بخش 1

17

درآمد

‌حج، عبادتي است كه هر مسلماني احكام و مقررات آن را به دقت پاس مي‌دارد و مسئول درستي و نادرستي اعمال و مناسك خويش است. هر كسي تلاش مي‌كند كه از معارف و اسرار معنوي حج جرعه‌اي بنوشد و جانش را با آن سيراب كند. هر مؤمني در اين آيين با خداي خود راز و نياز مي‌كند و از او كمك مي‌خواهد. از سوي ديگر، حج عبادتي اجتماعي است، بلكه ويژگي اجتماعي آن بر ويژگي فردي‌اش مي‌چربد. گردآمدن ميليون‌ها مسلمان در زماني معين و در مواقيت و مشاعر تعيين شده و اجراي اعمال و مناسك در قالب جمعي مانند طواف، سعي، رمي و وقوف، از نشانه‌هاي اجتماعي بودن اين پايه استوار دين است؛ چنان‌كه نام‌گذاري مكه به «
بَكّه»
 كه در معناي «
ازدحام و تراكم جمعيت»
 ^{( 1 )} به كار مي‌رود، نشانه ديگري از اجتماعي بودن اين آيين مقدس است.

بزرگي اسلام با حضور اقوام، ملل، طبقات گوناگون اجتماعي، مرد و زن، پير و جوان، فقير و غني، سياه و سفيد، عرب و عجم در اجتماع گسترده حج به نيكي حس

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آل‌عمران: 96.

مي‌شود. ديدن اين صحنه‌ها در طواف، سعي، عرفات، مشعر و منا، شگفتي هر بيننده‌اي را برمي‌انگيزد و هر كسي حكمت خداوند سبحان را در تشريع مناسك حج به خوبي در مي‌يابد؛ فريضه‌اي كه پيروان مذاهب گوناگون را از گوشه و كنار جهان بر محور كعبه؛ يعني كانون توحيد و يكتاپرستي گرد مي‌آورد و خود نماد وحدت امت اسلامي به شمار مي‌رود و مشكلات مسلمانان در پرتو آن حلّ و فصل مي‌شود.

اين عبادت با سياست نيز آميخته است تا مسلمانان در جبهه و صف واحد، به اعلام برائت از مشركان بپردازند و با پيروي از سياستي يكسان به انگيزه حفظ منافع و مصالح مسلمانان بينديشند و در پرتو اين اجتماع عظيم، توان و بزرگي مسلمانان را به دشمنان خدا و اسلام بنمايانند. دولت‌مردان و سياست‌مداران مسلمان نيز از اين گنج پايان‌ناپذير الهي و انساني براي پيش‌بُرد هدف‌هاي متعالي اسلام و نمايش شكوه و عظمت اسلام بهره مي‌گيرند. مسلمانان با گرد آمدن در سرزمين وحي از تجربه‌هاي يكديگر در زمينه‌هاي گوناگون در راه رشد و پيش‌رفت سرزمين‌هاي اسلامي بهره مي‌برند و از اين‌رو، حج فريضه‌اي جامع به شمار مي‌آيد.

آنچه در پي مي‌آيد، نمودي است از برگزاري حج كه جامعيت اين فريضه سياسي، عبادي را ترسيم مي‌نمايد. حج سي‌ام كه به انگيزه تبيين برنامه‌ريزي‌ها و كارهاي مرتبط با آيين حج 1430 قمري (1388 خورشيدي)، سامان يافته است، كارهاي آموزشي، پژوهشي، فرهنگي، عبادي، سياسي و اجرايي بعثه جمهوري اسلامي ايران را پيش از آغاز آن موسم تا پس از بازگشت حاجيان بيت الله الحرام به ايران گزارش مي‌كند. گفتني است اين كتاب بر اساس موضوعات گزارش شده، از اين رو، ترتّب زماني در آن مراعات نشده است و چه بسا رويدادي پس از حج انجام گرفته اما به خاطر تجميع موضوعي در جاي خود قرار گرفته است و افزون بر اين، به ديگر رويدادهاي هم‌سو با حج‌گزاري ايرانيان در آن هنگامه بزرگ مي‌پردازد. اميد است كه رشحه‌اي از دستاوردهاي هميشه جوشان آن را بازگو نمايد.

19

بخش نخست: درگاه حج سي‌ام

سودمندي‌هاي حج

فريضه حج افزون بر نماز، زكات، روزه و ولايت، از پنج ركن اسلام1، تنها واجبي است كه ويژگي‌هاي گوناگون عبادي، سياسي و اقتصادي، مادي و معنوي، فردي و اجتماعي را در خود دارد و نماد توحيد، معاد، امامت و ولايت به شمار مي‌رود. گريز

از دنيا و مظاهر آن و آهنگ خانه خدا و پاسخ‌گويي به نداي }أَذِّنْ فِي النَّاسِ

بِالْحَجِّ} (حج: 27)، تلبيه و درآمدن به حريم امن خداوند و ترك كردن محرّمات حرم و اِحرام، گشتن بر گرد خانه دوست و بريدن از همه تعلّقات دنيايي و قرباني كردن خواسته‌هاي نفس بر درگاه او، راندن (رجم) شيطان‌ها و دوري كردن (برائت) از همه طاغوت‌ها و نمرودها، نمودهاي توحيد در اين فريضه بزرگند؛ چنان‌كه برون كردن جامه‌هاي رنگارنگ از تن و پوشيدن دو جامه سفيد، هم‌گون شدن با اهل محشر

در صحراي عرفات، حضور در مشعر و منا و نيايش با حق و تنها ديدن خود در ميانه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. بُني الاسلام علي خمسة اشياء: الصلاة و الزكاة و الصوم و الحج و الولاية (كافي، ج2، ص18).

جمع و هرولَه كردن در خوف و رجا، نمونه‌هايي از تجلّي معاد در حج به شمار مي‌روند.

بنابراين، «
مهم آن است كه حاج بداند كه كجا مي‌رود و دعوت چه كسي را اجابت مي‌كند و ميهمان كيست و آداب اين ميهماني چيست و بداند هر خودخواهي و خودبيني، با خداخواهي مخالف است و با هجرت الي الله مباين و موجب نقض معنويت حج است»
.⁽¹⁾ جستن امام زمان خويش و آرزوي ديدار او و انتظار كشيدن براي جان‌فشاني در خدمتش، شتافتن2 به ديدار او براي كامل كردن حج خود نيز نمونه‌هايي از پيوند حج با امامت و ولايتند.

1. يكپارچگي جهان اسلام

پاگيري انقلاب اسلامي ايران به رهبري فرزندي از تبار ابراهيم خليل‌الله و محمد حبيب‌الله، به مسلمانان بلكه مستضعفان جهان نويد داد كه دوران خواري و بردگي آنان به سر آمده و جمهوري اسلامي؛ يعني مهم‌ترين ثمره انقلاب به «
كانون حمايت از مسلمانان، محرومان و مستضعفان»
 بدل گرديده است. امام خميني= كه در سوداي احياي عظمت مسلمانان بود، همواره به احياي حج ابراهيمي و محمدي مي‌انديشيد تا اين فريضه بزرگ از انحراف و غربت به در آيد و در جايگاه درخوري بنشيند و

از اين‌رو، پيام‌هاي سالانه آن عبد صالح خدا در آيين حج، از معارف الهي و جلوه‌هاي حج ابراهيمي و راه‌هاي احياي دوباره آن پر بود و وي از پيوند معنويت و عبادت با اجتماع و سياست در حج سخن مي‌گفت و بر دو راه‌بُرد بنيادين در اين زمينه

تأكيد مي‌كرد: «
بيداري اسلامي»
 و «
وحدت و يكپارچگي مسلمانان»
. وي درباره

بيدار كردن مسلمانان جهان دغدغه داشت و مهم‌ترين منبر خطابه‌اش با مسلمانان،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. صحيفه نور، ج 19، ص 199.

2. وسايل الشيعه، حر عاملي، ج10، ص254.

اجتماع عظيم حج بود:

«
اي مسلمانان جهان كه به حقيقت اسلام ايمان داريد! بپاخيزيد و در زير پرچم توحيد و در سايه تعليمات اسلام مجتمع شويد و دست خيانت ابرقدرتان را از ممالك خود و خزائن سرشار آن كوتاه كنيد و مجد اسلام را اعاده كنيد»
.⁽¹⁾

«
اگر در اين كنگره عظيم جهاني كه همه اقشار ملت‌هاي مظلوم اسلامي از هر مذهب و ملت و داراي هر زبان و مسلك و هر رنگ و قشر، ولي با زيّ واحد و لباس مشابه، دور از هر آلايش و آرايش اجتماع نموده‌اند، مسائل اساسي اسلام و مسلمين و مظلومان جهان از هر فرقه حل نشود و حكومت‌هاي متكبر و زورگو سرجايشان ننشينند، از اجتماعات كوچك منطقه‌اي و محلّي كاري برنخواهد آمد و راه حل فراگيري به دست نخواهيم آورد»
.⁽²⁾

«
آنچه ريشه همه گرفتاري‌ها را قطع مي‌كند و فساد را از بن مي‌سوزاند، وحدت مسلمانان بلكه «
همه مستضعفان و دربندشدگان جهان»
 است؛ وحدتي كه «
اسلام شريف و قرآن كريم بر آن پاي مي‌فشارند و بايد «
با دعوت و تبليغ دامنه‌دار به وجود آيد و مركز اين دعوت و تبليغ مكه معظّمه در زمان اجتماع مسلمين براي فريضة حج است كه ابراهيم خليل الله و محمد حبيب الله شروع و در آخرالزمان، حضرت بقيةالله (اروحنا لمقدمه الفداء) تعقيب مي‌كند»
.⁽³⁾

بزرگان اين روزگار به‌ويژه رهبر معظم انقلاب نيز از همين روي، بر پرهيز از اختلاف و تفرقه و تلاش براي وحدت اسلامي تأكيد مي‌كنند. ايشان در پيام خود به زوّار بيت‌الله الحرام (1370)، پس از محروميت چند ساله زائران ايراني از سفر به سرزمين وحي، اين سفر را هجرت از «
منِ»
 قومي و نژادي و فرقه‌اي به «
م»
يِ اسلامي و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. صحيفه نور، ج13، ص83.

2. همان، ج19، ص43.

3. همان، ج18، ص90.

قرآني خوانده و ايرانيان را ملتي دانسته‌اند كه «
حج ابراهيمي و محمدي ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) را در جاي حج ابوجهلي نشاندند. حج از ديد ايشان «
مظهر وحدت و اتحاد مسلمانان»
 و فراخواني همه آنان را به مكان و زماني ويژه و اجراي كارها و حركاتي است كه خود نمودار هم‌زيستي و هماهنگي به شمار مي‌روند:

«
حج با مشاهد و مناسك و شعائر خود بايد روح وحدت و ملائمت و جماعت و عظمت را در مسلمانان همه اقطار عالم زنده كند و از شعوب و قبائل مختلفه، امت واحده پديد آورد»
.⁽¹⁾

2. ياد منتظَر

تلاش براي وحدت مسلمانان، با پيوند «
حج»
 با «
انتظار فرج»
 معنادار مي‌نمايد؛ زيرا انبيا در هر زماني براي ايجاد وحدت ميان موحدان عالم در برابر مشركان و كافران كوشيده‌اند و در آخرالزمان نيز امام عصر ( عجل الله تعالي فرجه الشريف ) اين كار را پي خواهد گرفت. پس وظيفه پيروان انبيا و اوليا و منتظران آن حضرت نيز، گام برداشتن در راه «
وحدت امت اسلامي»
 است كه «
افضل اعمال امّتي انتظار الفرج من الله»
.⁽²⁾

از اين‌رو، نماينده مقام معظم رهبري، سي‌امين سال حج‌گزاري ايرانيان را «
حج و انتظار»
 ناميد؛ زيرا انتظار منجي جهاني از باورهاي اديان و مذاهب گوناگون است و حج، خود گردهم‌آيي مسلمانان و پيروان مذاهب مختلف اسلامي است. بشر امروز و مسلمانان در كشورهاي گوناگون از مشكلات و گرفتاري‌هاي فراواني رنج مي‌برند. انتظار فرج امام زمان ( عليه السلام ) و گستراندن فرهنگ انتظار در ميان مسلمانان و تبيين صحيح آن در موسم حج، افزون بر اينكه آنان را از آسيب‌هاي طرح نادرست و انحرافي انديشه انتظار بر كنار مي‌دارد، آنان را به آينده جهان و انسان اميدوار مي‌سازد. مسلمانان برپايه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. بخشي از پيام رهبر انقلاب به حجاج بيت الله الحرام (1370).

2. وسايل الشيعه، ج10، ص254

باور به اينكه انتظار فرج برترين عبادات است «
انتظار الفرج بظهور المهدي ( عجل الله تعالي فرجه الشريف ) افضل العبادة»
 ^{( 1 )}، و باور به حضور امام عصر (اروحنا له الفداه) در آيين حج‌، در سرزمين وحي و مشاعر مشرّفه همچون عرفات همواره به اميد ديدار او لحظه‌شماري مي‌كنند و ديدار امام را موجب كامل شدن حج خود مي‌دانند كه «
تمام الحج لقاء الامام»
.⁽²⁾ آنان پيوسته در انتظار ظهور او در مكه مكرّمه و كنار كعبه مشرفه به‌سر مي‌برند و آرزو مي‌كنند كه در ركاب او سربازي كنند و از اين‌رو، بامداد و شام‌گاه دعاي فرج آن حضرت را زمزمه مي‌كنند.

نام‌گذاري حج امسال (1388) به «
حج و انتظار»
، خود پي‌آمد توجه ويژه به اين مسئله اعتقادي است. افزون بر اينكه توجه به حقيقت انتظار، شيعيان و اهل‌سنت را به «
وحدت كلمه امت اسلامي»
 مي‌رساند؛ زيرا وحدت مسلمانان از زمينه‌هاي ظهور به‌شمار مي‌رود.

ظهور امام عصر و برپايي حكومت واحد جهاني و هدايت بشر به كلمه توحيد و اسلام ناب، با ابزاري غيرعادي يا جنگ و خون‌ريزي نخواهد بود؛ پس بدون آمادگي امت مسلمان و كساني كه براي همكاري و كوشش در ركاب آن حضرت آماده‌اند، چنين آرزويي دست‌نيافتني مي‌نمايد. بنابراين، طرح شعار «
حج و انتظار»
، زائران بيت الله الحرام را به مهم‌ترين مسئله امروز و فرداي امت اسلامي؛ يعني «
توحيد كلمه و وحدت و يكپارچگي مسلمانان»
 يادآوري مي‌كند تا از اين‌رو، هم مشكلات آنان حلّ شود، هم دشمنان از دستابي به هدف‌هاي ضد اسلامي خود نااميد شوند و هم زمينه ظهور آن منجي جهاني فراهم آيد.⁽³⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اين روايت با تفاوت‌هايي در بسياري از منابع شيعي و سني نقل شده است.

2 . كافي، شيخ كليني، ج 4، ص 549.

3 . اخبار درباره اين ويژگي حج سي‌ام و كوشش بخش‌هاي گوناگون بعثه مقام معظم رهبري در اين باره، در متن كتاب آمده است.

قصد كعبه

اگرچه حج ابراهيمي خود مبدأ تحول و قيام در همه شئون فردي و اجتماعي مسلمانان است، هم‌چون آيينه‏اي تمام‏نما، افكار عمومي جهان اسلام را نيز نمايان مي‌سازد. مسلماناني كه به قصد كعبه در موسم حج از گوشه و كنار دنيا براي تجديد ميثاق با معبود و استوار كردن پايه‏هاي وحدت و برادري خويش گرد هم مي‏آيند، در نمايشي بسيار بزرگ، توانايي‌هاي خود را در مبارزه با شيطان‌ها و پيوستن به خداي بزرگ قوت مي‌بخشند و قدرت خود را به جهانيان مي‌نمايانند.

حاجيان همه كشورها در اجراي چنين فريضه باشكوهي با برقراري ارتباطات دامنه‏دار با يكديگر، معضلات و مشكلات فراگير جوامع خود و سراسر جامعه

اسلامي را با يكديگر در ميان مي‌آورند و به چاره‏جويي درباره آنها مي‌پردازند و

راه‌هاي حل آنها را مي‌يابند. از اين‌رو، مي‏توان انتظار داشت كه برآيند افكار و گرايش‌هاي رفتاري مسلمانان گوشه و كنار جهان به گونه چشم‌گيري در موسم حج آشكار شود.

رهبر كبير انقلاب اسلامي حضرت امام خميني= و خَلف صالح ايشان مقام

معظم رهبري، بارها بر لزوم ايجاد ارتباطات فعال و پردامنه ميان مسلمانان در

دوران اجراي مناسك حج تأكيد كرده و از بركات سياسي حج در كنار بركات عبادي

آن سخن گفته‏اند. به فرموده امام راحل، «
اهميت بعد سياسي حج كمتر از بعد عبادي

آن نيست. بعد سياسي علاوه بر سياستش، خودش عبادت است»
. بنابراين، حج،

فرصت مغتنمي است كه در پرتو آن، مسلمانان با بهره‏گيري فراوان از فيوضات

سرشار اين واجب عبادي ـ سياسي، از مجموعه افكار و عقايد يكديگر آگاه مي‏شوند

و براي رفع تنگناها و حل مشكلات فراگير جهان اسلام با هم به گفت‌وگو

مي‏پردازند.