بخش 12

545

فصل سوم

پيوستها

1 . بعثه هاي مراجع شيعه

2 . حج و رؤيت هلال

3 . گزيده مقاله هايزائر

547

1 . بعثه هاي مراجع شيعه

امسال شانزده بعثه از بعثه هاي مراجع شيعه با هماهنگي و همكاري بعثه مقام معظم رهبري به حج مشرف شدند . اين بعثه ها به ضميمه بعثه مقام معظم رهبري عبارتند از :

1 . بعثه حضرت آية الله بهجت

2 . بعثه حضرت آية الله تبريزي

3 . بعثه حضرت آية الله حائري

4 . بعثه حضرت آية الله حكيم

5 . بعثه حضرت آية الله خامنه اي

6 . بعثه حضرت آية الله زنجاني

7 . بعثه حضرت آية الله سيستاني

8 . بعثه حضرت آية الله شاهرودي

9 . بعثه حضرت آية الله شبيري

10 . بعثه حضرت آية الله صافي

11 . بعثه حضرت آية الله صانعي

12 . بعثه حضرت آية الله فاضل

13 . بعثه حضرت آية الله فياض

14 . بعثه حضرت آية الله مكارم

15 . بعثه حضرت آية الله موسوي اردبيلي

16 . بعثه حضرت آية الله نوري

17 . بعثه حضرت آية الله وحيد

مدير كاروان بعثه ها آقاي محمد عبداللهي ، و روحاني آن فاضل پرتلاش و فعال حجة الاسلام محمد مهدي معراجي و يازده نفر هم خدمه و عوامل اين كاروان بودند .

امسال محل اسكان كاروان بعثه ها در مكه ، قصر حسن عابد يعني ساختمان بعثه مقام معظم رهبري بود و دفتر كارشان در اطراف بعثه ، ميدان معابده ، به طور پراكنده استقرار يافته

548

بود . در مدينه هم در محلّه عزّيات حوالي مسجد بلال استقرار داشتند و نشريه زائر نشاني و شماره تلفن دفاتر بعثه ها در مدينه و مكه را منتشر كرد . براي سهولت كار مراجعان يعني مردم و روحانيون كاروان ، اگر تدبيري انديشيده شود كه دفتر كار بعثه ها در مكه و مدينه در يك ساختمان باشد فوائد بسيار دارد و وقت مراجعان بيهوده تلف نمي شود و دسترسي به آنان را براي همه آسان مي كند .

ضرورت و كار بعثه ها

در ضرورت اصل وجود بعثه ها در حرمين هيچ شكي نيست . مسائل زيادي براي زائران پيش مي آيد كه گاه روحانيون كاروانها هم از عهده پاسخ آن برنمي آيند يا به پاسخ قطعي نمي رسند . با توجه به اهميت و حساسيت و پرهزينه بودن حج و اينكه ديگر نصيب بسياري از حاجيان نمي شود ، براي نجات از ترديد و دودلي ، دانستن قطعي تكليف يك ضرورت است و اين مقصود با وجود بعثه ها حاصل مي شود . البته نادراً ديده شده است كه برخي بعثه ها باز در حكم برخي مسائل درمي مانند و به احتياط توسّل مي جويند و چاره جويي مي كنند .

علاوه بر پاسخ به مسائل شرعي ، دريافت وجوه شرعي ، ديدار با عالمانِ جهان اسلام و ديگر مسلمانان و توجيه و ارشاد آنان نيز از جمله كارهاي برخي بعثه هاست . البته امسال اعضاي بعثه ها تقريباً با فاصله اندكي پس از اتمام اعمال سريعاً به سوي ايران پرواز كردند ، در حالي كه هنوز حجاج بسياري از ايران و ديگر كشورها در مكه و مدينه بودند و مسائل فقهي برايشان پيش مي آمد و نياز به وجود بعثه ها احساس مي شد . اگر ترتيبي اتّخاذ شود كه همواره از آغاز تا پايان حضور حجّاج در حرمين ، با تقسيم كار و عزيمت تدريجي اعضا به عربستان ، حداقل تعدادي از اعضاي هر بعثه در حرمين حضور داشته باشند ، بسيار به جاست .

نكته ديگر كه توجه به آن شايسته است نداشتن توقعِ خارج از عرف و معمول از مسؤولان و كارگزاران حج است كه متأسفانه برخي رعايت نمي كنند و توقّع نوعي امتياز و

549

تفاوت با ديگران دارند . در اين زمينه شهيد مظلوم آية الله بهشتي سخني دارند كه نقل آن در اينجا مناسب است :

يكي ديگر از چيزهايي كه انسان در حج مي بيند و لذت مي برد همان نزديك بودن زندگيها به يكديگر است . البته با كمال تاسف . . . در اين اواخر . . . حج هم لوكس ، دولوكس و ممتاز و متوسط و پايين و از اين حرفها شده است . كساني كه به حج مشرف شده ايد ديده ايد كه عده زيادي از مردمي كه به حج مي آيند مردم فقيري هستند . اكثريت حجازيها فقيرند نه ثروتمند . براي اينكه اكثريت حاجيها همان اعرابي هستند كه پيرامون مكه زندگي مي كنند اينها نيز زوار حضرت عبدالعظيم براي تهران يا زوار قم هستند . شما در اين زيارتگاهها در ايام زيارتي كه مي رويد عده زيادي از مردم را مي بينيد كه حركت كرده و به آنجا آمده اند . در موقع حج عملاً مردمي كه در اجتماع بزرگ حج زندگي مي كنند از حداقل زندگي بهره مند هستند و همه هم تقريباً با همان حداقل زندگي مي كنند .

حج ، اگرچه نمي گويم يك نمونه از زندگي اقتصادي بدون فاصله است ، اما لااقل با فاصله كم است همراه با تعيين حداقل زندگي براي اين مردم كه كسي گرسنه و فاقد مواد اوليه زندگي در آن جامعه نباشد . مسلمانها مي توانند سالي يكبار نمونه عملي آن را در موقع حج ببينند اما همينطور كه عرض شد اگر اشرافي گرائي عده اي از حجاج بگذارد . ما خيلي متأسفيم كه ما خود عرضه نداشتيم و نداريم كه تا وقتي كار به دست خودمان است اين جنبه ها را به دقت رعايت كنيم ، حتي بعضي از علماي ديني ما به جاي اينكه خودشان كمك كنند به اين امر ، با كمال تأسف بايد بگويم عملاً موقعي كه حج مي گزارند ، حج آنها هم مشوق نوعي امتيازطلبي است . چون آن موقع كه بنده مشرف بودم بعضي از مراجع هم مشرّف بودند امتيازاتي را كه در آن موقع حج داشتند من حيث المجموع تقريباً ثروتمندترين حجاج هم نداشتند . اتفاقاً آقايي كه من از محبت شخصي او هميشه تشكر كرده ام خواست نسبت به خود ما هم چنين وضعي را تا مقداري عمل كند كه من يكي دو بار هم تذكر دادم و تا آنجا هم كه ميسر بود جلو او را گرفتم .

وقتي من وارد جده شدم قرار بود با يك گروه از رفقايي كه نسبتاً اين اصل را رعايت

550

مي كردند باشم كه نشد ؛ لذا در آنجا به يك كارواني ملحق شديم . مسؤول گروه ضمن حرفهاي محبت آميز گفت كه ما اين امكانات را داريم و مي توانيم براي شما و همراهانتان چنين و چنان كنيم و از اين قبيل حرفها . گفتم : من به شما بگويم كه من به حج آمده ام يعني به سفري كه اگر در مزاج خودم اين بيماريِ امتيازطلبي وجود دارد در اين چند روز معالجه شوم . حال شما مي گوييد ما مي توانيم در اين سفر براي شما امتيازات چنين و چنان درست كنيم ؟ با صراحت به شما بگويم كه من از آنهايي هستم كه مي توانم با همين عبايي كه بر دوشم است ، مراسم حج را بگزارم اگر هم مي بينيد توي كارواني آمده ام براي اين است كه آگاهي ندارم و همراه من هم زن است و مي ترسم وظايفي را كه نسبت به آنها دارم نتوانم در اين شرايط درست انجام بدهم ، والا چه بسا اصلاً با كاروان نمي آمدم براي اينكه حج ، اين چنين است . و بعد به او گفتم : شما اگر مي خواهي خدمتي به حاجي بكني اين باشد كه او را راهنمايي درست بكني كه اعمالش را چگونه به جا بياورد ، وظايفش چگونه باشد ، كجا برود ، چه جاهايي را نديده نگذارد و برگردد ، چه بسا سفر ديگري نصيب او نشود و ديگر اين فرصت را پيدا نكند . اما بزرگ ترين محبت اين است كه براي ما امتياز قائل نشوي .

و بعد ديدم متاسفانه بعضي از علما در آن سفر بودند در آنجا مثل اينكه هيچ توجه نداشتند كه بايد عمل آنها هم عملي باشد كه ديگران را به نفي امتيازات ـ لااقل در اين چند روز ـ تشويق كند ؛ حتي كار به جايي رسيد كه در حرم پيغمبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) عده اي دور آقا حلقه مي زدند و مثل زنجيردست مي گرفتند و ايشان را وارد مي كردند و برايش سلام و صلوات ختم مي كردند . من واقعاً تعجب كردم كه اين ديگر چيست و چگونه نقشي است كه ما مي توانيم داشته باشيم ؟ وقتي ما عملاً از نظر عمل فردي و عمل اجتماعي نتوانيم حجاجي را كه از جامعه ما به سوي حج مي روند و مسؤولاني را كه آنها را اداره مي كنند طوري تربيت و راهنمايي كنيم و طوري در جريان بگذاريم كه لااقل در اين چند روزه حج در مقابل اين مسائل باشيم ، چه كاري مي توانيم بكنيم ؟ آن وقت تذكر مي دهند كه درباره حج به عنوان يك كنگره هم خوب است صحبت كنيد . گفتم صحبت مي كنيم ولي فعلاً اين كنگره را رسيدگي كنيم . ( چون كنگره به معناي لبه هاي عمارت است ) به يكي از اين لبه هاي كنگره كه مربوط به خودمان

551

است برسيم چه مي كنيم ؟ مكه مي رويم چه مي خواهيم بكنيم ؟ چرا همه چيز مسخ مي شود ؟ حجمان هم مسخ مي شود ، حج يك عالم برجسته هم حتي مسخ مي شود . برجستگي يك عالم برجسته ، در اين است كه در مراسم حج اين اظهار امتيازات از او ديده نشود . ^{( 1 )}

مهمترين مسأله فقهي حج امسال

مهمترين و پر سروصداترين مسأله فقهي حج امسال مسأله رمي جمرات بود . همان گونه كه پيش تر گفتيم امسال ستون سابق جمرات تبديل به ديواري به طول 25 متر شده بود . خوشبختانه معاونت آموزش و پژوهش بعثه مقام معظم رهبري پيش از موسم حج فتاوي مراجع تقليد را اخذ كرد و در اختيار روحانيان كاروان قرار داد . برخي از مراجع معظّم معتقدند كه آنچه بر آن « جمره » صدق كند بايد رمي شود و بر مجموع ديوار 25 متري « جمره » صدق مي كند و توسعه آن مانعِ صدق نيست . همچنان كه توسعه شهر مكه مانع صدق « مكه » بر قسمتهاي توسعه يافته و جديد نيست . از اين رو هر جاي ديوار 25 متري رمي شود كافي است . فتواي عده اي از مراجع مانند حضرات آيات شبيري زنجاني ، صافي گلپايگاني و فاضل لنكراني ، همين ـ يعني كفايت رمي هر جاي ديوار مذكور ـ است . البته آية الله صافي افزوده اند : « مهما امكن ، احوط و اولي ، مراعات رمي به ] محل [ ستون قبلي است » . آية الله بهجت هم فرموده اند : « اگر ضرورت است ، به اين كه ممكن نيست سؤال شود كه از كجا زياد شده ، ] رمي به هر جاي ديوار [ اشكال ندارد » .

اما فتاوي ساير مراجع بدين شرح است :

آية الله تبريزي :

با فحص و سؤال از كساني كه از كيفيت بنا اطلاع دارند به ديوار جديدي كه مقابل ستونهاي قبلي قرار گرفته رمي كنند و اگر تشخيص محل قبلي ستونها و ايستادن در محل پرازدحام براي تشخيص آن ، كاري دشوار و يا غيرممكن بود چنانچه وسط ديوار جديد را در نظر بگيرند و رمي كنند ، مجزي است إن شاء الله تعالي .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . حج در قرآن ، ص 68 ـ 71 .

552

رهبر انقلاب آية الله خامنه اي :

اگر مي تواند بدون عسر و مشقّت ، به آنچه در محلّ ستون قبلي قرار دارد رمي كند ، واجب است به آن رمي نمايد . و اگر جستجو از محل آن و رمي به آن مستلزم عسر و مشقّت است به هر نقطه آن ديوار رمي كند مجزي است إن شاء الله .

آية الله سيستاني :

اگر ديوار موجود ، مشتمل بر ستون سابق باشد و تشخيص آن هرچند به كمك اهل خبره قبل از رمي ميسور باشد ، بايد همان قسمت را رمي كنند و اگر ميسور نباشد ، به احتياط واجب ، بايد رمي را تكرار كنند ، مگر مقداري كه مستلزم حرج يا ضرر است .

فروع ديگري نيز امسال پيش آمد و حجة الاسلام فلاح زاده آنها را طي سي سؤال كه اكثر آنها نو و بي سابقه است از محضر مراجع عظام استفتا كرد و براي سال آينده ان شاء الله سبحانه چاپ خواهد شد .

مهمترين مسأله فقهي حج سال گذشته

سال گذشته ( 1424 ) مهمترين مسأله اي كه اتفاق افتاد و محل ابتلا و سؤال بود موضوع طواف از طبقه دوم مسجدالحرام بود ؛ چون سال گذشته به افراد ويلچري اجازه نمي دادند از پايين طواف كنند و به ناچار بايد از بالا طواف مي كردند . از اين رو حكم آن از مراجع تقليد استفتا شد و معاون آموزش و پژوهش بعثه پاسخها را يكجا منتشر كرد و در اختيار روحانيون قرار داد كه با تبيين و توضيحي در پي مي آيد .

نخست ، متن سؤال و پاسخها را نقل مي كنيم و سپس براي تسهيل امر براي روحانيان كاروانها توضيحاتي خواهيم داد . به دلايلي ، به جاي نام مبارك هريك از مراجع ، از حروف ابجد استفاده كرده ايم :

سؤال : قبلا افراد ناتوان ، با صندلي چرخ دار ( ويلچر ) يا سبد ( تخت روان ) در صحن مسجد الحرام طواف داده مي شدند ، ولي در سال جاري از طواف در صحن مسجد الحرام منع شده اند و حتي ممكن است كسي نباشد تا فرد ناتوان را بر دوش خود حمل كند و طواف بدهد يا همين كار نيز ممنوع شود و چنين افرادي بايد در طبقه

553

دوم يا پشت بام مسجد الحرام طواف داده شوند . آيا چنين طوافي كفايت مي كند يا نه ؟ وظيفه آنان چيست ؟

پاسخ :

الف ) در صورت عدم امكان با رعايت الأقرب فالأقرب كفايت مي كند ( واللّه العالم ) .

ب ) احتياط واجب اين است كه آنها را از طبقه دوم طواف دهند و نايب هم برايشان بگيرند .

ج ) طواف بايد دور كعبه معظّمه ، ولو در فضاي ما بين زمين تا محاذي پشت بام كعبه باشد و كف طبقه دوم مسجد الحرام اگر به قدر قامت طواف كننده ، پايين تر از نقطه محاذي پشت بام كعبه نباشد ، طواف از طبقه دوم ، صحيح و مجزي نيست و كساني كه نمي توانند در صحن مسجد الحرام ، ولو به وسيله حمل توسط شخص ديگر طواف كنند ، وظيفه شان نايب گرفتن در طواف است و احوط آن است كه خودش هم در همان طبقه دوم طواف نمايد .

د ) چنانچه احراز شود كه طبقه دوم ، بالاتر از كعبه است ، طواف از بالا كفايت نمي كند و بايد براي طواف از پايين نايب بگيرند و لازم نيست احتياط كنند و چنانچه مطلب مشكوك باشد بايد احتياطاً بين طواف از بالا و نايب گرفتن از پايين جمع نمايند .

هـ ) در مورد سؤال ، اگر ممكن باشد كسي فرد ناتوان را بر دوش حمل كند ، طواف در محدوده بين مقام ابراهيم و كعبه لازم است ، ودر غير اين صورت بايد نايب بگيرند تا در محدوده طواف كند و بنابر احتياط مستحب نيز خود شخص در طبقه دوم طواف داده شود و چنانچه نيابت نيز ممكن نباشد ، طواف دادن شخص در طبقه دوم كفايت مي كند .

و ) : در فرض مذكور ، اين افراد بايد در طبقه دوم طواف داده شوند و بنابر احتياط واجب ، نايب هم گرفته تا براي آنان در صحن مسجد الحرام طواف نمايد .

ز ) : در فرض سؤال ، چنانچه كعبه مقدس از طبقه دوم پايين تر نباشد ، احتياط واجب آن است كه علاوه ، بر اينكه در طبقه دوم طواف داده مي شوند ، استنابه هم بنمايند ( واللّه العالم ) .

ح ) : طواف در طبقه فوقاني صحيح نيست و اين قبيل افراد بايد به وسيله كول گرفتن ،

554

طواف خود را انجام بدهند و اگر ممكن نشد ، لازم است براي طواف خود نايب بگيرند .

ط ) : در اين گونه موارد كه راهي جز اين نيست ، طواف در طبقه بالا كفايت مي كند .

ي ) : در مفروض سؤال ، بايد طواف اشخاص مذكور به صورت نيابي در مطاف انجام شود و به احتياط مستحب ، خود آنها نيز در طبقه دوم با هر وسيله اي كه مي توانند طواف كنند .

ك ) : در مفروض سؤال ، بايد نايب بگيرد كه در صحن مسجد الحرام طواف نمايد و در صورتي كه متمكّن مي باشد و بر او حرجي نيست ، احتياط واجب آن است كه خودش هم از طبقه دوم طواف نمايد .

توضيحات :

1 . در پاسخ « و » و « ك » يك تكليف به صورت فتوا ، و تكليفي هم با عنوان احتياط واجب ذكر شده است :

و ) : بايد در طبقه دوم طواف داده شوند و بنابر احتياط واجب ، نايب هم گرفته تا براي آنان در صحن مسجد الحرام طواف نمايد .

ك ) بايد نايب بگيرد كه در صحن مسجد الحرام طواف نمايد و . . . احتياط واجب آن است كه خودش هم از طبقه دوم طواف نمايد .

معلوم است كه اينجا تكليف معذور ، يك امر بيشتر نيست و آن ، طواف است . حال اين طواف يا بايد به وسيله نايب در صحن مسجد انجام شود ، يا خود معذور در طبقه دوم طواف كند ؛ به هر حال ، آنچه در واقع واجب است ، يكي از اين دو امر است . بنابراين ، اگر فقيه از ادلّه ، يكي از اين دو امر را استنباط كرد و « فتوا » داد ، به عِدل ديگر ، مسلّماً فتواي وجوب نمي دهد و نيز به نحو احتياط واجب هم ، عِدل ديگر را الزام نمي كند ؛ چون يك تكليف بيشتر نيست . البته احتياط مستحب بلاشك مانعي ندارد ، بلكه ممدوح است .

بنابراين ، پاسخ « و » و « ك » را بايد توجيه كرد ؛ بدين نحو كه يا سهو القلم شده و به جاي « احتياط مستحب » ، سهواً « احتياط واجب » ذكر شده ؛ همچنان كه در پاسخهاي « هـ » و « ي »

555

احتياط مستحب آمده است ، و يا اينكه هر دو شقّ مسئله ، احتياط واجب است ، نه فتوا ؛ همچنان كه در پاسخهاي « ب » و « ز » و ذيل « د » به هيچ طرف فتوا داده نشده و هر دو به صورت احتياط واجب ذكر شده است .

خلاصه اينكه با فرض فتواي جازم به يك طرف ، نمي توان طرف ديگر را احتياط واجب كرد . مثل اينكه اگر در ركعت سوم و چهارم نماز به نحو فتوا ، يك تسبيح را كافي دانستيم ، ديگر نمي توانيم ذكر دو تسبيح ديگر را احتياط واجب كنيم . بلي ، به نحو احتياط مستحب مانعي ندارد .

2 . روشن است كه اگر به طواف از طبقه دوم ، عرفاً « طواف كعبه » نگويند و صدق عرفي طواف محرز نباشد ، به هيچ روي طواف از طبقه دوم كافي نيست . باتوجه به اينكه از پاسخهاي مذكور استفاده مي شود كه برخي از پاسخ دهندگان ، صدق عرفي طواف در بالا را احراز كرده اند ؛ مانند « الف » و « ط » و برخي عدم صدق عرفي را احراز كرده اند ؛ مانند « ح ^{( 1 )} » و برخي در صدق و عدم صدق ، مردّد بوده اند ؛ مانند « ج » ، « د » و « ز » . برخي هم ، چون طواف در بيرون مقام را ـ ولو در صحن ـ صحيح نمي دانند ، فرموده اند : طواف از طبقه بالا كافي نيست ؛ مانند « هـ » .

3 . در بيان ملاك صدق عرفي طواف هم پاسخها مختلف است :

جـ ) كف طبقه دوم مسجد الحرام اگر به قدر قامت طواف كننده ، پايين تر از نقطه محاذي پشت بام كعبه نباشد ، طواف از طبقه دوم صحيح و مجزي نيست . . . .

د ) چنانچه احراز شود كه طبقه دوم بالاتر از كعبه است ، طواف از بالا كفايت نمي كند . . . .

ز ) چنانچه كعبه مقدس از طقبه دوم پايين تر نباشد ، احتياط واجب آن است كه علاوه بر اينكه در طبقه دوم طواف داده مي شوند ، استنابه هم بنمايد .

روشن است كه مفاد پاسخ « ج » اين است كه براي صدق طواف بايد قامت طواف كننده از كعبه بالاتر نباشد و حتّي اگر فقط سر و گردن ، هم از كعبه بالاتر باشد ، عرفاً طواف صدق

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . صاحب اين فتوا طواف از بيرون مقام را در صحن مسجد كافي مي داند ؛ ولي با وجود اين ، طواف از طبقه بالا را صحيح نمي داند . رك : مناسك حج ( با دوازده حاشيه ) ، ص 246 .

556

نمي كند ، ولي مفاد « د » و « ز » اين است كه اگر كف طبقه دوم اندكي پايين تر از پشت بام كعبه يا مساوي آن باشد ، طواف صدق مي كند ؛ هر چند تمام بدن طائف ، بالاتر از پشت بام كعبه باشد ؛ چون مفهوم « اگر طبقه دوم بالاتر از كعبه است ، طواف از بالا كفايت نمي كند » ، اين است كه اگر از طبقه دوم بالاتر نباشد ، بلكه مساوي پشت بام كعبه يا اندكي پايين تر باشد ، كفايت مي كند .

4 . پاسخ « ز » اندكي كاستي دارد ؛ زيرا در آن ، فقط وظيفه فرضي كه « كعبه مقدس از طبقه دوم پايين تر نباشد » بيان شده است ؛ ولي اگر پشت بام كعبه مقدس مساوي با سطح طبقه دوم يا بالاتر باشد ، تكليف چيست ، به صراحت در اين پاسخ نيامده است ؛ هر چند با دقّت مي توان فهميد مراد اين است كه دراين فرض ، طواف از طبقه بالا كفايت مي كند .

پاسخ « هـ » دقيق است ؛ چون فرض بر دوش گرفتن هم در آن ذكر شده كه در صورت امكانِ آن ، مقدّم بر نيابت است ، و از آنجا كه در سؤال ، عدم امكان بر دوش گرفتن ، به طور قطع نيامده ، بلكه به صورت احتمال و فرض ذكر شده است ، براي وضوح بيشتر پاسخ

و دفع هر گونه توهّم ، بهتر بود در پاسخها ذكر مي شد . پاسخ « ج » و « ح » نيز از اين جهت مانند « هـ » است .

به هر حال ، با فرض عدم امكانِ بر دوش گرفتن ، پاسخ « ب » محتاطانه ترين پاسخ است و تا هنگامي كه تكليف صدق عرفي طواف از طبقه بالا روشن نشود ، مناسب ترين ، جامع ترين و محتاطانه ترين پاسخ اين است كه « با عدم امكانِ بر دوش گرفتن ، معذور ، هم نايب بگيرد تا در مطاف طواف كند ، و هم خودش از طبقه بالا طواف كند » .

در پاره اي از پاسخها برخي مسامحات جزئي ديده مي شود كه به ذكر يك نمونه بسنده مي كنيم : در پاسخ « ب » آمده است : « نايب هم برايشان بگيرند » در حالي كه شخص معذور از طواف ، خودش بايد نايب بگيرد ، نه اينكه « برايشان بگيرند » ؛ چون از طواف معذور است ، نه از نايب گرفتن .

5 . چنان كه ملاحظه شد ، با وضع فعلي ، اختلاف است كه آيا بر طواف از طبقه بالا عرفاً « طواف كعبه » صدق مي كند يا نه . لازمه برخي پاسخها اين است كه « به طور حتم صدق

557

مي كند » ؛ مانند « الف » و « ط » و لازمه برخي اينكه « به طور حتم صدق نمي كند » ؛ مانند « ح » و برخي هم مشروط كرده اند به احراز اينكه چيزي از قامت طائف ، بالاتر از پشت بام كعبه نباشد ؛ مانند « ج » و برخي به احراز اينكه طبقه دوم از كعبه بالاتر نباشد يا كعبه مقدس از طبقه دوم پايين تر باشد ؛ مانند « د » و « ز » .

هر چند مشهور است كه تشخيص موضوع با فقيه نيست ، بلكه با مكلّف است ، اما با چنين وضعي ، آيا رواست كه از مكلّف بيچاره كه چه بسا يك بار در عمرش به حج مشرّف شده ، بخواهيم صدق عرفي طواف از طبقه بالا يا عدم آن را تشخيص دهد و . . . ؟ آيا با اين همه امكانات ، مسئولان مربوط نمي توانند بررسي و اعلام كنند كه طبقه دوم از كعبه بالاتر است يا نه ؟ تا مثلاً در پاسخ به طور واضح گفته شود : « چون طبقه دوم از پشت بام كعبه بالاتر است ، بر طواف از طبقه دوم ، عرفاً طواف صدق نمي كند » يا به عكس . وقتي در صدق عرفي طواف بين پاسخ دهندگان سه قول است ، چگونه از مكلّف بيچاره كه حتّي گاهي در مبدأ و ختم طواف هم اشتباه مي كند و ركن يماني را ركن « حجرالاسود » مي پندارد ، چنين توقّعي داشته باشيم ؟

6 . جمع بندي و حاصل اين يازده پاسخ ، هشت گونه پاسخ ذيل است :

1 . كفايت طواف از طبقه بالا : « الف » و « ط » .

2 . عدم كفايت طواف از طبقه بالا : « هـ » و « ح » .

3 . به احتياط واجب ، جمع بين طواف شخص از طبقه بالا و طواف نايب در صحن : « ب » .

4 . فتوا به طواف از طبقه دوم ، و احتياط واجب در نيابت و طواف نايب در صحن : « و » .

5 . فتوا به نيابت ، و احتياط واجب در طواف خود در طبقه دوم : « ك » .

6 . فتوا به نيابت ، و احتياط مستحب در طواف خود شخص در طبقه دوم : « هـ » ، « ز » و يك فرض از فروض « ج » .

7 . اگر احراز شد كه طبقه دوم ، بالاتر از كعبه است ، فتوا به نيابت ، و در فرض شك ، به احتياط واجب ، جمع بين طواف از بالا و نيابت : « د » .

8 . اگر كعبه مقدس از طبقه دوم پايين تر نباشد ، به احتياط واجب ، جمع بين طواف از

558

بالا و نيابت ، و اگر باشد ، طواف از بالا لازم نيست : « ز » . البته ذيل اين فرض ، لازمه پاسخ « ز » است و صريحاً ذكر نشده است .

خلاصه اينكه به اين مسأله ، هشت گونه پاسخ داده اند . روشن است كه اگر روحاني كاروان حج بخواهد همه اين پاسخها را به مردم بگويد ، كاروان ، معركه عظمي مي شود ! بنابراين در وضع فعلي ، راحت ترين راه براي يقين به برائت ذمّه ( علي ايّ حال ) كه مطابق احتياط است و با فتواي هيچ كس مخالف نيست ، اين است كه « در فرض عدم امكان طواف بر دوش ديگري در مطاف ، معذور هم نايب بگيرد ، هم خودش از بالا طواف كند » .

روحانيِ كاروان با اين پاسخ مي تواند بدون اشاره به اختلافي بودن مسأله و تشتّت افكار زائران ، از توابع اختلاف آرا نجات يابد و از سوي ديگر ، براي زائر ، يقين به برائت ذمّه حاصل مي شود .

گفتني است رئيس شؤون حرمين شريفين گفته است : كف طبقه دوم مسجدالحرام از سقف كعبه 27 سانتيمتر بالاتر است . ^{( 1 )}

بيفزايم كه دوست فاضل و گرامي حجة الاسلام والمسلمين جناب آقاي محمد جواد فاضل لنكراني مقاله اي خواندني و سودمند در اين زمينه نوشته اند كه در مجله ميقات حج ، شماره 48 چاپ شده است .

شايسته است در اين موضوع و موضوعات مهم ديگر اينگونه مقالات محققانه نوشته شود و آنقدر درباره آنها بحث شود تا ابهامات مسائل زدوده گردد . يا به حداقل برسد . امروز در بسياري از رشته هاي علمي همين كه معضلي پيش آيد بزرگان آن رشته همه به آن مي پردازند و آنقدر درباره آن پژوهش و بحث و مناقشه مي كنند تا روشن شود و ابهامي در آن نماند يا ابهام آن به حداقل برسد . ولي ما در موضوع رمي جمرات و قرباني و مانند آن از مسائل مهم ، جز چند مقاله و كتاب ، چيزي تأليف و منتشر نكرده ايم .

همچنين خوب است اعضاي بعثه ها براي بهسازي كتابهاي مناسك حج تلاش و اگر مسامحاتي در آنها هست برطرف كنند ، مراجع عظام را از تغييرات جغرافيايي مشاعر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . رك : با كاروان صفا ، ص 331 .

559

مقدس و جزئيات مشاكل مناسك با اطّلاع ، و روز به روز براي تسهيل آموزش و تدوين مناسك تلاش كنند . روشن است كه اكثر مراجع معظم فرصت تشرف به حج را ندارند و اين بر عهده بعثه هاست كه فضاي حج و مشاكل و مسائل آن را به آنها انتقال دهند . ذيلاً توجه شما را به پاره اي از اين گونه مباحث جلب مي كنم تا مقصودم بهتر روشن شود :

1 . در جوامع روايي درباره مستحبّات وقوف به عرفات مي خوانيم :

زرعة عن أبي بصير ، عن أبي عبداللّه ( عليه السلام ) قال : « إذا أتيت الموقف فاستقبل البيت و سبّح اللّه مائة مرّة و كبّراللّه مائة مرّة . . . ثمّ تقرأ عشر آيات من أوّل سورة البقرة ، ثمّ تقرأ « قُلْ هُوَ اللّه أَحَد » ثلاث مرّات ، و تقرأ آية الكرسي حتّي تفرغ منها ، ثمّ تقرأ آية السخرة . . . . ^{( 1 )}

در يكي از مناسك حج كه پيش از شيخ اعظم انصاري ( قدس سره ) تأليف شده و احتمالا از حاجي كلباسي است ، در ترجمه اين حديث ، در بخش مستحبّات وقوف به عرفات ، تعبير « ده آيه از اوّل سوره بقره » بر اثر اشتباه چاپي ، به « دو آيه از اوّل سوره بقره » تبديل شده است و چون گاهي فقهاي بزرگوار در مستحبّات به ادلّه رجوع نمي كنند و تذكّر مي دهند كه به قصد رجا اتيان شود ^{( 2 )} ، شيخ انصاري ( أفاض اللّه علينا من بركات أنفاسه الشريفة ) در مناسك خود كه از بهترين رساله هاي مناسك حج است و مدتهاي مديد ، محور نگارش مناسك و موضوع حاشيه و تعليقه بسياري از بزرگان بوده است ، در اين قسمت ، همان تعبير مناسك پيشين را آورده ، با اين تفاوت كه متن دو آيه نخست سوره بقره را هم ذكر فرموده است ؛ بدين گونه :

و ديگر رو به قبله كن و بگو : « سبحان اللّه » صد بار ، و « اللّه اكبر » . . . صد بار .

پس دو آيه اوّل سوره بقره را بخواند : « بسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحيم ، الم ذلكَ الْكِتَاب لارَيْبَ فِيِه هُدًي لِلْمُتّقينَ الَّذيِنَ يُؤمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَوةَ وَمِمّا رَزَقْنَاهُمْ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الفقيه ، ج2 ، ص322 ، حديث1545 ، چاپ نجف اشرف ؛ وسائل الشيعه ، ج13 ، ص540 ـ 542 ، أبواب « احرام الحجّ و الوقوف بعرفة » ، باب 14 ، حديث4 .

2 . همچنان كه حضرت امام خميني ( ره ) در آغاز مناسك خود گويد : « و چون مستحبّات حج بيش از آن است كه در اين رساله بيان شود ، به بيان مقداري از آنها اكتفا كرده و بقيه را به كتب مفصّله وا مي گذاريم كه به جا آوردن آنها به اميد ثواب ، اشكالي ندارد » .

560

يُنْفِقُونَ » . ديگر « قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَد » را سه نوبت بخواند و يك بار آية الكرسي و آيه سخره را . . . . ^{( 1 )}

در حالي كه در روايت ، « عشر آيات » آمده و تنها بر اثر اشتباه چاپي و مانند آن ، « ده » به « دو » تبديل شده است ، ولي چنان كه ملاحظه مي شود ، به دنبال اين اشتباه چاپي كه در مناسك شيخ نصّ دو آيه اوّل سوره بقره هم ـ لابدّ براي وضوح بيشتر ـ نقل شده است و از آنجا كه در اين گونه كتب ، فقيهان بعدي تحت تأثير كتاب فقيه قبلي هستند ـ خصوصاً شخصيتي مثل شيخ انصاري ( قدس سره ) ـ در بسياري از مناسك پس از شيخ كه تحت تأثير مناسك وي تأليف شده ، اين اشتباه رخ داده است و تنها كساني كه به روايت مسئله مراجعه كرده اند ، از اين اشتباه مصون مانده اند ؛ از جمله در مناسك حضرت امام خميني ، آية اللّه خويي و آية اللّه گلپايگاني ( قدّس اللّه أسرارهم و أفاض علينا من بركات أنفاسهم ) اين اشتباه رخ نداده و اين سه بزرگوار تصريح كرده اند كه « از اوّل سوره بقره ده آيه بخواند » ، ولي در بسياري از مناسك تحت تأثير مناسك شيخ ، همان اشتباه تكرار شده است ؛ از جمله :

الف ) مناسك حج ، از مرحوم آية اللّه سيد محمد تقي خوانساري ، ص83 ( چاپ تهران ، بوذرجمهري ، 1366ق ) .

ب ) مناسك حج ، از مرحوم علاّمه شعراني ، ص75 ( چاپ تهران ، اسلاميه ، 1386ق ) . البته ظاهراً بخش مستحبّات اين مناسك ، تأليف خود علاّمه شعراني نيست . ^{( 2 )}

ج ) مناسك حج جامع ، مشتمل بر فتاواي نه نفر از مراجع ، ص149 ، تأليف شيخ عباس مغيثي مرندي ، ( چاپ شوال 1386 ق . /1345 ش ) .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك حج شيخ انصاري ، همراه با دوازده حاشيه ، چاپ قم ، 1415ق . /1373ش ، اسماعيليان ، ص306ـ307 . البته در برخي چاپهاي مناسك شيخ ، متن دو آيه نيامده و تنها همان تعبير « دو آيه اوّل سوره بقره » ذكر شده است . بنابراين شايد خود شيخ متن دو آيه را ذكر نكرده و بعدها براي تسهيل امر ، در برخي چاپها دو آيه را افزوده اند . در اين صورت ، نمي شود اين اشتباه را به شيخ نسبت داد ، مگر اينكه در برخي مناسك پيش از وي ، « دو آيه » به جاي « ده آيه » ذكر شده باشد . البته بعد از قدري فحص ، به مناسك حاجي كلباسي و صاحب جواهر دست نيافتم .

2 . زيرا ايشان در مقدّمه فرموده اند : « از ذكر فروع نادر و مستحبّات احتراز جستم » و پيش از بخش دوم كه مشتمل بر مستحبّات است ، تاريخ ختم تأليف مناسك ، ( شوال 1386 ق . ) ديده مي شود .

561

د ) مصباح الناسكين و مشكاة الحاجّ و المعتمرين ، از مرحوم آية اللّه مرعشي نجفي ، ص124 ( چاپ 1396 ق ) .

هـ ) مناسك حج ، از مرحوم آية اللّه شيخ محمد علي اراكي ، ص 95 ( چاپ قم ، 1370 ش ) .

و ) مناسك حج ، از مرحوم آية اللّه سيد عبدالأعلي سبزواري ، ص130 ( چاپ قم ، دارالكتاب 1371 ش ) .

ز ) مناسك حج ، از مرحوم آية اللّه ميرزا علي غروي تبريزي ، ص192 ( چاپ دفتر معظّم له ، 1374 ش ) .

ح ) مناسك حج ، از آية اللّه سيد محمّد مهدي حسيني اشكوري ، ص129 ( بي جا ، بي نا ، چاپ 1413 ق ) .

ط ) مناسك حج ، از آية اللّه سيد عزّالدين حسيني زنجاني ، ص91 ، ( چاپ 1374 ش ) .

در همه اين مناسكها بجز مناسك آية اللّه سيد محمد تقي خوانساري ، متن دو آيه اوّل سوره بقره هم مانند مناسك شيخ ، درج شده است .

اينها همه بر اثر مراجعه نكردن به ادلّه مستحبّات است كه معمولا اتفاق مي افتد ، جالب اينكه در سال پيش ، مناسك شيخ با بيش از بيست حاشيه چاپ شد و اين اشتباه را كسي متذكّر نشد ، فقط يكي از محشّين نوشته اند : « در بعضي از آثار ، ده آيه آمده است » كه معلوم است به اشتباه متفطّن نشده اند .

* * *

2 . در مناسك حج امام خميني ( رحمه الله ) كه با دوازده حاشيه چاپ شده است ، مي خوانيم :

سؤال : شخصي بدون اينكه خمس مال خود را بپردازد ، به حج رفته است و الآن مي خواهد بپردازد ، آيا حج او صحيح است يا خير ؟

جواب : اگر لباس احرام و قرباني با پول غير مخمّس نبوده ، عمل او اشكال ندارد . . . . ^{( 1 )}

در اين مسأله برخي از مراجع معظّم فرموده اند : « اگر همان طور كه متعارف است ، به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك حج ، ص 521 ، مسأله 1350 . نيز رك : مسأله 1351 .

562

ذمّه خريده باشد حجّش صحيح است » .

آية اللّه اراكي هم گويند : « چون حق اين است كه اشاعه نيست ، پس آنچه با آن پول تهيه كرده است ، مالك شده ، طواف و قرباني او صحيح است » . ^{( 1 )}

قطع نظر از اين دو مبنا ، مفهوم پاسخ فوق اين است كه « اگر لباس احرام و قرباني با پول مخمّس يا غير متعلّق خمس تهيه شده ، حجّ او صحيح است » ، در حالي كه شرط صحّت حجّ ، آن است كه هم طواف عمره تمتّع و هم طواف حج تمتّع و هم نماز طواف ، با لباس مباح انجام شود ^{( 2 )} و چون معمولا طواف حجّ تمتّع و نماز آن با لباس احرام انجام نمي شود ، بلكه با لباسهاي معمولي انجام مي شود ـ چون پيش از آن ، حجّاج از احرام خارج شده اند ، مگر كساني كه اعمال مكّه را پيش از وقوفين انجام مي دهند ـ جواب دقيق ، آن است كه « علاوه بر لباس احرام و قرباني ، لباسي كه با آن طواف مي كنند و نماز طواف مي گزارند نيز بايد با مال حلال تهيه شده باشد » .

علاوه بر اين ، گاهي طواف عمره تمتّع و نماز آن نيز با لباس معمولي ـ نه لباس احرام ـ انجام مي شود و صحيح است ؛ مثل مواردي كه پس از تقصير عمره تمتّع معلوم شود طواف و نماز آن به جهتي باطل بوده است كه در اين صورت ، براي اعاده طواف و نماز آن پوشيدن لباس احرام لازم نيست و احرام با لباس معمولي كافي است . ^{( 3 )} نيز در صورتي كه كسي به نيابت از ديگري طواف عمره تمتّع يا طواف عمره مفرده انجام دهد ، پوشيدن جامه احرام لازم نيست . ^{( 4 )} همچنين در فرضي كه محرم ـ جهلا يا عمداً ـ حوله هاي احرام را كنار بگذارد و با لباس دوخته طواف و سعي انجام دهد ، عملش صحيح است . ^{( 5 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك حج ، ص277 ، مسأله667 . حواشي مراجع مذكور ذيل مسأله مشابهي است ، ولي در آنچه مقصود ما از بيان اين نكته است ، تأثيري ندارد .

2 . مناسك حج ، ص240 ، مسأله 573 ؛ توضيح المسائل امام خميني ، ص 132 ، مسأله 820 : « اگر با عين پولي كه خمس يا زكات آن را نداده لباس بخرد ، نماز خواندن در آن لباس باطل است و همچنين است اگر به ذمّه بخرد و در موقع معامله ، قصدش اين باشد كه از پولي كه خمس يا زكاتش را نداده بدهد » .

3 . رك : مناسك امام خميني ، ص 293 ، مسئله 705 ، چاپ مشعر ، 1382 .

4 . ر . ك : همان ، ص309 ، مسئله 749 .

5 . ر . ك : همان ، ص 310 ، مسئله752 .

563

آية اللّه خويي ( رحمه الله ) نيز فرموده اند :

ـ بر مستطيع لازم نيست كه حتماً از مال خود به حج برود ، پس هرگاه به گدايي يا با مال ديگري حج كند ، كافي است . بلي ، اگر جامه هاي احرام يا پول قرباني اش غصبي باشد ، كافي نخواهد بود . ^{( 1 )}

هرگاه جامه هاي احرام يا پول قرباني اش از مالي باشد كه حق به او تعلّق گرفته ، حجّش صحيح نخواهد بود . ^{( 2 )}

اشكال فوق بر اين سخن نيز وارد است ؛ يعني علاوه بر جامه احرام و پول قرباني « لباسي كه با آن طواف مي كند » نيز بايد حلال باشد و متعلّق حق ديگري نباشد .

ممكن است در پاسخ اين اشكال گفته شود : اينجا درصدد بيان چيزي بوده اند كه ويژه حج است و آن ، قرباني و لباس احرام است و معلوم است كه ساير لباسها بايد مباح باشد ، ولي اوّلا ، اين پاسخ ؛ از سؤال و جواب آغاز اين نكته ، رفع اشكال نمي كند و ثانياً ، اين جهت ، چندان واضح نيست كه مراجعه كنندگان به مناسك بفهمند ، بلكه اين دقّت نظر ، ويژه خواصّ اهل فن است و رساله و مناسك ، سزاوار است به گونه اي باشدكه مراجعه كننده به سهولت ، مقصود را دريابد .

* * *

3 . در بيان محرّمات احرام و تعداد آنها در بسياري از مناسك حج ، نوعي تداخل و عدم ضبط دقيق ديده مي شود ؛ مثلاً حضرت امام خميني ( رحمه الله ) دومين عمل محرّم از محرّمات احرام را « جماع با زن ، بوسيدن ، دست زدن يا تماس و نگاه با شهوت ، بلكه هر نحو لذّت بردن و تمتّع » دانسته اند . ^{( 3 )} يعني همه اين امور را ذيل يك عنوان آورده اند ؛ همچنان كه حرمت شكار و همه فروع آن را يك عمل محرّم از محرّمات احرام قلمداد كرده اند ^{( 4 )} و از اين جهت ، يكنواختي در تعداد رعايت شده است ، ولي مرحوم آية اللّه خويي ( رحمه الله ) ، مورد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية اللّه خويي ، مناسك حج ، ( چاپ پانزدهم ، 1396ق . ) ، ص20 ، مسئله30 .

2 . همان ، ص24 ، مسئله36 .

3 . مناسك حج ، ص161 . البته تعبير مناسك آية اللّه بهجت ( ص94 ) در عنوان مسأله در اينجا مناسب تر و بهتر است : « 2 . امور زناشويي » .

4 . مناسك حج ، ص158 .

564

نخست را چهار امر محرّم به حساب آورده اند و مورد دوم را يك امر ؛ يعني در بيان تروك احرام فرموده اند : « 1 . شكار حيوان صحرايي ؛ 2 . نزديكي با زنان ؛ 3 . بوسيدن زن ؛ دست زدن به زن ؛ نگاه كردن به زن و ملاعبه با او » . ^{( 1 )}

بنابر اين تفصيل ، شكار را هم بايد چند عنوان محرّم قلمداد مي كردند ؛ چون آنچه محرّم است و ايشان ذيل عنوان « شكار حيوان صحرايي » به حرمتش تصريح كرده اند ، عبارت است از :

1 . شكار ؛ 2 . كمك به ديگري در شكار ( چه ديگري محرم باشد ، چه مُحِلّ ) ؛ 3 . نگهداري شكار يا به دست گرفتن آن در حال احرام ( هر چند شكار كردنش پيش از احرام باشد ) ؛ 4 . خوردن گوشت شكار ( هر چند شكاركننده ، مُحِلّ باشد ) . ^{( 2 )}

به نظر مي رسد تعبير و شمارش قدما در اين موضوع ، دقيقتر است كه براي مثال ، تعبيرات علاّمه حلّي ، شهيد اوّل و شهيد ثاني را به ترتيب ذكر مي كنيم :

ـ يجب علي المحرم اجتناب صيد الْبَرِّ . . . أكلا و ذبحاً ، واصطياداً ، و إشارةً ، و دلالةً ، وإغلاقاً و إمساكاً .

و النساء وطئاً ، و عقداً له و لغيره و شهادةً عليه و إقامةً ، و تقبيلاً و نظراً بشهوة . ^{( 3 )}

ـ أمّا التروك المحرّمة فثلاثون : . . . و النساء بكلّ استمتاع حتّي العقد . ^{( 4 )}

ـ . . . صيد البرّ . . . اصطياداً و أكلاً و ذبحاً و دلالةً و إغلاقاً ، مباشرةً و تسبيباً ولو بإعارة الآلة . والاستمتاع بالجماع و مقدّماته حتّي العقد . ^{( 5 )}

اشكال ديگر به تعبير مرحوم آية اللّه خويي اينكه ايشان « نگاه كردن به زن و ملاعبه با او » را يك عنوان شمرده اند ، در حالي كه نگاه ، غير از ملاعبه است و به مبناي ايشان مبني بر تفصيل و جدا كردن اين امور ، بايد دو عنوان محسوب مي شد .

اشكال ديگر اينكه تعبيرات « نگاه كردن به زن ، دست زدن به زن » و مانند آن در سخن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك حج ، ص115 ، « تروك احرام » و ص 129 ، مسأله 239 .

2 . مناسك حج ، ص117 ـ 118 ، مسئله 200 ـ 201 .

3 . غاية المراد و حاشية الارشاد ، ج1 ، ص395 .

4 . اللمعة الدمشقية ، ص 69 .

5 . رسائل الشهيد ثاني ، ج1 ، ص367 ، رساله مناسك الحج و العمرة ، ص14 .

565

ايشان ، موهم اين است كه اين امور فقط بر مردان حرام است ، درحالي كه بر زنان نيز حرام است و مسئله طرفيني است و عنوان مسئله بايد طوري اتّخاذ شود كه موهم خلاف نباشد .

البته اين اشكال به تعبير علاّمه در ارشاد و شهيد در لمعه : « والنساء وطئاً ، و عقداً و . . . » ؛ « والنساء بكلّ استمتاع حتّي العقد » نيز وارد است ، ولي به تعبير شهيد ثاني : « والاستمتاع بالجماع و مقدّماته حتّي العقد » و به تعبير برخي از معاصران : ^{( 1 )} « امور زناشويي » وارد نيست .

تعبير اخير ، علاوه بر اينكه عامّ و سليم از اين اشكال است ، از جهت كنايي و محترمانه بودن هم ستودني است . سزاوار است مانند قرآن كريم ، از اين امور در مناسك حج و رسائل عمليه هم تا آنجا كه به فهم مطلب ضرري نرساند ، با تعابير كنايي ياد شود . ^{( 2 )}

همچنين مرحوم آية اللّه خويي و من تبعه و امام خميني ( رحمهما الله ) يكي از محرّمات احرام را به ترتيب ، « استعمال بوي خوش » و « استعمال عطريات » دانسته اند ، ولي ذيل همين عنوان فرموده اند :

بر محرم حرام است كه بيني خود را از بوي بد بگيرد . بلي تند رفتن از جهت خلاص از بوي بد عيبي ندارد . ^{( 3 )}

اقوي حرمت گرفتن دماغ است از بوي بد ، لكن فرار كردن از بوي بد به تند رفتن ، عيب ندارد . ^{( 4 )}

در حالي كه حرمت استعمال بوي خوش و حرمت گرفتن بيني از بوي بد ، دو عنوان محرّم است ، نه يك عنوان .

نيز آية اللّه خويي در شمارش محرّمات احرام ، ذيل عنوان « 9 . پوشيدن لباس دوخته بر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية اللّه بهجت ، مناسك حج ، ص94 ، چاپ جديد .

2 . سزاوار است رسائل عمليه و مناسك حج ، علاوه بر جهات محتوايي و تبويب ، از نظر زماني و ادبي هم ويرايش و اصلاح شود و با بهترين ادبيات و لحن باشد . هنوز در برخي مناسكها امثال اين تعبير ديده مي شود : « جايز است سر را خود انسان بتراشد يا به سلماني بدهد » ؛ « رو به قبله بودن در حال قطع اوداج اربعه كافي است » .

3 . آية اللّه خويي ، مناسك حج ، ص134 ، مسئله 241 .

4 . امام خميني ، مناسك حج ، ص172 ، مسئله 341 .

566

مردان » فرموده اند :

پوشيدن لباس دوخته ، هر طور باشد ، براي زنان عيبي ندارد ، مگر دستكش كه آن را نپوشند . ^{( 1 )}

پيداست كه حرمت پوشيدن دستكش براي زنان ، عنوان مستقلّي است و ربطي به « پوشيدن لباس دوخته بر مردان » ندارد .

همچنين در شمارش محرّمات احرام ، ذيل عنوان « 16 . زينت نمودن » نوشته اند :

پوشيدن زيور براي زينت بر بانوان محرم حرام است و زيوري كه پيش از احرام ، عادت به پوشيدن داشته ، مستثني است و مي تواند او ] آن [ را بپوشد ، ولي نبايد او ] آن [ را به شوهر خود و ديگر مردان نشان دهد . ^{( 2 )}

هويداست كه « إظهار الزينة للزوج و لغيره من الرّجال » عنوان مستقلي غير از « پوشيدن زيور » است . همين ايراد ، عيناً به مناسك حج حضرت امام خميني نيز وارد است . ^{( 3 )}

در اينجا تعابير قدما دقيق تر است ؛ مثلاً علاّمه و شهيدين در شمارش محرّمات احرام گويند : « و الحلي غيرالمعتاد للنساء ، و إظهار المعتاد للزوج » ^{( 4 )} ، « و لبس المرأة ما لم تعتده من الحلي ؛ و إظهار المعتاد للزوج » ^{( 5 )} ، « و لبس ما لم تعتده من الحلي ، و ما اعتادته بقصد الزينة لابدونها ؛ لكن يحرم عليها إظهاره للزوج » . ^{( 6 )}

توضيح اينكه برخي از قدما مانند شهيد ، چنان كه گذشت ، تروك احرام را سي مورد دانسته اند و آنها را از يكديگر تفكيك كرده اند و برخي معاصران ، 25 يا 24 مورد دانسته اند و دو يا چند عنوان را ذيل يك عنوان درج كرده اند كه دقيق نيست . البته در مواردي ، قدما هم چند امر را ذيل يك عنوان آورده اند ، ولي تعبيرشان دقيق است ؛ مثلاً تعابير علاّمه در ارشاد كه گذشت ، انصافاً دقيق است :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك حج ، ص 136 ، مسئله 244 .

2 . مناسك حج ، ص142 ، مسئله 256 .

3 . مناسك حج ، ص 187 ، مسئله 393 .

4 . غاية المراد و حاشية الارشاد ، ج1 ، ص397 .

5 . اللمعة الدمشقية ، ص 69 .

6 . رسائل الشهيد ثاني ، ج1 ، ص367 ؛ رساله مناسك الحج و العمرة ، ص15 .

567

. . . صيد البَرِّ . . . أكلا ، و ذبحاً ، و اصطياداً ، و اشارةً ، و دلالةً ، و إغلاقاً و امسا كاً .

و النساء وطئاً ، و عقداً له و لغيره و شهادةً عليه و إقامةً ، و تقبيلاً و نظراً بشهوة . ^{( 1 )}

ولي مرحوم آية الله خويي ( رحمه الله ) و من تبعه صيد را با همه مسائل وابسته اش يك عنوان و نساء ، يعني آميزش و مانند آن را ـ چنان كه گذشت ـ چهار عنوان دانسته كه اين دوگانگي ، وجهي ندارد . علاوه بر اينكه عنوان « صيد » در كلام علامه و مانند آن ، كلّي است و همه محرّماتي را كه ذيل آن ذكر شده ، شامل مي شود ، ولي عنوان در كلام آية الله خويي به گونه اي است كه شامل محرّمات ذيل آن نمي شود ؛ زيرا در عنوان محرّم نخست فرموده اند : « 1 . شكار حيوان صحرايي » و پيداست كه اين عنوان ، شامل اكل ، امساك و مانند آن نمي شود ؛ بر خلاف تعبير « شكار= صيد » در سخن علاّمه كه شامل همه موارد ؛ يعني اصطياد ، ذبح ، أكل و . . . مي شود .

* * *

مسأله محاذات يا عدم محاذات جدّه با ميقات يكي از مسائلي است كه كارشناسان بايد تكليف آن را مشخص و معيّن كنند و اختلاف در آن به هيچ وجه شايسته نيست . در مناسك برخي از مراجع معاصر مي خوانيم :

كساني كه با هواپيما به حج مي روند و مي خواهند بعد از حج به مدينه مشرف شوند ، احتياط آن است كه بدون احرام بروند جدّه ، و از اهل اطلاع مورد اعتماد تحقيق كنند ، اگر جدّه يا حده معلوم شد محاذي با يكي از ميقاتهاست از آنجا محرم شوند و الاّ بروند به ميقات ديگر مثل جحفه و از آنجا محرم شوند . . . .

محاذات يا عدم محاذات جدّه با يكي از مواقيت ـ به نظر بسياري از فقيهان ـ موضوع حكم است و نبايد توقع داشت حاجي ـ كه از همه جا بي خبر است ـ تحقيق كند كه آيا جدّه محاذي ميقات است يا نه . ابهام و ترديد در آن با اينهمه امكانات و وسائل فعلي سزاوار نيست . برخي از فقيهان ديگر در اين زمينه نوشته اند :

ـ محاذات جدّه با يكي از مواقيت ثابت نيست ، بلكه اطمينان به عدم محاذات آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غاية المراد و حاشية الارشاد ، ج1 ، ص 395 .

568

است ، پس احرام از جدّه مجزي نيست و بر حاجي لازم است قبل از رسيدن به جده نذر احرام نموده و از محل نذر احرام ببندد . . . ^{( 1 )}

ـ با ملاحظه نقشه هاي جغرافيايي ، نقطه محاذي جحفه ، در جنوب شرقي جدّه واقع است و لذا با نذر مي شود در فرودگاه جدّه احرام بست ؛ زيرا قبل از ميقات واقع است .

ـ محاذات جدّه با هيچ يك از ميقاتها ثابت نيست . بنابر اين بايد يا به ميقات يا محاذات ميقات برود . ^{( 2 )}

ـ جدّه نه ميقات است نه محاذي ميقات ، لذا احوط آن است كه با نذر از آنجا محرم شود . ^{( 3 )}

ظاهراً منشأ اختلاف فتواي علما در اين زمينه ، مشخص نبودن وضع موضوع حكم ، يعني محاذات يا عدم محاذات جدّه با ميقات است ، ^{( 4 )} كه با اين همه وسايل موجود ، ابهام در آن به هيچ وجه شايسته نيست . البته اگر در معني كلمه « محاذات » اختلاف باشد و بر اثر آن در محاذي بودن جدّه اختلاف شود ، سخن ديگري است و چنين اشكالي وارد نخواهد بود .

5 . يكي ديگر از خدمات بعثه ها به نهاد مرجعيت ، مي تواند بررسي دقيق مواضعي در مشاعر مقدّسه و اماكن مشرّف باشد كه از يك طرف موضوع احكام شرعي ، و از سوي ديگر دستخوش تغيير ، دگرگوني و توسعه اند . مثلاً :

الف ) علامه حلي ( أعلي الله مقامه ) در باره كفّارات احرام از علي بن بابويه پدر بزرگوار شيخ صدوق ( رحمهما الله ) نقل مي كند :

كلّ ما أتيته من الصيد في عمرة أو متعة فعليك أن تنحر أو تذبح ما يلزمك من الجزاء

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك حج ( با 12 حاشيه ) ، ص 118 ـ 119 ، مسأله 212 .

2 . همان .

3 . همان ، ص199 ، ذيل مسأله 443 .

4 . برخي از فقيهان نيز مانند آية الله خوئي ( رحمه الله ) مي فرمايند : « احرام از جدّه حتي بر فرض محاذي بودن آن با ميقات مجزي نيست . . . » ( حاشيه مناسك حج ، ص 118 ، ذيل مسأله 212 ) . بعضي از فقيهان هم معتقدند احرام از جدّه ـ چه محاذي باشد و چه نباشد ـ براي كساني كه از ميقات و نزديك آن عبور نمي كنند ، صحيح است : « يصحّ الإحرام من جدّة لمن لايمرّ علي أحد المواقيت أو بالقرب منه » . و هو الأقرب إلي الصواب .

569

بمكّة عند الحزورة قبالة الكعبة موضع النحر . . . .

شبيه اين سخن را نيز علامه از ابن برّاج و ابو الصلاح حلبي و ابن ادريس ( رحمهما الله ) نقل كرده است . ^{( 1 )} ازرقي مي گويد :

الحزورة : « سوق مكّة ، و كانت بفناء دار أُمّ هاني ابنة أبي طالب التي كانت عند الحنّاطين فدخلت في المسجد الحرام » ^{( 2 )} .

. . . زبيدي مي نويسد :

. . . في روض السهيلي : « هو اسم سوق كانت بمكّة و أُدخلت في المسجد لمّا زيد فيه » . . . ^{( 3 )}

ياقوت حموي هم بيان مي كند :

الحزورة كانت سوق مكّة ، و قد دخلت في المسجد لمّازيد فيه » . ^{( 4 )}

از اين كلام ابن بابويه : « . . . موضع النحر » نيز فهميده مي شود كه حزوره محل قرباني اهل مكه بوده است . چنان كه ازرقي و حموي و زبيدي تصريح كرده اند « حزوره » از چند قرن پيش داخل و جزء مسجد الحرام شده و ديگر قرباني كردن در آنجا ممكن نيست . با اين وصف ، يكي از فقيهان بزرگ معاصر ـ به پيروي از ابن بابويه و فقيهان ديگري كه از آنها نام برديم ـ در مناسك عربي خود ( ص 116 ) نوشته اند :

ما يلزم الحاجّ من الفداء في إحرام الحجّ ينحره أو يذبحه بمني ، و إن كان في إحرام العمرة فبمكّه بالموضع المعروف بالحزورة .

بـ ) يكي از مستحبات ورود به مسجد الحرام را داخل شدن از باب بني شيبه دانسته اند ، چون بت هُبَل در آنجا دفن شده است . ^{( 5 )} شهيد اوّل ( رحمه الله ) در اين خصوص مي گويد : « و يدخله

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مختلف الشيعه ، ج4 ، ص294 ـ 295 ، مسأله 247 و ص195 ـ 196 ، مسأله 152 .

2 . تاريخ مكّة ، ازرقي ، ج2 ، ص294 ، به نقل از قاموس الحرمين الشريفين ، ص 98 و أخبار مكة ، فاكهي ، ج4 ، ص206 .

3 . تاج العروس ، ج11 ، ص10 ، « حرز » .

4 . معجم البلدان ، ج2 ، ص255 .

5 . شيخ صدوق از حضرت امام صادق ( ع ) نقل مي كند : « . . . هبل الذي رمي به علي ( ع ) من ظهر الكعبة لمّا علا ظهر رسول الله ( ص ) فأمر به فدفن عند باب بني شيبة ، فصار الدخول إلي المسجد من باب بني شيبة سنّةً لأجل ذلك » ( الفقيه ، ج2 ، ص154 ، ح668 ) .

570

حافياً خاضعاً خاشعاً من باب بني شيبة ليطأ هبل ، و يقف عنده داعياً . . . » . ^{( 1 )}

علامه محمد تقي مجلسي ( أعلي الله مقامه ) در شرح فقيه گويد :

حضرت فرمودند كه : « آن بت را دفن كردند نزد باب بني شيبه » كه از جهت علامت آن در ، طاقي زده اند قريب به زمزم . و از اين جهت است كه سنت است كه از آن در داخل مسجد الحرامِ زمان آن حضرت شوند ؛ چون الحال آن طاق در ميان مسجد است . ^{( 2 )}

شهيد ثاني ( ره ) ذيل اين سخن علامه حلّي در إرشاد الأذهان : « و يستحبّ . . . دخوله من باب بني شيبة » فرموده است : « و هو الآن داخل في المسجد موازياً لباب السلام بقرب الأساطين » ^{( 3 )}

شهيد ثاني در ساير آثار فقهي اش يعني مسالك الأفهام ، الروضة البهية ، حاشية الشرائع و مناسك الحج و العمرة ، نيز متذكر اين نكته شده است :

ـ هو الآن داخل في المسجد بإزاء باب السلام ، و ليس له علامة تخصّه ، فليدخل من باب السلام علي الاستقامة إلي أن يتجاوز الأساطين ؛ فإنّ توسعة المسجد من قربها . . . ^{( 4 )}

ـ و هو الآن في داخل المسجد بسبب توسعته ، بازاء باب السلام عند الأساطين . ^{( 5 )}

ـ هو الآن داخل في المسجد بإزاء باب السلام ، فليدخل من باب السلام علي الاستقامة إلي أن يتجاوز الأساطين ليصادفه . . . ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الدروس الشرعية ، ج1 ، ص364 ، انتشارات آستان قدس رضوي .

2 . لوامع صاحبقراني ، ج7 ، ص203 . در تعبير ايشان دقّت كنيد : « . . . داخل مسجد الحرام زمان آن حضرت شوند » روشن است كه امروزه بر اثر توسعه مسجد الحرام زائران پيش از رسيدن به باب بني شيبه وارد مسجد شده اند ، و معني ندارد گفته شود : « مستحب است از باب بني شيبه وارد مسجد شوند » چون پيش از آن « ورود » حاصل شده ، و تحصيل حاصل محال است . بنابر اين ، تعبير مناسك هاي امروزي از اين جهت نيز خالي از مسامحه نيست ، و سخن دقيق همان است كه علامه مجلسي فرموده اند كه براي ورود به مسجد الحرامِ زمان پيامبر مستحب است از در بني شيبه وارد شوند .

3 . غاية المراد و حاشية الإرشاد ، ج1 ، ص426 .

4 . مسالك الأفهام ، ج2 ، ص331 .

5 . الروضة البهية ، ج1 ، ص504 ( چاپ مجمع الفكر ) .

6 . حاشية الشرائع ، ص 267 ؛ نيز ر . ك : مناسك الحجّ و العمره ، ص20 ، مطبوع در رسائل الشهيدالثاني ، ج1 ، ص372 .

571

البته شهيد ثاني ( م965 ) در تذكر اين نكته ، تا حدودي تحت تأثير آثار محقق كركي ( م940 ) از جمله جامع المقاصد بوده است . محقق كركي دراين باره مي نويسد .

سمعنا أنّ هذا الباب يُدعي الآن بباب السلام . و ينبغي أن يعلم أنّ هذا الباب الآن غير معلوم ؛ لأنّ المسجد قد ثبت أنّه زيد فيه . نعم ، يراعي الدخول من الباب الذي يسامته الآن ، فعلي ما سمعناه يدخل من باب السلام المعروف بذلك الآن . ^{( 1 )}

در توضيح سخن شهيد بزرگوار مي افزايم كه : از زمانهاي پيش از شهيد تا نزديك زمان ما ، يعني حداقل تا يكصد سال پيش ، در نزديكي مطاف ـ يعني نزديك محدوده بين مقام و كعبه شريفه ـ ستونهايي بوده است كه به آنها چراغ آويزان مي كرده اند و منظور شهيد از « اساطين » همين ستونها است كه اگر كسي مستقيماً از باب السلام مي آمده تا از اين ستونها بگذرد از باب بني شيبه عبور مي كرده است . رفعت پاشا تصويري از طاقي نيم دايره كه علامت موضع باب بني شيبه بوده در مرآة الحرمين ( ص 217 ) درج كرده ، و در توضيح ستونهاي ياد شده و باب بني شيبه مي نويسد :

. . . گرداگرد مطاف بر روي سنگها ، ستونهاي مسّي زرد رنگي قرار دارد كه . . . قنديل ها بدانها مي آويزند . . . . در كنار مطاف . . در سمت جنوبي گنبدي بر روي چاه زمزم ساخته شده است . در شمال چاه ، درب بني شيبه قراردارد كه اين درب به صورت طاقي نيم دايره بر دو ستون از سنگ مرمر ساخته شده است . . . . ^{( 2 )} و آن هنگام كه تمامي اين قنديلها كه در اطراف كعبه قرار گرفته روشن شود ، منظره بس زيبايي را به وجود مي آورد . ^{( 3 )} . . . ميان ستونهاي مطاف 257 عدد قنديل قرار دارد . . . اين شمارش در سال 1320 ق توسّط اينجانب به عمل آمد . . . . ^{( 4 )}

در سال 232 ق به دستور واثق بالله عباسي ده ستون چوبي در اطراف مطاف قرار داده شد . . . تا طواف كنندگان از نور آن استفاده كنند . . . پس از آن مجدّداً تغييراتي در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . جامع المقاصد ، ج3 ، ص198 ؛ حاشية إرشاد الأذهان ، ص247 ؛ حاشية شرائع الإسلام ، ج1 ، ص438 .

2 . مرآة الحرمين ، ص216 ( ترجمه فارسي ) .

3 . همان ، ص 214 .

4 . همان ، ص 260 .

572

ستونهاي ياد شده به وجود آمد به صورتي كه در اين اواخر آنها را از مس ساخته و اتّصالات بين آنها را آهن قرار دادند . . . . ^{( 1 )}

از برخي منابع تاريخي هم فهميده مي شود كه باب بني شيبه نزديك چاه زمزم و روبه روي مقام ابراهيم بوده ^{( 2 )} و از چند قرن پيش داخل مسجد شده و روبه روي باب السلام آن زمان بوده است . شيخ انصاري ( م 1281 ) هم بيش از صد و چهل سال پيش به پيروي از فقيهان پيشين در مناسك خود مي گويد :

و چون داخل شود از در بني شيبه وارد شود و گفته اند كه آن در الحال برابر باب السلام است ، بايد كه چون از باب السلام داخل شود راست بيايد تا ستونها . . . . ^{( 3 )}

شايد اين سخن شيخ : « گفته اند كه آن در الحال برابر باب السلام است » اشاره به توضيح شهيد ثاني باشد كه فرمود : « و هو الآن داخل في المسجد بإزاء باب السلام فليدخل من باب السلام علي الاستقامة إلي أن يتجاوز الأساطين » .

بي ترديد ، مسجد الحرام از زمان شهيد تاكنون بلكه از زمان شيخ انصاري تا الآن چند بار توسعه يافته ^{( 4 )} و مشخصات آن زمان با وضع فعلي مسجد تناسبي ندارد . يعني باب بني شيبه فعلي ( باب شماره 26 ) و باب السلام كنوني ( باب شماره 24 ) كه هر دو در كنار و خارج مسعي واقع شده اند . هيچ كدام باب بني شيبه و باب السلام سابق نيستند . به عبارتي ، باب السلام فعلي بعد از توسعه سعودي ، نامگذاري جديد شده و مقابل باب بني شيبه نيست و بناي فعلي قسمت قديمي مسجد كه از يادگارهاي دوره عثماني است پس از زمان شهيد ثاني ( م 965 ) ساخته شده است . بنابراين طبيعي است كه وصف شهيد از چگونگي مسجد ، با وضع فعلي آن تفاوت داشته باشد .

با اين همه تغييراتي كه در بناي مسجد الحرام از زمان شهيد تاكنون ايجاد شده ، باز هم در مناسكهاي فعلي مي بينيم كه همان عبارات قديمي درج شده است . مثلاً در مناسك

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ص 261 .

2 . تاريخ مكّة المكرّمة قديماً و حديثاً ، ص70 .

3 . مناسك حج ، ص181 .

4 . ر . ك : مرآة الحرمين ، ص235 ـ 237 ؛ ساختمان مسجد الحرام ، ص28 .

573

اكثر مراجع معاصر در آداب ورود به مسجد الحرام ، عبارت ذيل وجود دارد :

هنگام ورود از در بني شيبه وارد شود و گفته اند كه باب بني شيبه در حال كنوني مقابل باب السلام است . بنابر اين نيكو اين است كه شخص از باب السلام وارد شده و مستقيماً بيايد تا از ستون ها بگذرد . ^{( 1 )}

ملاحظه مي شود تعبير « در حال كنوني » كه در عبارت شهيد ثاني ( م 965 ) آمده و شايد پيش از شهيد هم وضع اين گونه بوده به همان شكل در مناسكهاي زمان ما نيز درج شده است در حالي كه امروزه هركس اين عبارت را بخواند ، چنين مي فهمد كه مراد از آن ، باب السلام فعلي مسجد ( باب شماره 24 ) است و كساني كه مي خواهند به اين مستحب عمل كنند ، از باب السلام فعلي داخل مي شوند .

عبارت برخي از مناسك هاي مراجع فعلي ( دامت إفاضاتهم و أفاض الله علينا من بركات أنفاسهم ) نيز چنين است :

ـ و هنگام ورود ، از در بني شيبه وارد شود و گفته اند كه در بني شيبه در حال كنوني مقابل باب السلام است . بنابراين ، خوب است كه از باب السلام وارد شده و مستقيماً بيايد تا از اسطوانات ^{( 2 )} بگذرد .

ـ و يقال : إنّ باب بني شيبه يحاذي الآن باب السلام ، و لهذا يُحَبَّذ أن يدخل الشخص من باب السلام و يتوجّه بصورة مستقيمة إلي أن يتجاوز الأُسطوانات .

ـ . . . الدخول من باب بني شيبه ، و هو الآن داخل المسجد الشريف بعد ماجري عليه التوسيع ، و هو مقابل باب السلام علي الظاهر ^{( 3 )} .

آنچه ذكر شد ، از باب نمونه بود و غير از اين موارد ، برخي تغييرات مكاني ديگر نيز در مناسكهاي امروزي مدّ نظر قرار نگرفته است .

ج ) در مناسك يكي از فقيهان بزرگ معاصر ( چاپ 1379 ش/ 1421ق ) در بخش

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك حج ( با حواشي 12 نفر از مراجع ) ص 222 ، مسأله 53 .

2 . منظور از اين اسطوانات ـ چنان كه گذشت ـ ستونهايي است كه نزديك مطاف بوده و اكنون سالهاست كه از آنها خبري نيست .

3 . علاوه بر مناسك مراجع معظم ، در برخي از ديگر كتابهاي مربوط به حرمين نيز همان عبارت مناسك تكرار شده است از جمله در مناسك نوين ، به كوشش حجة الاسلام جناب مستطاب آقاي بي آزار شيرازي ، و مشعل زائر ( ص139 ) اثر حجة الاسلام والمسلمين آقاي علي عطايي .

574

مستحبات مكه مي خوانيم :

5 . ينبغي زيارة مكان مولد رسول الله ( صلي الله عليه وآله ) بمكّة و هو الآن مقابل المسجد الحرام باب العمرة في زقاق بسوق الليل يسمّي زقاق المولد ، فيصلّي فيه و يدعو الله تعالي . . . .

9 . إتيان منزل خديجة ( عليهما السلام ) . . . و هو الآن مسجد أيضاً فيصلّي فيه و يدعو . . . .

12 . إتيان مسجد الأرقم و الصلاة فيه .

در حالي كه سالهاست ، نه از « زقاق المولد » خبري هست و نه از مسجدي كه در محل خانه حضرت خديجه كبري ( عليها السلام ) بوده ، اثري مانده است . همچنين مسجد ارقم در توسعه مسجد الحرام ( سال 1375 ق ) جزو مسجد شده و گفته اند : « نزديك دري بوده كه اكنون باب ارقم ناميده مي شود . » ^{( 1 )}

بي ترديد در دوران قديم و پيش از انقلاب با نبود امكانات و ابزارهاي گوناگون ، اين گونه سهل انگاريها طبيعي بود ولي امروزه ديگر پسنديده نيست . ^{( 2 )}

نمونه هايي كه بيان شد موضوع بعضي از احكام مستحب بود و در خصوص جاهايي كه موضوع احكام واجب اند ـ مانند جمرات ـ موضوع شناسي ، اهميت بيشتري پيدا مي كند . بدون شك ، اطلاع فقيه از چگونگي وضع جمرات در زمان معصومين ( عليهم السلام ) و تغيير و تحوّل آن تا زمان ما ، در استنباط احكام آن تأثير خواهد داشت . يكي از عالمان معاصر كه تقريباً از پنجاه سال پيش تاكنون بارها به حج مشرف شده است مي گفت : يكي از مراجع ، رمي جمره را از طبقه بالا صحيح نمي دانست به او گفتم : جمره عقبه ـ دهها سال قبل ـ در ته يك درّه واقع شده بود ، نه بر سطح فعلي ، و شايد اكنون دهها متر بالاتر و مرتفع تر از موضع وسطح قبلي اش باشد . ^{( 3 )} بنابراين در زمان معصومين ( عليهم السلام ) هم جمره بر سطح فعلي نبوده كه گفته شود : رمي قسمت طبقه پايين صحيح و رمي طبقه بالا غير صحيح است . ايشان مي گفت : « آن مرجع ، استدلال مرا پذيرفت و رمي از طبقه بالا را كافي دانست » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آثار اسلامي مكه و مدينه ، ص 155 ـ 157 .

2 . دليل پديد آمدن سهل انگاريهاي مزبور اين است كه معمولاً فقيهان بر مناسك علماي پيشين حاشيه مي زنند و در هنگام درج حاشيه در متن ، اين گونه تغييرات مورد غفلت واقع مي شوند .

3 . رفعت پاشا در باره چگونگي جمره عقبه در حدود يك صد سال پيش چنين مي نويسد : « جمره عقبه ديواري سنگي است به ارتفاع حدود سه متر و عرض حدود دو متر كه روي قطعه سنگ بلندي به ارتفاع يك متر و نيم از روي زمين بنا گرديده است . . . » ؛ جمره عقبه . . . در پاي كوه قرار دارد و يك سويه است » ( مرآة الحرمين ، ص 344 و96 ، ترجمه فارسي ) .