعزام اين زائران را به حج فراهم كنند.
يوسف فرحات، وزير امور ديني دولت خودمختار فلسطين، ضمن اعلام ناراحتي خود از وضع موجود، اعتراض خود را به دولت مصر اعلام كرده، از آن دولت خواست تا امكان اعزام زائران را هرچه زودتر فراهم كند.
اما به گزارش منابع خبري عربستان يك مقام مسؤول در وزارت امور خارجة عربستان در واكنش به اظهارات يك مقام ارشد جنبش مقاومت اسلامي فلسطين (حماس)، صادرنكردن رواديدِ حج تمتع براي ساكنان باريكة غزه را كذب محض خواند.
اين مقام عربستاني كه اشاره‌اي به عنوان و نامش نشده، در ادامة اظهارات خود تأكيد كرده بود: «دولت عربستان به تمامي فلسطيني‌ها به يك چشم مي­نگرد و بيش از سهمية مقرر براي آنان ويزاي حج تمتع صادر كرده است. وي با تأكيد بر اين‌كه وارونه جلوه دادن حقايق به نفع مردم فلسطين نيست، خاطر نشان كرد: «رواديد مورد نظر را در اختيار حكومت خودگردان فلسطين قرار داده است.»
در مقابل، يك مقام ارشد جنبش حماس، ضمن انتقاد شديد از دولت عربستان مدعي شده بود: «دولت اين كشور از صدور رواديد براي 2200 نفر از فلسطيني‌هاي ساكن در باريكة غزه ـ كه خواستار شركت در مناسك حج تمتع بوده‌اند ـ خودداري كرده است.»

شايد بتوان گفت كه اختلافات داخلي فلسطين، در به وجود آمدن اين وضعيت

503

ناخوشايند بي‌تأثير نبوده است به‌طوري كه «ايهاب الغصين» در گفت‌و‌گو با شبكة خبري العالم تصريح كرد: «وزير اوقاف دولت فلسطين در باريكة غزه، ماه‌ها پيش در كنفرانسي مطبوعاتي از همة طرف‌ها به ويژه تشكيلات خودگردان خواسته بود تا اختلافات سياسي در خصوص مسألة حج را كنار بگذارند؛ حج را فريضه‌اي ديني بدانند و در اين زمينه به توافقي ملي و اسلامي دست يابند».
وي افزود: «دولت فلسطين در غزه با اجراي قرعه‌كشي رسمي براي شهروندان در برابر ديد خبرنگاران، 2200 شهروند را از بين نوزده هزار نفري كه براي حج ثبت‌نام كرده بودند، انتخاب كرد و نام «كاروان وحدت ملي» بر آن‌ها نهاد تا اختلافات سياسي موجود كنار گذاشته شود؛ ولي متأسفانه تشكيلات خودگردان اين موضوع را سياسي كرد».
الغصين اظهار داشت: «تشكيلات خودگردان پس از اعلام نتايج قرعه‌كشي در غزه، ليستي شامل اسامي صدها نفر از نيروهاي امنيتي كه بيش از يك سال و نيم پيش از باريكة غزه خارج شدند و اسامي برخي متوفيان را ارائه داد. سخن‌گوي وزارت امور داخلي دولت فلسطين با تأكيد بر اين‌كه مسألة حجاج، جداي از محاصرة رژيم صهيونيستي عليه نوار غزه نيست، افزود: «ما مسألة حج را جداي از محاصره، توطئه‌هاي پياپي رژيم صهيونيستي عليه باريكة غزه، بستن گذرگاه‌ها، جلوگيري از ورود مواد غذايي به اين منطقه و قطع برق نمي‌دانيم.»
وي با اشاره به مسؤوليت مستقيم تشكيلات خودگردان در قبال محاصرة باريكة غزه، گفت: «محمود عباس، رييس تشكيلات خودگردان از سويي كشور مصر را براي بسته نگه‌داشتن گذرگاه رفح و از سويي ديگر رژيم اشغال‌گر صهيونيستي را براي بسته نگه‌داشتن گذرگاه‌هاي تجاري تحت فشار قرار داده است.»

وي با اشاره به مسؤوليت مصر در بسته نگه‌داشتن گذرگاه رفح افزود: «عباس پيش از همه به عربستان رفت و از دولت اين كشور خواست تا با هيچ طرفي به جز

504

تشكيلات خودگردان همكاري نكند.»

مسلمانان قطر
امور حج در كشور قطر توسط كميتة امور حج به عنوان يكي از معاونت‌هاي وزارت اوقاف و امور اسلامي سامان داده مي شود. رييس امور اداري بعثة قطر، آقاي «ابراهيم محمد النعمه» است. ساختمان بعثة قطر بسيار آبرومند و در روبه‌روي بعثة ايران قرار دارد.
امسال ده هزار حاجي قطري در موسم مراسم حج شركت داشتند كه بخشي به صورت زميني و بخشي نيز هوايي به عربستان آمده بودند. سفر به عربستان از اين كشور از طريق زميني بدون توقف حدود پانزده ساعت طول مي‌كشد.
هزينة سفر براي زائران زميني دو هزار دلار و براي هوايي چهار هزار دلار است. آنان از نظر ساختاري پنج كميته دارند؛ خدمات درجه‌بندي شده ندارند و خدمت‌رساني براي همه يك‌سان است.
همة امور حجاج توسط بعثه سامان داده مي‌شود؛ غذا به صورت بوفه اداره مي‌شود و آشپزخانة مركزي ندارند. عده‌اي هم به صورت حج كوتاه يعني از روز هفتم ذي‌حجه تا دوازدهم ذي‌حجه به عربستان مي­آيند.
در اين كشور امور كاروان‌ها از طريق قرارداد پيمان‌كاري به شركت‌هاي سياحتي تحت نظارت وزارت اوقاف سپرده مي­شود. به اين ترتيب ميان شركت‌هاي سياحتي براي ارائة خدمات برتر رقابت ايجاد مي‌شود.
ثبت‌نام در قطر، رايانه‌اي صورت مي‌گيرد و پيش از اعزام حجاج، آموزش­هايي داده مي‌شود. در هر كاروان يك پزشك وجود دارد و هر حاجي جمعاً دو هفته در عربستان است.

سه سال است كه امور حج اين كشور به اين طريق جديد ساماندهي مي­شود و

505

برخي ديگر از كشورهاي خليج (فارس) مانند امارات از آن‌ها الگو گرفته‌اند.

مسلمانان كويت
امسال گراني و بالا رفتن قيمت­ها از مهم‌ترين دغدغه­هاي حجاج كويتي بود. روزنامة «القبس» نوشت: «در حال‌حاضر گراني و افزايش نرخ‌ها در كشور در همة زمينه‌ها از جمله كاروان‌هاي حج سايه افكنده است.»
«القبس» به نقل از مبارك الحربي، رييس كميتة مردمي مبارزه با گراني افزود: «بسياري از افراد علاقه‌مند به انجام فريضة حج از افزايش نرخ‌ها گلايه دارند؛ زيرا هزينه‌ها نسبت به سال گذشته حدود 45? افزايش نشان مي دهد.» وي خاطرنشان كرد كه بسياري از شهروندان و خارجيان مقيم كشور، با ابراز نگراني نسبت به افزايش نرخ‌ها گفته‌اند كه ناگزير به انصراف هستند.
مبارك الحربي با اين حال گفت: «كميتة عالي امور حج قوانين و مقررات ويژه‌اي در اين زمينه در نظر گرفته و چگونگي افزايش نرخ‌ها در ارتباط با اماكن و مواد غذايي را بررسي كرده است.» وي با بيان اين‌كه گراني مانعي براي سفر يك حاجي كويتي است افزود: «هزينة يك حاجي در سفرهاي عادي از 450 دينار به دو هزار دينار خواهد رسيد».

مسلمانان لبنان

شيخ يزبك، رييس بعثة حزب الله لبنان است و ادارة «بعثة الحج اللبنانيه» كه زير نظر نخست‌وزير است، امور حج را سامان‌دهي مي‌كند. اگر همة جمعيت لبنان را هم مسلمان فرض كنيم، سهمية لبنان حداكثر 4000 نفر خواهد بود؛ ولي امسال عربستان بيش از 5000 نفر به لبنان و 1500 نفر سهميه هم به فلسطيني‌هاي مقيم لبنان

506

داده‌ است.
در لبنان ميان طوايف مختلف مسلمان، اعم از شيعه و سني سهمية خاصي وجود ندارد. هزينة هر حاجي بين 2000 تا 3500 دلار است. ولي چون از طريق شركت‌هاي سياحتي به اين سفر مي‌آيند، از هزينه‌ها و سطوح خدماتي متفاوتي برخوردارند. كاركنان بعثة لبنان جمعاً شصت تا هفتاد نفر هستند.

مسلمانان مالزي
جمعيت مالزي از سه تيرة مهم تشكيل شده؛ 55? نژاد مالايي ـ كه 95? از آن‌ها مسلمانند ـ حدود 30? نژاد چيني مالزيايي و بقيه نيز از نژاد هندي و ساير نژادها تشكيل شده. و كشور بر اساس قانون شريعت اداره مي‌شود و حكومت در دست مسلمانان است. نقش اساسي را در اقتصاد پوياي مالزي، نژاد چيني بر عهده دارند.
مالزيايي از نظر رواني، انسان‌هاي بسيار آرام، صبور و ساكت‌اند. اكثر آنان به نظام جمهوري اسلامي با ديدة احترام مي‌نگرند؛ چون معتقدند كشوري است كه محكم و با صلابت در برابر استكبار جهاني قد علم كرده، ايستادگي مي‌كند. بسيار قانع و ساده‌زيست هستند، به فكر زياده‌خواهي و حريص به مال دنيا نيستند، خود را گرفتار روزمرگي بيش از حد و تعلقات مادي نمي‌كنند. به حلال و حرام الهي پاي‌بندند و تلاش دارند تا مارك «حلال» كالاها را جهاني كنند تا مسلمانان هم بي‌دغدغه در سراسر جهان از اين كالاها استفاده كنند.

آنان مخارج قابل توجهي نيز براي ترويج اين فرهنگ هزينه مي‌كنند و با برپايي همايش‌ها و نمايشگاه‌ها و تبليغات الكترونيكي و مكتوب، سعي در نهادينه‌ساختن و پذيرش و مقبوليت همگاني مارك «حلال» دارند. زبان رايج در مالزي، انگليسي است و به آساني مردم با دو زبان مادري و انگليسي سخن مي‌گويند. هويت فرهنگ

507

مالايي، كاملاً با فرهنگ اسلامي آميخته شده و هويت مالايي بودن را به اسلاميّت آن مي‌دانند، بزرگ‌ترين عيد آن‌ها، اعياد اسلامي مثل عيد فطر است كه با شور و شعف خاصي به برگزاري هرچه باشكوه‌تر آن مي‌پردازند.
در كشور مالزي استطاعت شرط اصلي براي حج است. فقه غالب در آن‌جا شافعي است. همين كه احساس استطاعت كنند، آينده‌نگري و رسيدگي به آتيه فرزندان و يا تأمين امكانات مادي را كنار مي‌گذارند و بار سفر حج مي‌بندند؛ سازمان حج و زيارتي به نام «تابونگ حج» دارند كه سازمان بسيار مهمي در آن كشور محسوب مي‌شود و اين سازمان، علاوه بر امور حج، متصدي امور اوقاف هم هست، آناني كه مستطيع شده‌اند، به ثبت‌نام اقدام مي‌كنند.
حداقل هزينة حج در مالزي بين 2500 تا 3000 دلار است. آموزش حج دارند و زائران خيلي باشوق و اشتياق و افتخار اين دوره‌ها را سپري مي‌كنند. اصولاً لفظ حاجي در كشور مالزي بسيار ارزشمند است و به همين لحاظ، حتي جلوتر از القاب سياسي مي‌آيد. اين لفظ، واژة پيش‌پا افتاده و روزمره‌اي نيست و حاجي از احترام خاصي برخوردار است.
مدت برگزاري حج آنان بيشتر از يك ماه است تا بهره بيشتري از اعمال و عبادات ببرند. در فرهنگ ايراني به تهية هدايا براي نزديكان و خويشاوندان اهميت زيادي دارد و حاجيان ايراني به هر جنسي كه تمايل بيابند، اقدام به خريد مي‌كنند؛ اما مالزيايي‌ها بيشتر به خريد عود، تسبيح، خرما، آب زمزم، سجاده و لباس‌هاي عربي اقدام مي‌كنند و اين‌ها را سوغات‌ منحصربه‌فرد سرزمين وحي مي‌دانند و از خريد اجناس پرحجم و دست‌وپاگير مي‌پرهيزند.

حجاج مالزي در بازگشت از حج نيز با برپايي چادري در كوچة محل زندگي خود، ميهماني و وليمة مختصري مي‌دهند و اساساً از ريخت‌وپاش و اسراف‌كاري به شدت خودداري مي‌كنند افزون بر اين‌كه خيلي از حاجيان اصولاً توان مالي لازم را

508

براي دادن ميهماني‌هاي آن چناني هم ندارند.
مسلمانان هند
براساس آخرين آمار دقيق، جمعيت هند كه در سال ? ???? منتشر شده، جمعيت اين كشور را يك ميليارد و ?? ميليون و??? هزار و ??? نفر نشان مي‌دهد؛ جهان اسلام مي‌تواند از تأثيرات مسلمانان اين سرزمين بسيار بهره‌مند شود. مسلمانان هند معتقدند كه ???? از جمعيت اين كشور را شامل مي‌شوند، اما آمارهاي رسمي، شمار آنان را 5/13? از جمعيت اين كشور مي‌داند.
امسال حال و هواي سفر روحاني حج در منطقه‌هاي مسلمان‌نشين هندوستان مشهود بود؛ مسافران ايالت‌هايي همچون جامو و كشمير، شهرهايي همچون عليگر و محله‌هايي از شهرهاي بزرگ همچون دهلي و بمبئي آماده اين سفر روحاني شده بودند.
با افزايش 1300 نفر به زائراني كه از طريق يارانة دولتي عازم حج شده بودند، ?امسال 123211نفر از مسلمانان هند با هم‌ياري دولت و چهل هزار نفر توسط شركت‌هاي سياحتي اعزام شدند كه جمعاً به بيش از 162 هزار نفر مي‌رسيد.
در مدينه و مكه تنها خدمتي كه به حجاج هندي ارائه مي­شد، محل اسكان آنان بود كه 500 ريال در مدينه و 1500 تا 2000 ريال در مكه از هر حاجي صرفاً براي اسكان اخذ گرديد.
 حجاج هندي در مدينه هشت روز توقف مي­كنند و هيچ نوع خدمات ديگري اعم از غذا و حمل و نقل به حجاج هندي ارائه نمي­شود. امسال دولت هند 50? تخفيف را براي بليط هواپيما تقبل كرد.

حجاجي كه از طريق شركت‌هاي سياحتي به حج مي‌آيند، متناسب با وجه

509

پرداختي، از خدمات متفاوتي برخوردارند. هر سال زائراني كه مايل‌اند براي زيارت خانة خدا از يارانة دولتي استفاده كنند، به قيد قرعه انتخاب مي‌شوند.
 دولت هند سالانه ? 8/2 ميليارد روپيه براي اعزام مسلمانان به سفر حج اختصاص مي‌دهد. افرادي كه از يارانة دولتي استفاده مي‌كنند، بر حسب هتل انتخابي، بايد از ? ?? هزار روپيه (حدود 1745 دلار) تا ? ?? هزار روپيه (حدود 2021 دلار) بپردازند.
شركت‌هاي هوايي «ايراينديا» و «سعودي ايرلاين» زائران هندي را به شهرهاي مكه و مدينه مي‌رسانند. نخستين پرواز از كرالا به عربستان سعودي، در تاريخ?? آبان ماه امسال و آخرين پرواز زائران هندي نيز دهم آذرماه بود.
بعثة هند در مدينه در نزديكي حرم در يك ساختمان مستقل چند طبقه كه حجاج هم در آن حضور دارند، مستقر شده بود كه از نظر ظاهري، ساختماني درجه سه است و دفتر حج هند زيرنظر سركنسول‌گري هند در جده قرار داشت.

510

حج­گزاري مسلمانان قاره  آفريقا

مسلمانان ساحل­عاج
ساحل‌عاج با بيست ميليون جمعيت، حدود يازده ميليون مسلمان دارد كه امسال چهار هزار تن از آنان در حج شركت دارند.
امام ادريس قدوس، با نفوذترين عالم ديني در ساحل‌عاج و منطقة غرب آفريقاست. قدوس در مصر و ليبي علوم ديني تحصيل كرده است. وي بارها به ايران سفر كرده و در مجمع تقريب عضويت دارد. قدوس با گذرنامة سياسي دولت ساحل‌عاج سفر مي‌كند و از اعتبار و احترام خاصي نزد دولت اين كشور برخوردار است و به زبان‌هاي عربي و فرانسه تسلط كامل دارد.

مسلمانان سنگال
كشور مسلمان سنگال واقع در غرب آفريقا، با جمعيتي بالغ بر ده ميليون نفر و از مستعمرات سابق فرانسه است. بيش از 90? مردم اين كشور مسلمان هستند. بنا به گفتة رييس بعثة سنگال در مدينه، در سال 1386، بعثة سنگال مقام اول را در بين كشورهاي آفريقايي و مقام سوم را در ميان كلية بعثه‌هاي مستقر در عربستان از نظر مديريت امور حجاج به خود اختصاص داده است.

شيخ ابراهيم جاه‌خاته و شيخ عبدالله باه، به‌ترتيب اميرالحاج و مسؤول بعثة
حج سنگال در مدينه و جدّه‌اند. شيخ ابراهيم جاه‌خاته، منصوب رييس جمهور سنگال و هم‌تراز وزير است. وي فارغ‌التحصيل جامعة اسلامي مدينه است. شيخ

511

عبدالله باه نيز فارغ التحصيل دانشگاه «الازهر» مصر در رشته فقه و زبان عربي با درجه دكترا است.
شيخ عبدالله باه رياست بزرگ‌ترين مركز اسلامي در سنگال به نام «المركز الاسلامي للدعوة الي الكتاب» را برعهده دارد. اين مركز از اعتبار بالايي در منطقة غرب آفريقا برخوردار است؛ به‌گونه‌اي كه دبير كل رابطة العالم الاسلامي عربستان از آن بازديد كرده است. ايشان صاحب تأليفاتي در باب فقه از جمله كتاب «البسيط في العلم الميراث» مي‌باشد. هر دوي آن‌ها به زبان‌هاي عربي و فرانسه تسلط كامل دارند.
آقاي شيخ عبدالله باه، داراي گرايش‌هاي بسيار عالمانه و وحدت‌طلبانه ميان مذاهب اسلامي است و نسبت به مقام والاي حضرت امام خميني1 و مقام معظم رهبري ارادت خاصي دارد.
اميرالحاج سنگال همراه رييس بعثه و هيئتي از علماي سنگالي، همچون مسؤولان بعثه‌هاي ديگر كشورهاي اسلامي، در بعثة ايران با نمايندة محترم ولي‌فقيه و معاونان بعثه ديدار و گفت‌وگو كردند.

مسلمانان سودان
سودان امسال 35 هزار حاجي دارد كه نيمي از طريق دريا و نيم ديگر از طريق هوايي به عربستان مي‌آيند. 75? مدينه اول هستند و 2200 دلار از حجاج دريافت مي‌شود؛ ولي هزينة غذا به‌عهدة خود حاجي است؛ در قالب هشت مركز در مكه كه تحت اشراف يك مدير منطقه‌اي هستند اداره مي‌شوند.

مسؤول ارشاد و امور مذهبي حاجيان، مستقيماً با رييس بعثه كار مي‌كند
و وي استاد و مدير دانشگاه است. اين فرد چندين معاون دارد كه همه داراي درجة دكترا و استاد دانشگاه هستند. در هر يك از بخش‌هاي هشت‌گانه يك مسؤول با

512

درجة دكترا فعاليت دارد كه مسؤولان اين بخش را سرپرستي مي‌كند. هر 46 حاجي يك مسؤول ارشادي دارند كه تمام كارهاي آن‌ها را از ارشاد و امور فقهي مناسك همراهي مي‌كند.
دكتر ازهري التيجاني، وزير ارشاد و امور ديني و اميرالحاج سودان است و مي‌توان گفت امور سازمان‌دهي حج با نظم و ترتيب خوبي انجام مي‌گيرد. اتوبوس‌هاي حامل پرچم سودان كه حمل و نقل حجاج را انجام مي دهند، در سطح شهر ديده مي‌شوند؛ نيروهاي اجرايي چندان متعدد به نظر نمي‌رسيدند.

مسلمانان مصر
كشور مصر داراي 75 ميليون نفر جمعيت است كه به همين تناسب، امسال در موسم حج 75 هزار زائر داشت. از اين تعداد، 25? از طريق دريايي و بقيه از طريق هوايي به مدينه و مكه عزيمت كردند. از 75? زوّاري كه از طريق هوايي به عربستان مي‌آيند، 30? از طريق دولتي و مابقي از طريق شركت‌هاي سياحتي اعزام مي‌گردند. حجاج با توجه به استفاده از شركت‌هاي سياحتي يا نهادهاي دولتي، از درجه‌هاي متفاوت خدمات بهره‌مند مي‌شوند.
روزنامة عكاظ نوشت: «احمد سيد جمال‌الدين، معاون رييس هيئت حج جمهوري عربي مصر از تلاش‌هاي دولت عربستان در تأمين آسايش و سهولت اداي مراسم براي زائران به طور كلي و زائران مصري به‌طور خاصّ، قدرداني كرد. وي گفت كه هيئت حج مصر با برگزاري همايش‌ها و سخنراني‌هاي داوطلبانه و تعيين راهنماي مذهبي براي هر گروه ازحجاج، كوشيده تا آن‌ها را با امور حج و مناسك آن آشنا كند.»

اين مسؤول مصري اظهار داشت: «هيئت حج مصر به منظور ارائة خدمات هر چه بهتر به زائران خانة خدا، همواره بر رايزني وگفت‌وگوي مستمرّ با مسؤولان وزارت

513

حج سعودي تأكيد دارد. احمد رزق معاون امور كنسول‌گري وزارت خارجة مصر، به اتباع مصري مقيم عربستان سعودي نسبت به تلاش براي انجام مناسك حج بدون كسب مجوز حج از مقامات سعودي دست‌اندركار هشدار داد.
اين در حالي است كه مقامات سعودي تأكيد كرده‌اند دربارة كساني كه بدون مجوز رسمي وارد مناطق مشاعر مقدس شده‌اند، شدت عمل به خرج خواهند داد.
مديريت بعثة مصر با وزارت كشور و توسط نظاميان امنيتي اداره مي‌شود. براي اولين بار پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران، رييس بعثة حج جمهوري عربي مصر، سرتيپ محمدالمصري در مدينه با حضور در محل بعثة جمهوري اسلامي ايران با مسؤولان بعثه نمايندگي مقام معظم رهبري ديدار كرد.

مسلمانان موريتاني
حجاج كشور موريتاني از كشورهاي اسلامي آفريقا براي انجام مناسك حج از كشورشان راهي عربستان سعودي ­شدند. «محمد سالم ولد عبدالحي»‌ رييس كميتة ملي حج موريتاني، شنبه‌شب به تلويزيون عربستان سعودي گفت كه زائران كشورش به شكل‌هاي مختلف و بنابر توان مالي خود به عربستان سعودي مسافرت مي‌كنند.
 وي گفت: «‌آ‌ن‌هايي كه توانايي مالي بيشتري دارند، از راه هوا و آن‌ها كه توانايي‌شان محدود است، از راه دريا و زمين به عربستان سعودي مي‌روند». اين مقام موريتاني گفت، همة زائران كشورش بر اساس برنامة بهداشتي، در برابر بيماري‌هاي مسري واكسينه شده‌اند.

مسلمانان نيجريه

نيجريه با 140ميليون نفر پرجمعيت­ترين كشور قاره آفريقاست كه حدود 70? آنان مسلمان‌ند. امسال سهم نيجريه از خيل حجاج 95 هزار نفر در قالب 774 كاروان

514

بوده كه كليه امور هر كاروان، اعم از غذا و حمل و نقل به طور مستقل با خود كاروان­هاست.
رئيس بعثة نيجريه، دكتر «بللو محمد» است كه در آمريكا و نيجريه درس خوانده و دكتراي امور تربيتي دارد. او به زبان‌هاي عربي و انگليسي تسلط كامل دارد و عربي را در مدارس اسلامي نيجريه فراگرفته است. برادر ايشان آقاي ابوبكرچيكا، سفير نيجريه در جمهوري اسلامي ايران است.
وي از دولت‌هاي عربي و عربستان به دليل تفاوت قائل شدن ميان آفريقايي و آمريكايي و اروپايي انتقاد كرد و گفت: «در فرودگاه اين‌جا وقتي گذرنامه آمريكايي و انگليسي داشته باشي، احترام مي‌بيني؛ ولي صاحب گذرنامه كشور اسلامي احترام ندارد».

515

حج­گزاري مسلمانان قاره  آمريكا
مسلمانان آمريكايي
نخستين گروه از حجاج آمريكايي از طريق شركت دارالسلام و به‌منظور انجام فريضة حج وارد مكة مكرمه شدند. به نوشتة نشرية «المدينه»، رضا بن رشاد عجيمي، عضو شوراي اداري مؤسسة ناظر بر امور حجاج غرب اروپا و آمريكا و استراليا، با دسته‌هاي گل و خوشامد‌گويي از اين گروه 64 نفره استقبال كردند.
اين گروه در آغاز ورود به مكة مكرمه آب زمزم نوشيدند و پذيرايي شدند؛ به‌گونه‌اي كه حجاج عمق ارتباط اسلامي برادرانه بين زائران خانة خدا را به خوبي احساس كردند.
اين گروه از زائران از ملت و دولت عربستان، به‌دليل حسن پذيرايي و استقبال تشكر كردند و اعلام داشتند كه از زمان ورود به فرودگاه و سپس حضور در مكة مكرمه، برادري اسلامي و صداقت را به معناي حقيقي آن لمس كردند و با وجود دوري از خانه و خانوادة خود، احساس امنيت و آسايش مي‌كنند.

ماجرايي جالب از جوان آمريكايي در سفر حج
يك جوان بيست سالة آمريكايي، خاطرات خود از سفر به حج را با شور و اشتياق خاصي بيان مي‌كند؛ دربارة رسيدن به مكه، گم‌شدن در ميان جمعيت عظيم زائران و مرگ يك حاجي در حال طواف در كعبه چنين مي­گويد:

«عادل موشلوينچ» كه براي نخستين بار حاجي مي‌شود، مي‌گويد: «من آن مرد را ديدم، زيباترين لبخند را بر لب داشت». او كه به‌تنهايي به مكه رسيده بود، گفت كه

516

مرگ آن پيرمرد را ديده و جسد او را سريع از ميان جمعيت خارج كرده‌اند. او علت مرگ را نمي‌دانست؛ اما آن را يكي از روحاني‌ترين لحظات زندگي خود مي‌داند كه واقعاً باعث تكان روحي بزرگي براي او شده است.
او گفت: «من به صورت او و به كعبه نگاه كردم. خوشحال بود، او به خدا بسيار نزديك شده بود؛ صحنة خيلي عاطفي بود. هيچ‌گاه چنين احساسي نداشته‌ام».
براي مسلمانان جوان آمريكا كه از خانة دور هستند، سفر حج رخداد منحصر به فردي در زندگي‌ است كه به نظر آنان، باعث محكم‌تر شدن اعتقادشان و نيز ارتباط آنان با مسلمانان بيشتري مي‌شود.
سفر حج حتي براي آناني كه براي چندمين بار به اين مكان مي‌روند، اعجاب‌انگيز است. حدود سه ميليون مسلمان از سراسر جهان در پنج روز، خود را به مكه رسانده و پا جاي پاي حضرت محمد9 و حضرت ابراهيم7 مي‌گذارند؛ ابراهيمي كه در اسلام نخستين مسلمان شناخته شده است.
پياده‌روي‌هاي طولاني كه در آن مي‌تواني زبان‌هاي بسياري را بشنوي؛ عربي،‌ انگليسي، تركي، مالايي، باهاما، اردو و هندي؛ و تقاطع فقر و ثروت در جايي‌كه بعضي زائران در خيابان‌ها خوابيده و عده‌اي در هتل‌هاي پنج‌ستاره مسكن مي‌گزينند. بيش از بيست هزار آمريكايي امسال به حج رفته‌اند كه بسيار بيشتر از مقدار معمول آن‌ها در سال‌هاي گذشته بوده است.
براي والدين مسلمان آمريكايي نيز اين شانس بزرگي است كه هم‌زمان با كريسمس خود، بچه‌هايشان را با ميراث مذهبي آن‌ها كه از كودكي تنها در مورد آن شنيده‌اند، آشنا كنند.
«تبسم قريشي» اهل منچستر نيويورك كه در منا در حال استراحت است، مي‌گويد: «اين واقعاً تجربه‌اي آموزنده براي جوانان است». پسر او، امير، در نزديكي وي خوابيده و خستگي پاهايش را رفع مي‌كند.

517

قريشي مي‌گويد: «امروز دست‌هايم را روي شانة امير گذاشتم و گفتم چه ياد گرفتي؟ گفت: صبر. آنان ياد گرفته‌اند كه بايد براي حل مشكلات به هم كمك كنيم. او در بازگشت اين تجربه را به همة دوستانش انتقال خواهد داد».
آنان خاطرات زيادي را از مردم و سفر خود دارند؛ به‌ويژه از زنان زائر اندونزيايي كه به هُل دادن براي بازكردن راه خود معروف‌اند و البته مهم‌ترين خاطرة آنان گم‌شدن مسيرها به خاطر شلوغي جمعيت است».
«طاهر عمروني» 21 ساله، از هوستون مي‌گويد: «شما در اين‌جا متوجة تنوع بي‌حد جهان اسلام مي‌شويد. چه فرهنگ‌هاي متفاوتي در قالب اسلام و چه مشتركاتي»!

518

حج­گزاري مسلمانان قاره  اروپا

مسلمانان اتريش
همه ساله تعدادي از مسلمانان اتريش براي انجام مناسك حج به سرزمين وحي، عربستان سعودي سفر مي‌كنند. دكتر آناس شقفه، يك فعال در امر حج و اعزام حجاج، به خبرنگار ايرنا در وين گفت: «اين تعداد از زائران خانة خدا هر سال از سوي نهادهاي مختلف اسلامي كه در اتريش فعاليت دارند، براي انجام مناسك حج عمرة مفرده و حج ابراهيمي تمتع به سرزمين وحي اعزام مي‌شوند».
وي با اشاره به شرايط و چگونگي ثبت‌نام متقاضيان حج دركشور اتريش، اظهار داشت: «مسلمانان مقيم اين كشور اعم از تشيع و تسنن، با تكميل فرم‌هاي نام‌نويسي كه در ماه مبارك رمضان در مساجد و مراكز اسلامي شيعيان و اهل سنت توزيع مي‌شود، اقدام به نام‌نويسي حج مي‌كنند».
دكتر شقفه همچنين دربارة هزينه‌ها و سرويس‌هاي خدماتي براي متقاضيان سفر به عربستان سعودي جهت انجام فرايض حج واجب و عمرة مفرده افزود: «هزينة اين سفر زيارتي براي هر زائر با توجه به نوع خدمات رفاهي، پروازي و هتل بين دو تا پنج هزار يورو برآورد مي‌شود.

مسلمانان اروپاي غربي

هيئت جهاني تازه مسلمانان وابسته به انجمن جهاني اسلام از حضور
80 تازه‌مسلمان اروپايي در مناسك حج تمتع امسال خبر داد. وي گفت: «اين حجاج تازه‌مسلمان، از مراكز و سازمان‌هاي اسلامي وابسته به هيئت جهاني تازه‌مسلمانان

519

در كشورهاي اسپانيا، ايتاليا، سوييس، فرانسه، هلند، نروژ و بلژيك به حج تمتع
اعزام شده‌اند.»
شيخ خالد بن رميح الرميح، دبيركل هيئت جهاني تازه‌مسلمانانِ وابسته به انجمن جهاني اسلام اعلام كرد: «اين هيئت در حج تمتع امسال پذيراي 80 تازه‌مسلمان از كشورهاي اروپاي غربي، آمريكاي لاتين و روسيه خواهد بود.»
بنابر گزارش روزنامة الوطن، شيخ رميح دربارة شرايط اعزام تازه‌مسلمانان تصريح كرد: «بايد شش ماه از مسلمان شدن آن‌ها گذشته باشد و با اركان اسلام آشنايي داشته، پيش از اين نيز به حج اعزام نشده باشند».

مسلمانان روسيه
خبرگزاري «روس بالت» روسيه به نقل از يك سخن‌گوي ادارة مسلمانان تاتارستان اعلام كرد: «امسال دو هزار نفر از تاتارستان و مناطق اطراف آن عازم سفر حج خواهند شد. نخستين گروه از زائران خانة خدا از روسيه، شامل 165 نفر با يك فروند هواپيماي مسافري از «قازان» مركز جمهوري تاتارستان عازم شهر جدة عربستان سعودي شدند.
در همين حال به گزارش ريانووستي، امسال سه هزار نفر از جمهوري چچن براي انجام مناسك حج عازم عربستان خواهند شد و قرار است نخستين گروه از اين زائران، دوم آذرماه به اين كشور سفر كنند. هزينة سفر پانصد تن از زائران چچني را «بنياد احمد قادراف» پرداخت كرده است.

بيشترين تعداد زائران خانة خدا را مسلمانان جمهوري داغستان تشكيل مي‌دهند و امسال دوازده هزار نفر از اين منطقه عازم سفر حج خواهند شد. به گفتة «نفيق‌الله آشيروف»، مفتي مسلمانان بخش آسيايي روسيه، عربستان امسال سهمية 25500 نفري براي سفر حج مسلمانان روسيه تعيين كرده كه اين سهميه نسبت به سال گذشته،

520

حدود پنج هزار نفر افزايش يافته است.
مسلمانان روسيه با وجود فاصلة زياد كشورشان تا عربستان سعودي، از طريق هوايي و زميني به سفر حج مشرف مي‌شوند. زائراني كه مسير زميني را انتخاب مي‌كنند، اكثراً از جمهوري‌هاي قفقاز شمالي روسيه هستند كه با اتوبوس و از طريق آذربايجان، ايران، تركيه و عراق به عربستان مسافرت مي‌كنند.
بخش قابل‌توجهي از زائران نيز از طريق هوايي و با پرواز «مسكوـ جده» به زيارت خانة خدا مي روند.
اين گروه معمولاً از زائران مناطق مركزي و ولگاي روسيه ازجمله مسكو و جمهوري‌هاي تاتارستان و باشقيرستان هستند كه در قالب كاروان‌هاي رسمي يا به وسيلة شركت‌هاي گردش‌گري به عربستان سفر مي‌كنند.
گفتني است كه اتوبوس حامل زوار روسي كه از مراسم حج بار. مي‌گشتند، حوالي ساعت 23 روز12/10/87 دچار سانحه شد.
بر اساس گزارش پليس‌راه آذربايجان، اتوبوس «مان» حامل حجاج كه اهل داغستان روسيه بودند، با يك كاميون آذربايجاني «كاماز» تصادف كرد. در اثر اين سانحه سه نفر از جمله رانندة اتوبوس زخمي شدند.

مسلمانان فرانسه
خبرگزاري «ايكنا» گفت: «در جزوه‌اي كه توسط وزارت‌ كشور، وزارت امور خارجه و نيز وزارت اقتصاد فرانسه منتشر شده، تمامي مسائل مربوط به چگونگي دريافت رواديد، قرارداد مسافرت، بيمه و واكسن زائران توضيح داده شده است؛ همچنين افرادي نيز به منظور اطلاع‌رساني و راهنمايي زائران فرانسوي در مكه مستقر شده‌اند و آنان را در يافتن نشاني اماكن مقدس ياري مي‌كنند».

521

از سوي ديگر، تمام دفاتر خدمات گردش‌گري مربوط به حج بايد از طرف دولت فرانسه داراي مدرك معتبر و يا گواهي‌نامه باشند و تمامي قوانين مربوط به سفر حج و حقوق مسافران و حجاج را قبول كنند.
مسافراني كه با دفاتر خدمات گردش‌گري مورد تأييد دولت، قرارداد بسته‌اند، بايد در صورت بروز هرگونه مشكل به مقامات دولتي اطلاع دهند تا اقدامات ضروري در اين زمينه صورت گيرد.
وزيران كشور، امور خارجه و اقتصاد فرانسه قانوني‌شدن دفاتر خدمات گردش‌گري مربوط به حج و اعطاي مدارك لازم به اين دفاتر به منظور ضمانت حقوق زائران مكة مكرمه را خواستار شدند.

522

گوناگون از حج ملل

استطاعت در كشورها
بالاترين و پايين‌ترين مرز استطاعتِ حج در كشورهاي اسلامي از سوي مركز تحقيقات حج عربستان سعودي چنين اعلام شده:

523

همين بررسي‌‌ها نشان مي‌دهد كه بايد مرز استطاعت براي حج، از نظر اقتصادي محاسبه و ميزان پاي‌بندي به آن روشن شود تا شمار حاجيان مردّد و خيابان‌نشين در راه‌ها و اماكن عمومي مكة مكرمه و مشاعر مقدسه كاهش يابد.
يازده كشور از كشورهاي اسلامي برگزيده شدند تا وضعيت اقتصادي و اجتماعي حاجيان خود را بررسي كنند كه عبارتند از: اندونزي، مالزي، پاكستان، هند، بنگلادش، سوريه، يمن، مصر، مغرب، نيجريه و اتيوپي.
اين بررسي‌ها نشان داد كه بيشتر حاجيان از كشورهايي هستند كه سطح معيشتي پاييني دارند يا حداكثر سطح زندگي آن‌ها متوسط است؛ بنابراين، بخشي از حجاج، شرط استطاعت مالي را براي اداي فريضه حج ندارند.

هزينه‌ها و مخارج سفر حجاج كشورهاي ديگر
اغلب حجاج كشورهاي اسلامي كه به حج مشرف مي‌شوند، ميانگين مخارج سفرشان از حجاج ايراني بسيار بيشتر است.
اين در حالي است كه اين هزينه‌هايي را كه آنان پرداخت مي‌كنند، تنها براي اسكان و پروازها و هزينة چادرهاي مشاعر در عرفات و مناست.
خبرنگار پايگاه اطلاع‌رساني حج، در مصاحبه با حجاج برخي از كشورها به آمار و ارقام زير رسيده است:
حجاج الجزايري با پرداخت 16 ميليون دينار الجزايري، آن هم فقط براي اسكان و هزينه‌هاي پروازها به حج مشرف مي‌شوند.

524

حجاج تركيه معمولاً به دو شكل به حج مشرف مي‌شوند؛ دستة اول افرادي هستند كه به صورت گروهي و شخصي سفر مي‌كنند و دستة دوم، از طريق دولت و كاروان‌هاي شركتي به حج آمده‌اند و هر يك سه هزار يورو براي هزينه‌هاي حج اختصاص داده‌اند.
فلسطيني‌ها نيز دو هزار دلار فقط براي هزينة اسكان و پرواز از كشورهاي اروپايي به عربستان آمده‌اند.
حجاج برونئي كه از طريق دولت به حج آمده‌اند، هزينه‌هاي سفرشان به 9000 وينگت برونئي، معادل 25000 ريال سعودي بالغ مي‌شود كه حجاج برونئي جزو معدود حجاج كشورهايي هستند كه هزينه‌هاي خوراك آنان نيز برعهدة كاروان و شركت توريستي است كه آنان را به حج مي‌آورد.
مصري‌ها نيز از دو طريق به حج مي‌آيند؛ يا از طريق دولت است كه 20000 جنيه مصري هزينة هر نفر است و يا آزاد به حج آمده‌اند كه هزينه‌هاي آن بر 70000 جنيه مصري بالغ مي‌گردد.
آنچه در بين اغلب حجاج ديگر كشورها عموميت دارد، اين است كه اين زائران براي تهية غذا، يا خود پخت‌وپز مي‌كنند و يا از غذاهاي آماده در بازار استفاده مي‌كنند.
حجاج كشورهاي اسلامي در پاسخ به اين سؤال كه برايتان مشكل نيست كه خودتان غذا تهيه مي‌كنيد، پاسخ دادند: البته كمي وقت‌گير است؛ اما حج زيارتي است كه در آن خورد و خوراك چندان مهم نيست و اغلب با سرهم‌كردن برخي مواد خود را سير مي‌كنيم و يا از غذاهاي آماده در بازار استفاده مي‌كنيم .
حجاج برخي كشورها در مكان‌هاي اسكاني كه بسيار كوچك و پر جمعيت هستند به‌سر مي‌برند و در برخي موارد، زائران نوبتي در هتل استراحت مي‌كنند و بقيه در حرم به‌سر مي‌برند.

525

محدوديت‌هاي زيارتي زنان در اماكن مقدس
تعدادي از زنان زائر بيت‌الله الحرام از كشورهاي مختلف جهان درگفت‌وگو با خبرنگار ايرنا خواستار رفع محدوديت‌هاي زيارتي اعمال‌شده در اماكن مقدس شهر پيامبر گرامي اسلام در مورد زنان شدند.
امّ زهرا، 34 ساله از عراق ـ كه براي نخستين‌بار به حج مشرف شده ـ روز چهارشنبه در گفت‌وگو با خبرنگار اعزامي ايرنا گفت: «با همه سختي‌هاي موجود در عراق و با تمام مشكلات اقتصادي به حج مشرف شدم؛ اما در مدينه با محدوديت زماني و مكاني براي زنان در زيارت اماكن مقدس مانند مسجدالنبي و قبرستان بقيع روبه‌روشدم».
امّ‌زهرا افزود: «حج، زمينة برقراري ارتباط مسلمانان را فراهم مي‌كند؛ بنابراين زنان نبايد از موقعيت كمتري نسبت به مردان در زيارت اماكن مقدس سرزمين رسول‌الله برخوردار باشند».
امّ شاهد، 35 ساله، ديگر زن عراقي حاضر در مدينةالنبي به ايرنا گفت: «ما زنان از امكانات برابر مردان در زيارت حرم شريف نبوي و اهل‌بيت برخوردار نيستيم و اين براي تمام مسلمانان جهان سؤال‌برانگيز است».
اين زن كه از كربلا به حج مشرف شده گفت: «تعداد زائران زن نسبت به زائران مرد در مدينةالنبي كمتر نبوده و بلكه شايد بيشتر هم باشد؛ اما تمام امكانات زيارتي براي مردان اختصاص يافته است».
وي با طرح اين سؤال كه چرا زنان اجازه ندارند وارد قبرستان بقيع شوند، تأكيد كرد: «هر زن مسلمان شايد فقط يك‌بار در عمرش چنين سفر الهي نصيبش شود».

فليحه زهرا، زن 39 سالة پاكستاني نيز در گفت وگو با ايرنا گفت: «رسول‌الله و اهل‌بيت متعلّق به جهان اسلام هستند و نبايد مانع از ارتباط بخشي از امت پيامبر با

526

ايشان شد».
وي از نحوة برخورد تعدادي از مأموران در حرم شريف نبوي گله كرد و گفت: «بهتر است محدوديت‌‌هاي مكاني و زماني براي زنان در زيارت اين اماكن شريف برداشته شود و رفتارها با تمام مسلمانان به يك‌سان باشد».
وي تأكيدكرد: «مسلمانان بايد به ريسمان محكم وحدت الهي چنگ زنند تا دوران شكوه و عظمت اسلامي تجديد شود».
«شداء حسين» بانوي 55 سالة لبناني نيز در اين زمينه گفت: «پس از سال‌ها اميد و آرزو موفق به زيارت حرم شريف رسول اكرم6 شدم؛ اما وقتي اين محدوديت‌ها را ديدم، دلم شكست و به‌سختي ناراحت شدم».
وي كه از بيماري صعب العلاجي رنج مي‌برد گفت: «رسول الله9 و اهل‌بيت ايشان متعلق به تاريخ اسلام و مسلمانان هستند و زنان مسلمان منتظر روزي مي‌مانند كه هرگاه به حرمين شريفين در مدينة منوره رجوع كردند، بتوانند به راحتي به مكان شريف روضةالنبي و يا زيارت قبرستان بقيع بروند».
امّ‌حسين گفت: «اين منظرة غم‌انگيزي است كه با بيماري و سختي به حرم شريف نبوي وارد شوي؛ اما نتواني از اين اماكن شريف ديدار داشته باشي».
زيارت از اماكن متبركه‌اي مانند «روضةالنبي» درمسجدالنبي ـ كه در احاديث و روايات اسلامي از آن به عنوان مكان بسيار شريف و معنوي ياد شده ـ براي زنان مسلمان در تمام ساعات شبانه‌روز در مدينة منوره امكان‌پذير نيست؛ بلكه ساعاتي در ابتدا و انتهاي شب براي اين زيارت اختصاص داده شده است.
زنان مسلمان همچنين نمي‌توانند وارد قبرستان بقيع شوند و اين مكان شريف بعدازظهر هر روز و آن هم در ساعتي مشخص و از پشت ديوارهاي بلندي كه دور تا دور آن را پوشانده، امكان‌پذير است.

527

حجاج ساير كشورها در بقيع
مسلمانان كشورهاي مختلف از جمله تركيه و چين به صورت دسته‌جمعي و با لباس‌هاي متحدالشكل و همراه داشتن تابلوهاي شناسايي متعلق به گروه و كشور متبوع خود، در داخل قبرستان بقيع حضور چشم‌گيري داشتند.
عوامل ارشادي حدود 25 نفر از زائران شيعة هنديِ در حال دعا را با تحريك و ايجاد حساسيت رفتاري از بقيع اخراج نمودند.
يك نفر از زائران تركيه‌اي با استفاده از غفلت مأموران سعودي از پشت سر آن‌ها خود را به محل قبر حضرت امّ‌‌البنين رساند كه سريعاً توسط مأموران با او برخورد و از آن نقطه به بيرون هدايت شد.
زائران تركيه‌اي در قالب كاروان‌هاي منظم و هماهنگ‌تر از گذشته، در حرم شريف نبوي و قبرستان بقيع حضور يافته، به صورت جمعي به دعا و نيايش مي‌پرداختند.
جمعي از شيعيان عراق اهل نجف اشرف به صورت گروهي وارد بقيع شده و با فرستادن صلوات مكرر و بلند اوضاع را تحت تأثير خود قرار داده و بعضاً اقدام به گفت‌وگو با عوامل سعودي مي‌نمودند كه آن‌ها از اين كار ناراحت و عصباني بودند. برخي از زائران ايراني حاضر در بقيع نيز، در صلوات آن‌ها را همراهي مي‌كردند.

مشكل حجاج بوركينافاسو
يكصد حاجي كه از «بوركينافاسو» عازم عربستان سعودي بودند، به‌دليل كلاه‌برداري يكي از هم‌وطنان خود كه با مؤسسات اسكان حجاج در ارتباط بود، پس از ورود به عربستان سرگردان ماندند.

به نوشتة روزنامة عكاظ، اين افراد هنگام ورود به عربستان پس ازاطلاع از تقلبي

528

بودن قرارداد اسكان، غافل‌گير و در محل استقبال از حجاج در جادة «الهجره» به مدت 17 ساعت متوقف شدند و سپس براي دست‌اندركاران امور حج روشن شد كه اين افراد بدون تأمين قرارداد مسكن وارد عربستان شده‌اند و به دام عمليات كلاه‌برداري يكي از هم‌وطنان خود گرفتار شده‌اند.
به اين ترتيب يكي از مساكن خيريه براي پناه دادن آنان در نظرگرفته شد و طرف‌هاي دست‌اندركار امور حج عربستان، مشغول تحقيق دربارة چگونگي ورود آنان به عربستان، بدون در اختيار داشتن قرارداد اسكان هستند.

عيد قربان در اسپانيا
از آغاز سال 2010م. مسلمانان شهر «مليليا»، كه تحت حاكميت اسپانيا قرار دارد، عيد قربان را به عنوان تعطيل رسمي برگزار خواهند كرد؛ اين مسأله باعث شده تا مسلمانان شهر «سبته» نيز ـ كه در شرايط همانندي به‌سر مي‌برند ـ در انديشة تحقق چنين خواسته‌اي باشند.
العربيه گفت: «دو شهر يادشده در سواحل مديترانه‌اي كشور مراكش واقع است، ولي با حفظ خودمختاري تحت حاكميت پادشاهي اسپانيا قرار دارند. اين تصميم حكومت محلي مليليا كه قرار است از آغاز سال 2010 به اجرا گذاشته شود، در پي درخواست «دنيا المنصوري» نمايندة حزب ائتلاف براي مليلياي مخالف اتخاذ گرديد، به‌ويژه اين‌كه مسلمانان سبته و مليليا معمولاً هر سال با نفرستادن فرزندانشان به مدارس، عيد قربان را به طور يك‌جانبه و غيررسمي جشن مي‌گرفتند.

خانم المنصوري در جلسه‌اي پارلماني در اين‌باره گفت: «بي‌آن‌كه بخواهم احساسات كسي از شهروندان را جريحه‌دار كرده باشم، يادآوري مي‌كنم كه مسيحيان مليليا نُه روز تعطيلي رسمي دارند؛ ولي حتي يك تعطيلي رسمي براي

529

مسلمانان در نظر گرفته نشده است؛ در حالي كه مسلمانان تقريباً 50 % از جمعيت شهر را تشكيل مي‌دهند».
 از سوي ديگر، نمايندگان شهر سبته كه داراي شرايطي همانند مليليا است اعلام كردند كه امكان رسمي‌كردن عيد قربان در اين شهر را در دست مطالعه دارند و مسلمانان اين شهر درصدد اتخاذ اقدامات مشابهي در اين‌باره هستند.
گفتني است كه پس از سقوط امپراتوري مسلمانان عرب در اندلس يا اسپانيا در سال 1492م. كه بيش از هشت قرن ادامه داشت، اسپانيا بر دو شهر مليليا و سبته در ساحل مراكش، به‌ترتيب در سال‌هاي 1496 و1580 مسلط شد؛ جمعيت سبته حدوداً 74 هزار نفر و مساحت آن بيست كليومتر مربع است و در پنجاه كيلومتري شهر طنجه در برابر شبه‌جزيرة جبل الطارق قرار گرفته كه پيش‌تر نيز مستعمره‌نشين رومي‌ها و پرتغالي‌ها بوده است. اما مساحت مليليا 5/12 كيلومتر مربع و با جمعيتي حدود 57 هزار نفر كه 40% از آنان مسلمان هستند، در فاصلة 150 كيلومتري مرز الجزاير واقع شده است.

بازگشت حجاج قفقاز از مرز آستارا
بازگشت حجاج جمهوري‌هاي منطقه قفقاز شمالي روسيه از مرز آستارا به كشورشان آغاز شد. امسال حدود پانزده هزار نفر از اهالي جمهوري‌هاي داغستان، اينگوش و چچن روسيه با استفاده از مسير زميني ايران، تركيه، سوريه و اردن به سفر حج عزيمت كرده بودند.
در 16 سال اخير اين بيشترين تعداد است كه حجاج منطقة قفقاز روسيه با استفاده از خاك ايران به سفر حج عزيمت كرده‌اند. اين افراد با 441 دستگاه اتوبوس و 607 دستگاه سواري مسير رسيدن به مكة مكرمه را طي كرده بودند.

عزيمت حجاج منطقة قفقاز شمالي روسيه از خاك ايران معمولاً يك ماه طول مي كشد. امسال مسؤلان شهرستان مرزي آستارا بيشترين تسهيلات اجرايي و به خصوص گمركي را براي تسهيل سفر زائران اين منطقة روسيه ايجاد كرده‌اند.

530