بخش 3

31

بخش اول : پيش از سفر

33

سخن رهبر فرزانه انقلاب ، در آستانه برگزاري حج

رهبر معظم انقلاب در ديدار با نماينده ولي فقيه و رييس سازمان حج و زيارت و جمع كثيري از مديران ، روحانيان و كارگزاران حج فرمودند :

حقيقتاً خدمت در اين ميدان در هر رده اي موجب افتخار انسان است . نيت ها را در كار حج و كارگزاري حج خيلي فراتر از مراتب كوچك و معمولي ـ كه ما انسان ها دچار آن هستيم ـ بايد درنظر داشت ؛ علت آن هم اين است كه افق حج بسيار بالاست . حج فريضه پرظرفيتي است كه اگر درست عمل شود و آن چه كه شارع مقدس خواسته است ، در هر دوره اي متناسب با آن انجام گيرد ، تأثيرات آن علاوه بر تأثيرات فردي ، بين المللي هم خواهد بود .

ايشان در مقايسه حج با ساير واجبات فرمودند :

كدام واجب چنين است ؟ حج ، هم دل و روح و باطن حج گزار را نوراني و تصفيه مي كند ، به خدا نزديك مي سازد ، با تضرع آشنا و معنوي مي كند ، و هم بر روي مسائل يك ملت تأثير مي گذارد و فرهنگ و معنويت آنان را ارتقا مي بخشد ، و هم تأثيرات بين المللي دارد و جهات اشتراك و اتحاد بين

34

ملت هاي گوناگون ايجاد مي كند . اين كه گفته اند اين عمليات را با هم انجام دهيد ، همه در اين موعد و در اين ميقات بايد جمع شوند ، خواسته اند مناسك حج ابعاد بين المللي پيدا كند وگرنه مي گفتند هركس در هر وقت [ از ] سال [ كه ] خواست ، [ حج ] انجام بدهد .

مقام معظم رهبري با اشاره به اين حقيقت كه مسائل مهم دنيا و آخرت در حج گنجانيده شده ، به مسؤوليت ها و بايسته هاي حج پرداخته ، افزودند :

آن چه در حج بايد مورد نظر باشد ، اين است كه حج به لوازم خودش نزديك شود ؛ يكي از لوازمش آمادگي قبلي است . كسي كه با صرف هزينه هاي سنگين ، شايد فقط براي يك بار در عمرش ، مي خواهد به چنين سفر با اهميتي برود ، بايد از قبل آماده باشد . كار سازمان حج و بعثه ايجاد آمادگي در حج گزار است . بايد با كتاب ، با برنامه ريزي هاي گوناگون ، آموزش ، با بيان مسائل مورد نياز او ؛ چه فقهي ، چه سياسي ، چه عبادي و چه اخلاقي ، آمادگي هاي لازم را در او ايجاد كنند .

يك مطلب ديگر اين كه بايد حج را از انگيزه هاي مادي و دنيايي ، تا آن جا كه ممكن است ، تخليه كنند . در حج مي گويند : حق نداريد [ از ] بوي خوش استفاده كنيد ، از جايي گذشتيد كه بوي ناخوشي هست ، حق نداريد جلوي بيني خود را بگيريد . اين براي كنترل نفس و جلوگيري از رشد روحيه ماديگري و لذت گرايي در انسان است .

پذيرايي از حجاج ، تأمين مسكن ، غذا و نيازهاي طبيعي آنان را نهي نمي كنيم ، اما انگيزه هاي مادي ، رفاه طلبي ، سوغات خريدن و مانند آن را بايد كم كرد ، نگاه به حج نبايد به عنوان يك سفر گردشي باشد .

رهبر معظم انقلاب با تأكيد بر اهميت اتحاد مسلمانان در عصر حاضر آن را يكي ديگر از بايسته هاي كليدي حج برشمردند و فرمودند :

حج بايد آيينه اتحاد باشد نه آيينه اختلاف ! بعضي ها حج را فرصتي مي شمارند براي چهره درهم كشيدن و يكديگر را نفي كردن و شيعه و

35

سني را درمقابل هم قرار دادن !

امروز بيش از گذشته اختلاف شيعه و سني از محورهاي اساسي سرمايه گذاري دشمنان اسلام است . با اين همه ، يك عده بي عقل هايي هم هستند ، بدون اين كه پول هاي هنگفت بگيرند ، بي مزد و مواجب نوكر دشمن مي شوند و همان هدف دشمن را دنبال مي كنند .

ما مي دانيم ، نه از روي تحليل ، بلكه از روي اطلاع خبر داريم كه دست هاي استعمار افرادي را گماشته اند كه يك بهانه كوچك به دست آورند ، جنجال به پا كنند ، فحش بدهند ، درگيري بين شيعه و سني ايجاد كنند . البته اگر خبر نداشتيم ، تحليل هم اين را نتيجه مي داد . مراقب باشيد در اين دام نيفتيد ؛ ايراني ها چه شيعه و چه سني ، مراقب اين توطئه ها باشند . به برادران سعودي هم همين را سفارش مي كنيم .

ايشان اظهار برائت از مشركين را از مسؤوليت هاي مهم ايام حج دانستند و تأكيد كردند :

در اين امر بايد همه ملت ها خودشان پيشقدم باشند . به نظر ما خود عربستاني ها هم چون ميزبان حجاج هستند ، بايد در اين زمينه پيشقدم باشند . شك نيست كه دنياي استكبار با اسلام دشمني دارد . مايلند اسلام نباشد تا بر ملت ها تسلط پيدا كنند و بتوانند فرهنگ شان را بر آنان تحميل كنند و آنها را به بخش درجه دو از ملت هاي خودشان تبديل كنند ؛ بخشي فرودست ، تحت سلطه و اطاعت پذير .

اين دشمني در شكل هاي استكباري و صهيونيستي ، خشن و سبعانه هم هست . ما كه نمي خواهيم در مكّه لشكر راه بيندازيم . مي خواهيم مسلمانان اعلام موضع كنند . اين امر جايش كجاست غير از مكّه ؟

سعي بشود اين حقيقت به ملت هاي مسلمان تفهيم گردد . اين كه معناي اين اعلام برائت چيست ، اينها تدوين شود و به شكل متناسب و قابل فهم نوشته شود و در اختيار حجاج قرار گيرد .

36

رهبر فرزانه انقلاب در پايان سخنان خود با تأكيد بر افزايش شوق مردم دنيا به اسلام ناب و شعلهورتر شدن شعله انقلاب اسلامي ، به اوضاع فلسطين ، لبنان و عراق اشاره كردند كه نشان دهنده نفرت روزافزون از استكبار و ميل فزاينده به عزت و استقلال در بين ملت هاي منطقه و ساير امت هاي اسلامي در سراسر دنياست .

در اين مراسم باشكوه ، پيش از سخنان مقام معظم رهبري ، نماينده ولي فقيه در امور حج و زيارت ، به پيشرفت هاي حاصله در سامان دهي امر حج اشاره كرده ، و آن را پايگاه مهم تحول معنوي در جامعه ، خصوصاً براي قشر جوان و تحصيل كرده برشمرد و گفت :

حج و عمره ، بحمدالله از نظر اجرايي ، فرهنگي ، پژوهشي و اطلاع رساني به تدريج به آن نقطه مطلوب نزديك مي شود . لكن در سال جاري با دو برنامه اساسي درصدديم جهشي اساسي در امر حج و زيارت ايجاد كنيم ؛ يكي تدوين چشم انداز بيست ساله حج و ديگري تجديد سازماندهي بعثه براساس شرح وظايف مصوّب است .

پس از سخنان آية الله ري شهري ، رييس جديد سازمان حج و زيارت ، آقاي مصطفي خاكسار قهرودي نيز طي گزارشي فشرده ، فعاليت هاي ستادي سازمان را طي چند بند ، خدمت رهبر انقلاب توضيح داد . بنا به اظهارات او ، امسال 99850 نفر در قالب 582 كاروان ، توفيق تشرّف به حج را خواهند داشت . عمليات انتقال حجاج به عربستان از 16 آذر شروع و در 4 بهمن پايان خواهد يافت و اجراي فعاليت هاي مربوطه 48 روز به طول خواهد انجاميد . ارتقاي سطح خدمات مختلف ، افزايش هزينه 6% را باعث شده است ، 80% اسكان در مدينه در منطقه مركزي و اطراف مسجدالنبي ( صلّي الله عليه وآله ) است و درمجموع 600 دستگاه اتوبوس براي نقل و انتقال حجاج درنظر گرفته شده كه امكان تشرّف به حرم ، به صورت ميانگين سه نوبت در روز را براي آنان فراهم مي آورند .

ايجاد زمينه مشاركت بخش خصوصي و تأمين گوشت مصرفي مورد نياز حجاج از ايران ، انتقال بخش زيادي از اقلام مصرفي و مواد غذايي مختلف به عربستان و اقداماتي براي اخذ موافقت مسؤولان عربستان جهت انتقال گوسفندهاي قرباني به تعداد حاجيان

37

ايراني از ايران ، از ديگر فعاليت هاي سازمان در حج سال جاري است .

گفتني است كه اين ديدار ، ضمن برنامه هاي اعلام شده روابط عمومي حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت ، به مناسبت بزرگداشت هفته حج ، يك روز پيش از شروع هفته حج ، ( چهارشنبه 1/9/85 مطابق با سي ام شوال 1427 ) برگزار شد .

38

ارزيابي حج سال 85 در گفتوگو با امير الحاج ^{( 1 )}

ـ : ارزيابي حضرت عالي از حج 85 چيست ؟

آقاي ري شهري : بحمدالله خداوند به ما و همه كارگزاران حج و حجاج عزيز كشورمان ، اين توفيق را عنايت فرمود تا يك بار ديگر ، حج بهتر و باشكوه تري از سال هاي گذشته ، با نقاط قوّت بيشتر و ضعف ها و كاستي هاي كمتر برگزار كنيم .

در حج 85 ، چند نكته مهم وجود داشت :

1 . پيش از حج ، حزب الله لبنان در رويارويي با رژيم اشغال گر قدس به پيروزي دست يافته بود و پيش بيني مي شد كه گرايش و علاقه مسلمانان جهان به جمهوري اسلامي ايران افزايش يافته ، تردد آن ها به بعثه مقام معظم رهبري بيش از گذشته باشد و اين مسئله تحقّق يافت .

2 . پيش از موسم حج ، به دلايلي فضاي سياسي جمهوري اسلامي ايران و عربستان كمي به سردي گراييده بود و به همين جهت احتمال مي داديم كه مشكلاتي نسبت به سال
گذشته بهوجود آيد و بعثه مقام معظم رهبري در برخي از اهداف برنامه ريزي شده خود ، با

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . به نقل از فصلنامه « ميقات حج » ، شماره 59 .

39

دشواري هايي روبه رو شود كه بحمدالله و به لطف حضرت حق تعالي چنين چيزي اتفاق نيفتاد و سفير محترم جمهوري اسلامي ايران در رياض ـ كه تازه مأموريت خود را آغاز كرده بود ـ با تلاش قابل تحسيني كوشيدند ارتباطات خوبي با مسؤولان سياسي عربستان برقرار كنند و علي رغم خبرهاي دروغي كه به مسؤولان عربستان منتقل شده بود ، مبني بر اين كه ايراني ها امسال برنامه هاي ويژه اي دارند كه مي تواند مشكل آفرين باشد ، خوشبختانه اين توطئه خنثي شد و ما به موقع توانستيم آن را پيش بيني و نسبت به حلّ آن اقدام كنيم .

از جمله حرف هاي دروغي كه منتقل كرده بودند ، اين بود كه ايراني ها مي خواهند امسال مراسم برائت را در مكّه برگزار كنند كه چنين چيزي صحّت نداشت .

3 . جمرات قبلي ، پيش از حج 85 تخريب گرديد و جاي آن ، جمرات را به شكل جديد بنا كرده بودند . از سوي ديگر ، طرحي را به عنوان طرح زمان بنديِ آمد و شد حجاج به جمرات ارائه داده بودند كه مجموعه اين مسائل ، نگراني خاصي را در كارگزاران حجّ جمهوري اسلامي ايران بهوجود آورده بود ، كه شايد زائران در رمي جمرات با مشكل مواجه شوند .

اما بحمدالله حجاج عزيز ايراني با مشكل جدي روبه رو نشدند و من مي توانم بگويم در طول سال هايي كه بنده در خدمت حاجيان هستم ، امسال سهل ترين و راحت ترين رمي جمرات را داشتيم و خوشبختانه هيچ گونه حادثه مرگ و ميري در آنجا رخ نداد .

نكات ديگري هم بود كه در پاسخ به پرسش هاي ديگر به آن اشاره خواهدشد .

ـ : لطف كرده ، وضعيت حجاج ايراني را براساس آمار توضيح دهيد .

آقاي ري شهري : در حج سال 1385 ش/1427 ق . تعداد كلّ زائران ، از كشورهاي مختلف جهان 680,378,2 نفر بود ، كه از اين ميان ، تعداد 450,654,1 زائر از ساير كشورها و تعداد 239,724 از كشور عربستان آمده بودند .

40

تعداد كلّ افراد اعزامي از ايران 860,99 نفر بود ، كه از 900,90 نفر ، تعداد 315,53 نفر مرد ( 53/40% ) و 635,46 نفر زن ( 46/6% ) بودند . و960,8 نفر از آنان را اعضاي وابسته به ستاد ، بعثه و عوامل اجرايي تشكيل مي دادند ؛ به ترتيب زير :

آشپزخانه 456 نفر ، پزشكي 325 نفر ، ذابحين 106 نفر ، عوامل كاروان ها 904,6 نفر ، هواپيمايي 15 نفر ، بعثه و ستاد 931 نفر و عوامل ميهمانان خارج از كشور 69 نفر .

ايرانيان خارج از كشور : 10 كاروان با 2500 زائر ؛

ايرانيان ورود آزاد : 2700 نفر ؛

تعداد كاروان ها : 585 ؛

كاروان هاي شيعه : 553 ؛

كاروان هاي اهل سنت : 32 كاروان و 4900 زائر .

ـ : ويژگي هاي فرهنگي حج 85 را بيان فرماييد :

آقاي ري شهري : زائران ايراني ، مخاطب نخست در همه فعاليت ها هستند . كارگزاران حج مي كوشند هرسال گام هاي بلندتري در مسائل فرهنگي و اجرايي بردارند .

امّا به طور كلّي ، در فعاليت هاي فرهنگي از پنج موضوع عمده مي توان ياد كرد :

1 . برگزاري دعاي كميل

دعاي كميل در محدوده ميان مسجدالنبي و قبرستان بقيع ، در 4 نوبت برگزار شد . دو نوبت پيش از اعمال حج و براي مدينه قبلي ها و دو نوبت پس از آن ، براي مدينه بعدي ها .

جمعيت شركت كننده در هر كدام ، كه با كنترل و محدوديت شديد پليس عربستان صورت مي گرفت ، افزون بر 000,20 زائر بود . در دعاي اوّل ، فقط ايراني ها حضور داشتند ، در دعاي دوم زائران خارجي ؛ بهويژه لبناني ها ، از دو ساعت پيش از مراسم ، در محل تجمع كردند تا بتوانند در مراسم حضور يابند و پس از مراسم نيز از مديران برنامه

41

گلايه داشتند كه چرا وضعيتي فراهم نمي كنند تا آنان بتوانند حضور يابند .

در دعاي سوم و چهارم ، مأموران عربستان از دو ساعت قبل ، اجازه نشستن به زائران خارجي را در محل ندادند و بدينوسيله از حضور زائران خارجي جلوگيري شد .

نظم و آرامش و حضور منسجم زائران ايراني در رفت و آمد و نظافت محلّ دعا ، اعجاب و قدرداني پليس عربستان را به همراه داشت . در دعاي سوم خللي در سيستم صوتي از سوي يكي از نيروهاي امنيتي سعودي ايجاد گرديد كه مراتب از سوي بعثه پي گيري و حلّ شد .

2 . مراسم برائت

مراسم برائت ، بهتر از سال هاي گذشته در صحراي عرفات انجام گرفت . زائران ايراني حضوري چشم گير داشتند . هم چنين تعدادي از زائران ساير كشورها در آن شركت داشتند . وسايل صوتي بسيار مناسب بود . مراسم برائت ، از سيماي جمهوري اسلامي ايران و چند شبكه خارجي به صورت زنده پخش شد .

3 . ارتباط با بعثه هاي مراجع معظم تقليد

امسال پانزده بعثه از ايران و چهار بعثه از عراق ، افغانستان و لبنان حضور داشتند . ديد و بازديد از بعثه ها در مدينه و مكّه صورت گرفت . يكي از آثار مثبت اين ارتباط ها ، هماهنگي جهت شركت در مراسم هاي عمومي بعثه ، مانند دعاي كميل و برائت است . علاوه بر آن ، نزديك شدن ديدگاه ها در فتاواي مربوط به حج از ديگر آثار مثبت اين ارتباط هاست .

4 . سخنراني هاي عمومي بعثه و داخل كاروان ها

در حج 1385 ، تعداد 1227 روحاني ، معين و نيز معين هاي خانم ، هدايت فرهنگي ومعنوي 585 كاروان را برعهده داشتند . از اين تعداد 243 نفر از معين ها خانم بودند كه در

42

تبيين احكام و مسائل فرهنگي ، به زنان ياري مي دادند .

علاوه بر اين ، شش سخنران عهده دار برگزاري جلسات سخنراني هاي عمومي بودند كه از اين تعداد 2 نفر خانم بود . در مجموع 117 جلسه سخنراني عمومي داخل كاروان ها برگزار شد كه 60 جلسه مربوط به آقايان و 57 جلسه مربوط به خانم ها بود . و نيز 35 جلسه سخنراني عمومي در سالن اجتماعات بعثه برگزار شد كه روزانه چندين كاروان حضور مي يافتند .

يادآوري مي شود كه راه اندازي جلسات سخنرانيِ عمومي براي زائران به صورت گسترده از برنامه هاي حج امسال است .

5 . شوراي فرهنگي و گروه هاي ارشاد

شوراهاي فرهنگي داخل كاروان ها امسال سومين سال خود را پشت سر مي گذارند . اين شوراها به خصوص با توجه به دستورالعمل رياست محترم سازمان به مديران كاروان ها و پي گيري كردن تشكيل آن ، از جدّيت بهتري برخوردار بودند ؛ زيرا از يك سو بعثه از طريق روحاني پي گير آن بود و از سوي ديگر ، سازمان از طريق
مديران كاروان ها . بسياري از اين شوراها نيز پيش از عزيمت شكل گرفته بودند و
اين ها همكاران و ياوران فرهنگي كاروان بودند كه به برخي از دستاوردهايش اشاره
مي گردد :

الف ) تخلفات سال هاي پيش در اطراف بقيع و حرم نبوي به حداقل رسيد .

ب ) حضور زائران در بازارها ، با رعايت شؤون اسلامي و ايراني همراه شد .

ـ : در زمينه هاي اجرايي چه نكات برجسته اي وجود داشت ؟

آقاي ري شهري : بخش اجرايي كه عهده دار سلامت ، آسايش و رفاه زائران است ، به صورت جدّي براي تحقّق اهداف خود تلاش كرده اند كه به مواردي از اين تلاش ها اشاره مي كنم :

43

1 . هيأت پزشكي

هيأت پزشكي ايران در مجموع 910 نفر بودند :

پزشك داخل كاروان 585 نفر و اعضاي هيأت پزشكي مدينه قبل و بعد 325 نفر .

از برنامه هاي جديد هيأت پزشكي در حج 85 يكي گزينش پزشكان با سابقه تشرّف براي كاروان ها بود و ديگري سلامت محوري به جاي بيمار محوري ؛ يعني هيأت پزشكي تنها به دنبال درمان بيمار نبود ، بلكه به دنبال فراگير كردن سلامت در ميان زائران بود ؛ از همين رو آمار فوت زائران در حج 85 ، 20% كمتر از سال هاي پيش بود .

2 . اسكان

زائران ايراني در مدينه ، عمدتاً در منطقه مركزي و اطراف حرم اسكان داشتند و بدون استفاده از سرويس ، به مسجدالنبي رفت و آمد مي كردند و تنها بخشي از زائران در منطقه هاي بيرون از محدوده مركزي اسكان داشتند كه تقريباً 25% زائران را تشكيل مي دادند . البته اين ها از سرويس استفاده مي كردند .

زائران ايراني در مكّه ، در 16 محلّه اسكان داشتند كه فاصله آن ها با حرم متفاوت بود و به طور عمده از سرويس استفاده مي كردند .

3 . آشپزخانه مركزي

در مدينه ، تمام پخت به صورت متمركز بود و در دو آشپزخانه ، با ظرفيت حداكثر 000,34 پُرس غذا در هر وعده انجام مي گرفت .

در مكّه 60% غذا به صورت پخت متمركز بود و 40% در داخل كاروان ها پخته مي شد . دو آشپزخانه با ظرفيت حداكثر در هر وعده 000,64 پُرس ، طبخ متمركز را برعهده داشتند . امسال از نظر كمّيت ، پخت متمركز 20% رشد داشت و از نظر كيفيت نيز به گونه اي بود كه هيأت پزشكي غذايش را از آنجا دريافت مي كرد .

44

4 . حمل و نقل

حمل و نقل درون شهري در مدينه و مكّه ، براي زائراني كه از اماكن مقدس دور بودند ، انجام مي شد . براي زائراني كه در منطقه عزيزيه ساكن بودند ـ كه بيش از نيمي از زائران را تشكيل مي داد ـ در انتقال از مسجدالحرام به ايستگاه هاي مناطق كه به « باب علي » معروف است ، مشكل ترافيكي جدّي وجود داشت . برخي از مشكلات با تلاش نيروهاي سازمان مرتفع شد ، ولي قسمت مهم آن ، به محدوديت فضا و كثرت ماشين ها بر مي گردد كه بايد عربستان آن را حل نمايد .

حمل و نقل برون شهري با مشكل همراه نبود . تنها در مسير عرفات به مشعر ، مشكلات جدي وجود داشت كه در بخش مشكلات بدان اشاره مي گردد .

5 . قرباني

قرباني زائران ايراني به وسيله يكصد ذابح ايراني انجام شد كه در روز نخست حدود 000,85 قرباني انجام گرديد و زائران از احرام خارج شدند و 000,15 قرباني هم در روز يازدهم انجام شد .

ورود گوشت از ايران و نيز برخي از اقلام موردنياز كاروان ها مانند عسل و مربّا ، از دستاوردهاي بخش اجرايي امسال به شمار مي رود .

ـ : حج يك عرصه بين المللي است ؛ در اين عرصه ، حضرت عالي و همكاران محترمتان چه فعاليت هايي داشتيد ؟

آقاي ري شهري : در پاسخ بايد بگويم كه به يقين هيچ رخدادي ، از بُعد بين المللي در اسلام ، مهم تر از حج نيست . شما اگر در پيام هاي حضرت امام خميني ( قدس سره ) و مقام معظم رهبري تأمل كرده باشيد ، به خوبي در مي يابيد كه عميق ترين ، جامع ترين ، كامل ترين و بلندترين پيام هاي آن ها در ايام حج صادر شده است . طبيعي است كه توجه به اين معني ، ما را مصمم مي كند تا در بُعد بين المللي حج ، تلاش هاي چشمگير و قابل توجهي

45

داشته باشيم .

در حج 85 ، حدود 000,400,2 نفر طبق آمار دولت عربستان حضور داشتند كه حدود 000,650,1 نفر آن ها زائران خارجي بودند كه از گوشه و كنار جهان به حج آمده بودند . شايد بتوان گفت كه از همه كشورهاي اسلامي و غيراسلامي ، زائر و نماينده اي در حج حضور دارد . حال با اين مقدمه ، ببينيم بعثه مقام معظم رهبري در اين عرصه چه فعاليت هايي داشته است ؟

اوّلين مسئله ، همايش هاي برگزار شده در بعثه مقام معظم رهبري است . شش همايش بين المللي داشتيم كه اگر مي خواستيم آن ها را در تهران با همين تعداد شركت كننده ـ كه از كشورهاي مختلف آمده بودند ـ برگزار كنيم ، بايد صدها ميليون تومان هزينه مي كرديم .

در همايش تقريب ، چيزي حدود 480 نفر ديده مي شدند كه تعدادي از آن ها از شخصيت هاي معروف بودند ؛ مثلاً قاضي القضات كنيا ، مفتي بزرگ استراليا و افرادي از اين دست ، در شمار سخنرانان همايش بودند .

همايش قدس را با حدود 400 نفر از بيست و پنج كشور جهان برگزار كرديم . در اين همايش ، جمع قابل توجهي از لبنان ، فلسطين ، پاكستان ، تركيه و . . . حضور داشتند .

همايش منزلت زن را داشتيم كه با حضور 200 نفر از شخصيت ها و بانوان كشورهاي مختلف تشكيل شد .

در همايش اهل بيت ، شخصيت هايي از عراق ، لبنان ، فرانسه ، الجزاير ، تايلند و افغانستان جزو سخنران ها بودند .

در همايش فرهيختگان ، مجموعاً از 32 مليّت حضور داشتند . جمعيت هاي قابل توجهي از مسلمانان كشمير ، پاكستان ، تركيه و جمهوري آذربايجان به بعثه آمده با بنده و ديگر اعضاي بعثه ديدار داشتند .

همايش ايرانيان خارج كشور ، به خصوص در حج 85 با استقبال قابل توجه آن ها روبه رو گرديد و بسياري از آن ها از سطح علمي و موقعيت بالايي در خارج از كشور برخوردار بودند .

46

ـ : جناب عالي ديدارهايي هم با بعثه هاي حج ديگر كشورها داشتيد ، خواهشمنديم در اين زمينه نيز كمي توضيح دهيد .

آقاي ري شهري : همانطور كه اشاره كرديد ، ديدارهايي هم با شخصيت ها و مسؤولان بعثه هاي ديگر كشورها داشتيم كه در مجموع ، در حج 85 تعداد آن ها به شانزده عدد رسيد ؛ وزير ارشاد و اوقاف سودان ، وزير حج الجزاير ، وزير ديانت تركيه ، وزير حج افغانستان ، معاون وزير اوقاف كويت ، رؤساي بعثه هاي حج تايلند ، چين ، عراق ، آفريقاي جنوبي ، افغانستان ، اردن ، اندونزي ، مسؤول بعثه حزب الله لبنان ، بعثه امارات ، فلسطين و بنگلادش از جمله آن ها بودند .

تلاش اين است كه از اين ظرفيت در جهت هم فكري و حركت به سوي وحدت امت اسلامي ، آشنايي با توطئه ها و نقشه هاي دشمنان اسلام ، تبادل تجربيات و فضاسازي جهت ارتباط هاي بيشتر ، پس از موسم حج بهره گيري كنيم .

يكي ديگر از فعاليت هاي بين المللي بعثه ، ارتباط با مراكز علمي و فرهنگي عربستان است كه در حج 85 برخي از مسؤولان بعثه مقام معظم رهبري با شيخ عبدالعزيز آل شيخ ، مفتي اعظم عربستان ، دكتر عبدالمحسن قاسم و دكتر صالح البدير ، امامان جمعه مسجدالنبي ، شيخ المزني رييس امر به معروف و نهي از منكر مدينه ، رؤسا و اساتيد نُه دانشكده و دانشگاه عربستان ديدار داشتند .

ارزيابي بنده در مجموع از اين ديدارها مثبت است و اميدوارم به گسترش روابط بين جمهوري اسلامي ايران و ديگر كشورهاي اسلامي كمك كند .

ـ : در حج 85 با چه مشكلاتي روبه رو بوديد ؟

آقاي ري شهري : اگر بخواهيم مشكلات اين سال را با مشكلات سال هاي گذشته بسنجيم ، بايد بگويم به دليل بهبود وضعيت ، شكايات مردم به شكل چشمگيري كاهش پيدا كرده بود و من در طول 17 سال گذشته ، با مراجعان گوناگوني كه دارم و اقشار مختلف ؛ چه در بعثه و چه در حرم و يا در داخل كاروان ها ، مسائل خود را با من در ميان

47

مي گذارند ، امسال در اين زمينه كمترين مراجعه را داشتيم و اين نشان از بهبود وضعيت داشت . البته اين به آن معني نيست كه ما مشكلي نداشتيم و يا حجاج با مشكلي روبه رو نبوده اند .

هرچند در سال هاي گذشته تلاش هاي بسياري جهت سلامت ، رفاه و عزت زائران ايراني صورت گرفته و هميشه زائران ايراني به دو صفت « نظم » و « نظافت » در كشور عربستان شهره اند ، با اين حال هنوز پاره اي مشكلات جدي وجود دارد كه برخي به كشور عربستان بر مي گردد و برخي به سازمان ها و نهادهاي داخل كشور كه بايد براي جبران آن ، اقداماتي صورت گيرد . مهم ترين اين مشكلات عبارتند از :

1 . حمل و نقل زائران از عرفات به مشعر ، از مشكلات و معضلاتي است كه كشور عربستان دو سال است وعده حلّ آن را مي دهد ، ولي هنوز حل نشده است .

امسال زائران ايراني به ترافيك و ازدحام سنگين برخوردند و ساعت ها معطل ماندند و بسياري پس از نيمه شب به مشعر رسيدند .

2 . حمل و نقل درون شهري ، در قسمت باب علي با مشكل جدي روبه رو بود ؛ زيرا حدود 70% زائران ايراني از اين منطقه آمد وشد مي كنند .

3 . اعزام بيماران صعب العلاج ، كه گاه موجب مختل شدن آسايش كاروان ها مي شد .

4 . تأخير در پروازهاي بازگشت هواپيمايي ، بهويژه در پروازهاي اوليه هواپيماهاي جمهوري اسلامي ايران و نيز مشكلات در مبادي ورودي حجاج به ايران ؛ بهويژه در فرودگاه مهرآباد .

ـ : در ملاقات ها با سران بعثه ها و يا زائران ديگر كشورها ، چه نكات مهمي مطرح شد ، خواهشمنديم بخشي از آن ها را بيان فرماييد .

آقاي ري شهري : نكته اي كه معمولاً در ديدار با بعثه ها مطرح مي شد ، نظم و تشكّل حج گزاري ايرانيان بود . بسيار اظهار علاقه مي كردند تا كميسيون هاي مشتركي با آن ها

48

داشته باشيم و تبادل اطلاعات و تجربيات كنيم .

نكته ديگر اظهار نگراني از هتك حرمت مقدسات اسلامي ، به خصوص اهانت به شخصيت نبيّ اعظم اسلام ، در سال گذشته بود كه همه خواهان وحدت امت اسلامي ، جهت مقابله با اين توطئه ها بودند .

نكته سوم ، نگراني وسيع و گسترده اي بود كه از سوي اقشار مختلف ، در زمينه فتنه دشمنان اسلام ، مبني بر ايجاد جنگ سني و شيعه در كشورهاي گوناگون جهان ابراز مي شد و آنچه همه بر آن وحدت نظر داشتند ، آن بود كه اين حركت توطئه اي از سوي دشمنان اسلام است و اين نشان از شعور و آگاهي مسلمانان جهان داشت .

نكته مهم ديگر ، علاقه مندي و دلبستگي مسلمانان ديگر كشورها به حضرت امام خميني ( قدس سره ) ، رهبر فقيد انقلاب اسلامي و رهبر معظم انقلاب حضرت آية الله خامنه اي ( مدّظلّه ) بود . از موضع گيري رياست محترم جمهوري آقاي احمدي نژاد خوشحال بودند و حمايت مي كردند . از همه جالب تر ، حمايت قاطع آن ها از پيشرفت هاي علمي جمهوري اسلامي ، به خصوص در بخش انرژي هسته اي بود .

اظهار خرسندي از پيروزي حزب الله و اظهار خوشحالي از ناكامي آمريكا در لبنان و عراق و افغانستان ، از پديده هاي جالب توجه در حج سال 85 بود .

اين ها همه ، بيانگر اين است كه انقلاب اسلامي ، راه خود را به بيرون مرزها به خوبي پيدا كرده و تا اعماق كشورها و در قلب مردم مسلمان دنيا نفوذ كرده است و همين امر بايد مسؤولان كشور عزيز ما را وا دارد تا با دقت ، درايت و با پرهيز از تفرقه ، به پيش روند كه هر پيشرفتي در ايران اسلامي حاصل شود ، موجب خوشنودي ملت هاي مسلمان دنيا خواهد شد .

ـ : براي گسترش امر آموزش حج در آينده ، چه برنامه هايي انديشيده ايد ؟

آقاي ري شهري : سياست كلّي بعثه اين است كه امر آموزش را در همه بخش ها و حوزه ها جدي تر بگيرد ؛ زيرا ما هر مقدار سطح آموزش ها را بالاتر ببريم ، موفقيت مان

49

در كارها بيشتر خواهد بود . مركز بزرگ آموزش حج و زيارت ، در جوار مرقد مطهّر حضرت امام ( قدس سره ) ، در حال احداث است . در برخي از مراكز استان ها نيز مشابه اين مركز ساخته مي شود . آموزش هاي عمومي و متمركز را توسعه خواهيم داد . تعداد جلسات آموزشي براي زائران افزايش خواهد يافت . از ابزارهاي آموزشي و كمك آموزشي ؛ همچون ماكت كعبه ، نوار و CD و كتب آموزشي استفاده خواهد شد . ان شاءالله در آينده آموزش هاي مجازي حج براي زائران داخل و خارج كشور طراحي و اجرا مي شود و اميدوارم مجموع اين حركت ها بتواند مردم را در بهرهوري هرچه بهتر و بيشتر از اين فريضه مهم عبادي سياسي كمك و ياري دهد .

ـ : اخيراً اعلام گرديده كه در آينده از حج تكراري افراد جلوگيري به عمل خواهد آمد ، ممكن است دليل آن را بيان فرماييد ؟

آقاي ري شهري : حج سفري شيرين و پرجاذبه است . كساني كه به حج مشرف مي شوند ، با همه سختي هاي ايام تشريق ، باز علاقه مندند كه سال بعد و سال هاي بعد هم مشرف شوند . از يكسو خوشبختانه استقبال مردم بسيار بالا رفته ، به شكلي كه بيش از يك ميليون نفر براي حج ثبت نام كرده اند و از سوي ديگر متأسفانه به دليل محدوديت سهميه ، اگر همين تعداد بخواهند مشرف شوند ، بايد حدود ده سال در نوبت بمانند . و چه بسا كساني كه به دليل سن بالا ، پس از تحمل اين چند سال ، موفق به انجام حج هم نشوند . به همين دليل بود كه در شوراي عالي حج ، به اين نتيجه رسيديم كساني كه از هم اكنون براي حج ثبت نام مي كنند ، تنها يك بار توفيق تشرف پيدا كنند و سال هاي بعد كساني مشرف شوند كه تاكنون توفيق اين سفر را پيدا نكرده اند .

اما راجع به كساني كه در گذشته ثبت نام كرده اند ، به دليل اين كه پيش از اين به آنان اعلام نگرديده ، هم اكنون تصميمي نگرفته ايم . ان شاء الله پس از كسب نظر مراجع معظم تقليد و نيز كار كارشناسي كه روي آن صورت خواهد گرفت ، موضوع در شوراي عالي حج مطرح و تصميم گيري خواهد شد .

50

البته لازم است به اين نكته هم اشاره كنم كه تعداد افراد تكراري نسبت به مجموع ثبت نام كنندگان ، زياد قابل توجه نيست .

ـ : اخيراً شنيديم كه شوراي راهبردي حج تشكيل شده است ، ممكن است مقداري در زمينه اهداف تشكيل اين شورا توضيح دهيد ؟

آقاي ري شهري : شوراي راهبردي حج ، به منظور تهيه و تنظيم سياست هاي كلان حج ، در چارچوب سند چشم انداز 20 ساله اي است كه براي حج در حال تدوين است . شوراي راهبردي ، آن سياست هاي كلان را همراه با تجديد ساختار و تشكيلات بعثه مقام معظم رهبري در دستور كار خود قرار داده است . شرح وظايف بعثه ، كه در چهارده بند مورد تأييد مقام معظم رهبري قرار گرفته نيز محور تعيين اين سياست ها و خط مشي ها خواهد بود .

اميدوارم هرچه زودتر سند چشم انداز و برنامه هاي چهار يا پنج ساله حج تدوين شود تا ما بتوانيم با داشتن برنامه هاي مناسب ، به اهداف والاي حج دست يابيم .

ـ : سلفي ها و تكفيري ها در سال هاي اخير تلاش هاي زيادي براي تخريب چهره تشيع و نيز برخورد نامناسب با شيعيان انجام مي دهند . حضرت عالي اين تلاش ها را چگونه ارزيابي مي كنيد ؟

آقاي ري شهري : متأسفانه همان گونه كه فرموديد ، سلفي ها و تكفيري ها تلاش هاي زيادي براي تخريب چهره تشيع انجام مي دهند . كتاب ها و جزوات زيادي در حج منتشر مي كنند . برخوردهاي نامناسبي با حجاج و شيعيان دارند و اينها همه به خاطر احساس خطري است كه كرده اند . اين گروه ها متأسفانه با قتل و كشتار افراد بي گناه در عراق و افغانستان و برخي كشورهاي ديگر ، چهره اسلام را مخدوش كرده اند و با افكار متحجرانه اي كه دارند ، هرگز نمي توانند در دل ها نفوذ كنند ، تنها عده اي افراد ناآگاه را تحت تأثير قرار مي دهند و البته اين تأثير موقتي است .

51

ما در ديدارهايي كه با زائران ديگر كشورها داشتيم ، آن ها هم اظهار ناراحتي مي كردند .

طبيعي است اينگونه حركت ها ، توطئه استكبار براي ايجاد تفرقه بين امت اسلامي است و ما بايد مراقب باشيم تا در اين دام گرفتار نشويم و با درايت آن را پشت سر بگذاريم .

البته طبيعي است ما در مقابله با اين حركت انحرافي ، افشاگري مي كنيم ؛ حرف هاي نادرست آن ها را به نقد مي كشيم و پاسخ مي دهيم . از طريق سياسي هم موضوع را پي گيري كرده ايم و مكرر به مسؤولان سياسي عربستان تذكر داده ايم كه اينگونه حركت هاي غير ديني و نادرست ، به نفع اين كشور و نيز به نفع مسلمانان نيست . بسياري از آن ها نيز در جلسات خصوصي اظهار ناراحتي كرده اند كه اين ها مورد تأييد ما نيستند و ما كارهاي آن ها را تأييد نمي كنيم . البته انعكاس اين مشكلات به مسؤولان عربستان موجب شد تا از حجم اينگونه حركت هاي نادرست و ايذايي كاسته شود و در يك مورد نيز معاون امير مدينه به بعثه آمد و از اتفاق به وجود آمده عذرخواهي كرد و آقاي امير نايف هم در گفتوگويي با سفير محترم جمهوري اسلامي ايران ، ناراحتي خود را از اتفاق پيش آمده ابراز داشته ، عذرخواهي كرده بودند . به هرحال ، من فكر مي كنم توطئه اي حساب شده در جريان است تا به شكلي شيعيان و به خصوص ايراني ها را متهم و براي آن ها پرونده سازي كنند تا در ايجاد فتنه و آشوب ميان شيعه و سني ، از آن بهره بگيرند . بنابراين ما بايد خيلي هوشيارانه عمل كنيم و اين موضوع را نيز به مقامات سعودي گوشزد كرده ايم .

52

متن كامل نامه رييس محترم سازمان حج و زيارت به مديران كاروان ها در مورد امور فرهنگي حج85

اكنون كه به لطف پروردگار براي عزيمت به بيت الله الحرام و حضور در كنگره عظيم بين المللي اسلامي جهت برگزاري مراسم حج ابراهيمي ديگر آماده مي شويم .

با توجه به جايگاه ويژه اي كه حج در شناخت زائران از مكتب انسان ساز اسلام و تعميق فرهنگ متعالي آن خواهد داشت . پيرو تأكيد نماينده محترم ولي فقيه درامور حج و زيارت و سرپرست محترم حجاج ايراني در اهميت نقش و تأثير مديران محترم كاروان ها در امور فرهنگي در همايش حج 1385 ، شايسته است جناب عالي موضوعات پيوستي را در شوراي فرهنگي كاروان مطرح و در اجراي هماهنگ آن تلاش نماييد .

بديهي است با هماهنگي كامل و همكاري روحانيون معزز كاروان و ساير اعضاي محترم اين شورا و با عنايت به سطوح و اقتضائات زائران تلاش جدي و همه جانبه تر تحقق اهداف فرهنگي در كاروان بعمل آيد . مسؤولين محترم مناطق نيز در ايام حج بخشي از زمان جلسات روزانه مديران را با همكاري رابطين محترم روحانيون و سربازرسان محترم به بررسي اجراي اين برنامه ها اختصاص خواهند داد و انجام اين مهم در ارزيابي نهايي عملكرد مديران محترم كاروان ها مورد توجه خاص قرار

53

خواهد گرفت .

يادآوري مي گردد هزينه هاي اجرايي مورد نظر در صورت تصويب شوراي فرهنگي كاروان و تأييد مسؤول محترم منطقه قابل تأمين مي باشد .

مصطفي خاكسار قهرودي

معاون وزير و رييس سازمان

دستور العمل پيوست نامه رياست محترم سازمان حج و زيارت

امور فرهنگي

1 . فراهم آوردن زمينه بدرقه گرم و صميمي زائران به منظور برخوردار شدن آنان از روحيه خوب در طول سفر .

2 . استقبال از حجاج در مبادي ورودي در مقاطع مختلف سفر و مهياي امكانات مورد نياز آنان ( جدّه ، مدينه ، مكّه ) به نحو مطلوب به گونه اي كه از سفر ، خاطره شيريني برايشان بماند .

3 . آماده سازي ورودي ساختمانهاي محل استقرار زائران ( در مكّه و مدينه ) از ابعاد مختلف و آرايش تبليغاتي مناسب در محل كاروان .

4 . پيش بيني زمان هاي توزيع غذا به گونه اي كه با اوقات نمازهاي واجب و ساير برنامه هاي هفتگي تداخل نداشته باشد .

5 . برنامه ريزي براي حضور به موقع زائران كاروان در نمازهاي واجب مسجدالحرام و مسجدالنبي ( صلّي الله عليه وآله ) .

6 . برنامه ريزي براي برگزاري زيارت هاي دوره مكّه مكرمه و مدينه منوره و كمك به روحاني محترم كاروان در زمينه بيان مسايل تاريخي اماكن مكّه و مدينه و معرفي و شناخت اين اماكن .

7 . برنامه ريزي براي برگزاري جلسات ختم قرآن در مسجدالحرام و مسجدالنبي ( صلّي الله عليه وآله ) و محل هاي استقرار زائران در مكّه و مدينه و نيز برگزاري آيين هاي

54

معنوي شبي با قرآن با حضور قاريان بعثه و كاروان .

8 . برگزاري مسابقات فرهنگي در درون كاروان براساس برنامه هاي اعلام شده از سوي نشريه زاير .

9 . برگزاري مناسبت هاي ( اعياد و وفيات ) ويژه حج مطابق تقويم اعلام شده از سوي بعثه مقام معظم رهبري .

10 . ترغيب و تشويق مستمر زائران نسبت به رعايت حقوق همسفران و بويژه افراد سالخورده و ناتوان و همكاري آنان با عوامل كاروان ها .

11 . تذكر مستمر به زائران در مورد ضرورت درك موقعيت سفر و اماكن متبركه و مشاهد شريفه .

12 . پيش بيني نوارهاي صوتي يا تصويري مناسب براي استفاده زائران در مقاطع سفرهاي برون شهري ( جده ، جحفه ، مكّه به مدينه ، مدينه به مكّه و . . . ) .

13 . توجه دادن زائران به مسائل مربوط به مناسك و ضرورت مراعات حالت احرام و . . .

14 . مهيّا نمودن زائران براي انجام عمره تمتع در زمان مناسب و بسيج اعضاي كاروان براي همكاري با روحانيون به گونه اي كه آنان ( زائران ) در يك حركت جمعي اين مرحله را انجام دهند .

15 . مهيّا سازي امكانات لازم براي حضور مؤثر زائران در جلسات آموزشي كاروان ها ( مسائل پذيرايي ، امكانات صوتي تصويري و . . . )

16 . هماهنگي با روحانيون محترم كاروان براي انجام مناسك پس از عيد قربان زائران و فراهم نمودن امكانات لازم .

17 . تذكر مستمر به زائران در زمينه نحوه حضور در مسجدالحرام و مسجدالنبي ( صلّي الله عليه وآله ) و بقيع و استفاده از فرصت ها و ارشاد زائران در جهت انجام طواف هاي مستحبي پس از اعمال حج تمتع و همكاري و همراهي با كساني كه توان اداي مناسك عمره مفرده را دارند .

55

18 . برنامه ريزي فوق العاده براي زائراني كه تمايل دارند علاوه بر زيارت دوره با برخي ديگر از اماكن مكّه و مدينه ( جبل النور ، جبل ثور ، حديبيه ، جعرانه ، بدر ، شهداي فخ ، موزه مكّه ، پرده بافي كعبه ، مركز چاپ قرآن مدينه و . . . ) آشنا شوند . ( در اين گونه موارد هماهنگي با مسؤولين محترم مناطق الزامي است ) .

19 . شناساندن و معرفي دقيق اماكن و موقعيت هاي تاريخي درون مسجدالحرام و مسجدالنبي ( صلّي الله عليه وآله ) ( استوانه هاي مسجدالنبي ، روضه ، فرازها ، اركان كعبه ، حجر و زمزم ، صفا و مروه و . . . )

20 . برنامه ريزي در زمينه شركت جدي و استفاده بهينه زائران از آيين هاي اعلام شده از سوي بعثه مقام معظم رهبري در مكّه و مدينه ( سخنراني هاي عمومي ، دعاهاي كميل و ندبه ، همايش برائت ، شبي با قرآن و . . . ) و زمينه سازي براي حضور شخصيت هاي فكري و فرهنگي بعثه در درون كاروان .

21 . برنامه ريزي براي برقراري رابطه قوي و مستمر زباندانان كاروان با واحد مربوط در بعثه مقام معظم رهبري و كمك به انجام بهينه مأموريت آنان .

22 . فراهم آوردن زمينه زيارت و طواف وداع در مدينه منوره و مكّه مكرمه به گونه اي كه اين خاطره دل انگيز در طول زندگي زائران همواره در اذهان آنها بماند .

23 . همكاري ويژه مدير و عوامل با روحاني محترم كاروان در زمينه اقامت و بيتوته زائران در عرفه ، مشعر و مني و بيان فلسفه و اسرار اين مشاعر و انجام اعمال واجب و مستحب ايام تشريق ( دعاي عرفه ، نمازهاي جماعت ، وقوف ، رمي ، قرباني ، حلق ، شب زنده داري ، دعاي كميل و . . . ) و تذكر به زائران در جهت ضرورت درك مواقف كريمه ( حتي الامكان همه اعمال به صورت جمعي انجام شود ) .

24 . مهيّا نمودن زائران وقوف اضطراري و توجيه دقيق آنها بريا استفاده بهينه از فرصت رمي و انجام قرباني در ساعات اوليه صبح عيد قربان .

25 . برنامه ريزي براي استفاده بموقع و مستمر مردان از حضور در بقيع و زنان از حضور در كنار مضجع شريف نبوي ( صلّي الله عليه وآله ) و هدايت و راهنمايي آنان .

56

26 . تذكر مستمر به زائران در جهت قوانين و مقررات كشور ميزبان و رعايت بايدها و نبايدهاي مقاطع مختلف سفر ( مكّه ، مدينه ، مشاعر ، فرودگاهها و . . . ) .

27 . آشنا نمودن زائران با اخلاق و سيره پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و ائمه معصومين ( عليهم السلام ) و نحوه حضور آن بزرگواران در مكّه و مدينه .

28 . ترغيب زائران به ثبت خاطرات سفر معنوي حج ( خاطره نويسي ، سفرنامه نويسي ) و يادداشت برداشت هاي ويژه آنان از سفر .

29 . همكاري با روحاني محترم كاروان در هر مقطع ، به منظور كنترل اعمال زائران و كمك به كساني كه در صحّت اعمال ترديد دارند .

30 . تذكر مستمر به زائران كه در طول اين سفر روحاني ، حضرت ولي عصر « عج » ارواحنا فداه حضور دارند و نبايد با انجام اعمال خلاف ، قلب مقدس آن بزرگوار را به درد آورند .

31 . به منظور استفاده بيشتر زائران از معنويت سفر حج ، آنان به خريد سوغاتي از فروشگاههاي شاهد كه در مبادي خروجي كالاهاي خود را عرضه كرده اند ، تشويق شوند .

32 . تذكر مستمر به زائران در جهت رعايت نظم و انضباط ويژه شهروند ايراني و برنامه ريزي ، كنترل و هدايت آنان در جهت استفاده بهينه از اتوبوسهاي درون شهري .

33 . زمينه سازي براي مشاركت سمبليك زائران در امور اجرائي كاروان و مساعدت به عوامل در خدمت رساني بهتر .

34 . تذكر مستمر به پرسنل زحمت كش كاروان در رعايت اعمال رفات فردي و توجه دادن آنان به انجام مأموريت به صورت شايسته و ضرورت حسن تعامل با مهمانان خدا .

35 . برنامه ريزي لازم براي تشكيل به موقع جلسات شوراي فرهنگي و گروه ارشاد كاروان و اجراي دقيق مصوبات .

36 . شناسايي توانايي ها و استعدادهاي زائران در حوزه فرهنگي و استفاده از آنان

57

در اين گونه برنامه ها با هماهنگي كامل روحانيون محترم كاروان ها .

37 . توجه و تذكر به حضور و مساعدت جدي كليه عوامل كاروان در اجراي برنامه هاي فرهنگي به گونه اي كه وظايف اجرايي آنها معطل نماند و يا با تأخير انجام نشود .

اجركم عندالله