بخش 1

1

با پيامبر مهرباني

ابوسجاد اسحاقي

3

بسم الله الرحمن الرحيم

17

سپيده سخن

زان كه ملت را حيات از عشق اوست * * * برگ ساز كاينات از عشق اوست

اقبال لاهوري

بيان شيرين و سخن دل نشين رسول خدا ( صلّي الله عليه و آله و سلَّم ) ، شفابخش ترين داروي دل هاي خسته اي است كه راه و راهنماي كمال و سرچشمه خورشيد را جستوجو مي كنند . حضرت علي ( عليه السلام ) در نهج البلاغه مي فرمايد :

بي گمان دل ها نيز بسان بدن ها خسته مي شوند . پس براي رفع خستگي دل ، طرفه حكمت هايي بجوييد .

به راستي ، سفارش ها و رهنمودهاي پيامبر ، مانند بهاريه اي است كه فضاي جان را سرسبز و باطراوت مي سازد .

18

صرف باطل نكند عمر گرامي پروين * * * آن كه چون پير خرد ، راهنمايي دارد

پروين اعتصامي

و خوشا به حال آنان كه گل هاي رنگارنگ از شاخ مراد مي چينند . حال كه ناخداي سبزپوش بحر ولايت ، جان زمان را به نام هميشه نوراني رسول وحي و پيامبر رحمت ( صلّي الله عليه و آله و سلَّم ) آذين بسته ، بهترين فرصت براي اين كار است و سخنان گهربار پيامبر بهترين هديه اي است كه مي توان در آغاز بهار هديه همراهان ساخت . نبي مكرم مي فرمايد :

مسلمان به برادرش ، بهتر از كلمه اي حكمت آميز كه بر هدايت او بيفزايد يا او را از سقوط بازدارد ، هديه نمي دهد . ^{( 1 )}

پيامبر اعظم ( صلّي الله عليه و آله و سلَّم ) ، هر جا كه دل هاي مردم را براي شنيدن آماده مي ديد ، سخن مي گفت ؛ چه بر منبر ، چه روي زمين و چه سوار بر شتر ؛ گاه نيز ايستاده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ورام بن ابي فراس اشتري ، مجموعه ورام ، تهران ، چاپ خانه حيدري ، ج 2 ، ص 212 .

19

سخنراني مي كرد . اگر بر فراز منبر مي رفت ، صورت خود را به طرف مردم مي كرد و به آنان درود مي فرستاد و پايان خطابه اش با استغفار همراه بود . همواره محور سخنانش ، درود بر خداوند و ستايش او به خاطر نعمت هايش ، توصيف كمال او ، آموزش بنيان هاي اسلام ، يادآوري بهشت و دوزخ و سراي واپسين ، سفارش به پارسايي و تبيين موارد خشم و خرسندي آفريدگار بود .

چنان شمرده سخن مي گفت كه شنونده مي توانست واژگانش را بشمارد . همچنين فشرده گوترين انسان ها بود ، ولي در عين ايجاز تمامي آنچه را مي خواست بگويد ، بيان مي كرد . نه زياده گويي داشت و نه كم گويي ؛ جمله هايش پي در پي بود و ميان آنها لحظه اي خاموش مي ماند تا شنونده ، سخنانش را دريابد و به خاطر بسپارد .

شيرين سخن ترين و شيواگوترين مردمان بود و مي فرمود : « من فصيح ترين عربم » . باري ، بهشتيان به زبان محمد ( صلّي الله عليه و آله و سلَّم ) سخن مي گويند . جز به ضرورت

20

سخن نمي گفت و مي فرمود : « از نشانه هاي دانايي آدمي اين است كه در مسائل بيهوده ، اندك سخن گويد » . نه بسيار كم سخن بود و نه پرگو . هنگام حرف زدن ، دهان را كاملا باز نمي كرد و زماني كه سخن مي گفت ، شنوندگان سرشان را پايين مي انداختند و چنان آرام بودند كه گويا پرنده اي بر سرشان نشسته است و چون خاموش مي شد ، آنان حرف مي زدند . به پُرگويان هشدار مي داد و مي فرمود :

هركه گفتارش بسيار باشد ، اشتباهش بسيار شود و كسي كه اشتباهش زياد باشد ، گناهانش بسيار گردد و هركه گناهانش بسيار باشد ، دوزخ براي او شايسته تر است . ^{( 1 )}

آن حضرت هيچ گاه با نهايت مرتبه عقل و فهم خويش با كسي سخن نگفت و مي فرمود : « ما پيامبران ، مأموريم كه با مردم به اندازه عقل و فهم آنان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بحارالانوار ، ج 14 ، ص 318 .

21

سخن بگوييم » . ^{( 1 )}

رسول الله ( صلّي الله عليه و آله و سلَّم ) ، نمونه كامل تجلي اين هنر و ادب است ؛ سخنش عميق ، بامحتوا ، زيبا ، سنجيده و مختصر بود و اضافه گويي و كاستي در سخن ايشان يافت نمي شد . آداب سخن را كاملا رعايت مي كرد ، شمرده و آرام سخن مي گفت و در گفتارش صراحت لهجه داشت . در سخن گفتن سطح درك و فهم مخاطب را همواره در نظر داشت . او فصيح ترين سخن را داشت و لحن سخن او جالب ، جذاب و شيرين بود . با صداي كوتاه سخن مي گفت و كسي را با سخن نمي رنجاند . نعمت را هر چند ناچيز ، گرامي مي داشت و از آن بدگويي نمي كرد .

سخن از ترسيم سيماي آفتاب است ؛ نور و درخشش او چشم ها را خيره و دل ها را مي ربايد ؛ آفتابي كه دل و جان هر آزاده اي با آن آشناست . اين مجموعه ، رشحه اي از كلمات ناب رسول الله ( صلّي الله عليه و آله و سلَّم ) است كه از نور محمد ( صلّي الله عليه و آله و سلَّم ) برگرفته ايم و ما تنها وظيفه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ج 16 ، ص 280 .

22

گوهرنمايي را برعهده داريم . باشد كه آيينه كلاممان بتواند عطر وجود پيامبر را از خلال گفته هاي حكمت آموزش ، به مشام جان ها بيافشاند .

اين مجموعه را كه با هدف نهادينه سازي رهنمودهاي پيامبر تهيه شده است و سبزي بهار را در آيينه سخنان رسول اعظم ( صلّي الله عليه و آله و سلَّم ) مي جويد ، تقديم زائران ارجمند مي كنيم ؛ باشد كه رواق دل هايمان با نام و ياد او عطرآگين شود .

23

آ

آخرت فروشي

بعضي افراد به دليل برخورداري از مال و مقام و ديگر ظواهر مادي ـ كه صد البته ناچيز و فاني است ـ معنويت خود را فدا مي كنند و كالاي با ارزش ايمان را به قيمت كم مي فروشند . اينان پس از مدتي ، خود را در اين معامله نابرابر ، زيان كار مي بينند و به پشيماني و عذاب وجدان دچار مي شوند . آنان به راستي از زيان كارانند . زيان كارتر و بدبخت تر از اين گروه ، كساني هستند كه براي دنياي ديگران ، دين خود را مي فروشند . اينان به كساني ياري مي رسانند كه در روز حساب ، ياور آنان نخواهند بود . چنين افرادي به دليل كمك به دنياپرستان و مسلط كردن آنان بر مردم ، گناه بزرگي به گردن خواهند گرفت . پيامبر راستين اسلام مي فرمايد :

24

إِنَّ مِنْ شَرِّ النّاسِ مَنزِلَةً عِنْدَ اللهِ يَوْمَ القيامَةِ عَبْدَاً أَذْهَبَ آخِرَتَهُ بِدُنْيا غَيْرِه . ^{( 1 )}

بدترين مردم از نظر مقام در روز قيامت ، كسي است كه آخرتش را براي دنياي ديگران بفروشد .

آينده نگري در كار

بايد پيش از انجام هر كاري ، سود و زيان مادي و معنوي آن راسنجيد و با مقايسه دريافت كه آيا انجام آن كار به سود و صلاح است يا خير ؟ كساني كه در زندگي چنين محاسبه اي را در نظر مي گيرند ، نه تنها پشيمان نخواهند شد ، بلكه هميشه از نتيجه كار خشنودند . در حقيقت ، هر كار سنجيده و حساب شده اي به كام يابي بسيار نزديك است . پس يكي از راه هاي موفقيت در زندگي اين است كه انسان جوانب هر كاري را بسنجد و سود و زيان آن را بررسي كند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نهج الفصاحة ، ش 915 .

25

پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه و آله و سلَّم ) مي فرمايد :

اِذا اَرَدْتَ اَنْ تَفْعَلَ اَمْراً فَتَدَبَّرْ عاقِبَتَهُ فَاِنْ كَانَ خَيْرَاً فَاَمْضِهِ وَاِنْ كَانَ شَرَّاً فَانْتَهِ . ^{( 1 )}

هرگاه خواستي كاري انجام دهي ، درباره نتيجه اش بيانديش ؛ اگر نتيجه نيك است ، انجام بده و اگر بد است ، از انجام آن پرهيز كن .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ش 171 .

26

الف

احترام به حقوق ديگران

همان گونه كه آدمي دوست دارد ديگران به حق او تجاوز نكنند و احساسش را ناديده نگيرند ، خود نيز به حكم وجدان و انسان بودن ، وظيفه دارد تا حقوق همه انسان ها را محترم شمارد . اگر خداي ناكرده تصميم گرفتيد نسبت به حق كسي بي توجهي كنيد ، شايسته است پيش از اجراي اين تصميم ، خود را به جاي او قرار دهيد و بيانديشيد كه آيا اگر او چنين تصميمي را درباره شما گرفته بود ، ناراحت نمي شديد ؟ به هر حال ، بنابر فرمايش رسول گرامي اسلام ، انسان بايد به فكر آسايش و آرامش هم نوعان خود باشد . ايشان مي فرمايد :

اَحْبِبْ لِلنّاسِ ما تُحِبُّ لِنَفْسِكَ . ^{( 1 )}

آنچه را براي خود مي خواهي ، براي مردم نيز بخواه .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نهج الفصاحة ، ش 87 .

27

احترام به هم نشينان

انسان بايد به هم نشينان خود احترام بگذارد ، با آنان برخوردي بي تكلف داشته باشد و آنان را با بهترين اسم بخواند تا پيوند ديني بين آنان مستحكم تر شود . انسان بايد با كساني هم نشين شود كه هم تراز او بوده و از فرهنگ يكساني برخوردار باشند ؛ زيرا هر دسته و گروهي ، رفتاري متناسب با فرهنگ خود دارند و اگر با غير خود مباشرت كنند ، به اختلاف و ناسازگاري دچار خواهند شد . بنابراين ، براي پايداري دوستي ها انسان بايد با كساني معاشرت كند كه از نظر ديني و فرهنگي ، هم تراز او باشند . پيامبر اعظم ( صلّي الله عليه و آله و سلَّم ) در اين باره مي فرمايد :

اَفْضَلُ الْحَسَناتِ تَكْرِمَةُ الْجُلَساءِ . ^{( 1 )}

بهترين كارهاي نيك ، گرامي داشتن هم نشنيان است .

همچنين فرموده است :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ش 396 .

28

لا تَصْحَبَنَّ أَحَداً لايَري لَكَ كَمِثْلِ ماتَري لَهُ . ^{( 1 )}

با كسي كه تو را هم سنگ خود نمي داند ، هم نشيني مكن .

احسان و نيكوكاري

دستگيري از محرومان و كمك به مستمندان ، عبادت است و خداوند را خشنود مي سازد . گاهي صدقه در قالب كمك هاي مالي معنا مي يابد و خداوند نيز براي صدقه دهنده ، پاداش هاي فراواني را در نظر گرفته است . البته با گسترش مفهوم صدقه ، آن را مي توان به هرگونه ترك آزار ديگران نيز تعميم داد . اگر كسي سليم النفس باشد و در پي آزار ديگران نباشد ، نزد خداوند ، ثواب كسي را دارد كه به ديگران صدقه داده و در حق آنان احسان كرده است . پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه و آله و سلَّم ) در اين باره فرمود :

تَرْكُ الشَّرِّ صَدَقَةٌ . ^{( 2 )}

ترك كردن بدي ، صدقه است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ش 2461 .

2 . تحف العقول ، ص 57 .

29

ارزش علم و عبادت

از دير زمان اين پرسش مطرح بوده است كه علم برتر است يا عبادت ؟ نشستن در حلقه علمي بهتر است يا پرداختن به تكليف عبادي ؟ بايد دانست كه در عبادت ، انسان فقط به خود مي رسد ، ولي دانش ، هم فايده فردي دارد و هم سود اجتماعي . البته دانشي مورد تأييد اسلام است كه به حال فرد و جامعه ، مفيد باشد . دانشي كه فايده اي نداشته باشد يا متضمن زياني باشد ، از گردونه اين مقايسه خارج است . دانش مي تواند بشر را به تكنولوژي برتر برساند و نيز مي تواند زمينه ساز وارد آمدن زيان هاي جبران ناپذيري براي جامعه انساني باشد . نمونه آن در ساختن سلاح هاي ميكروبي ، شيميايي يا بمب هاي اتمي و هيدروژني به خوبي نمايان است . در كنار اين نبايد از ياد ببريم كه بسياري از پيشرفت هاي بشر در پرتو دانش صورت گرفته است . پيامبر ارجمند اسلام درباره وزن علم و عبادت مي فرمايد :

30

فَضْلُ الْعِلْمِ اَحَبُّ اِلَيَّ مِنْ فَضْلِ الْعِبادَةِ وَاَفْضَلُ دِينِكُمُ الْوَرَعُ . ^{( 1 )}

فضيلت علم نزد من از فضيلت عبادت محبوب تر است و برترين دستور دين شما ، پرهيزگاري و پارسايي است .

ارزش هدايت ديگران

هدايت ديگران و بازداشتن آنان از انحراف ، يكي از بزرگ ترين وظايف انسان است . برخي مي پندارند اين مهم را تنها يك دانشمند يا عالم ديني بايد انجام دهد ، در حالي كه چنين نيست و همه اعضاي جامعه اسلامي بايد براي انجام آن بكوشند . چه بسا با يك رفتار سنجيده يا سخن منطقي ، آينده روشني براي يك فرد يا خانواده و در نتيجه ، جامعه رقم بخورد . همه روزه ، حوادث گوناگوني رخ مي دهد كه اگر افراد در آن مسئله پا در مياني كنند ، ممكن است به راه هاي تاريك كشيده نشود . بسيار اتفاق مي افتد كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تحف العقول ، ص 41 .

31

پس از رخ دادن حادثه اي ، انسان خود را ملامت مي كند كه چرا در راه صلح و سازش و هدايت ديگران گامي برنداشته است . پيامبر بزرگوار اسلام در اين باره مي فرمايد :

لاََنْ يَهْدِيَ اللهُ عَلي يَدَيْكَ رَجُلا خَيرٌ لَكَ مِمّا طَلَعَتْ عَلَيْه الشَّمْسُ وَغَرَبَتْ . ^{( 1 )}

اينكه خداوند به دست تو ، شخصي را هدايت كند ، از همه چيزهايي كه خورشيد بر آن طلوع و غروب مي كند ، براي تو بهتر است .

استبداد رأي

استبداد رأي ، نشانه خودخواهي و يكي از صفات ناپسند اخلاقي است . دارنده اين صفت ، انتظار دارد كه ديگران حتماً سخن او را بپذيرند و بي چون و چرا اجرا كنند . اين گونه افراد به دليل انتظار پوچ و بي اساس خود ، بيشتر با ناكامي روبه رو مي شوند و مردم به آنان ، پاسخ مثبت نمي دهند . به طوركلي ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نهج الفصاحه ، ش 2216 .

32

نفس سليم انساني در برابر زورگويي ها ، واكنش منفي نشان مي دهد و هرگز زير بار تحميل و اجبار نمي رود . شايسته است كه افراد ، از ديگران انتظار بي جا نداشته باشند و خود را با واقعيت هاي موجود ، سازگار سازند . پيامبر گرامي اسلام در نكوهش اين خصلت ناپسند مي فرمايد :

. . . وَكَفي بِالْمَرْءِ جَهْلا إِذا أَعْجَبَ بِرَأْيِهِ . ^{( 1 )}

. . . در گمراهي شخص همين بس كه به رأي خود مغرور شود .

استفاده از تجربه هاي ديگران

برخي انسان ها با زيركي و حسابگري ويژه خود ، از تجربه هاي ديگران بهره مي برند . بسيار اتفاق مي افتد كه افراد در كوتاه ترين زمان ممكن به كمك تجربه هاي ديگران به مسائل جديدي دست مي يابند ، در حالي كه اگر به خود متكي بودند ، براي رسيدن به آن ، بايد زمان زياد و هزينه هاي هنگفت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نهج الفصاحة ، ش 2129 .

33

صرف مي كردند . بنابراين ، انسان مي تواند با استفاده از تجربه هاي ارزنده ديگران كه حاصل سال ها رنج و تلاش آنان است :

الف ) كاستي هاي تجربه گذشتگان را برطرف كند .

ب ) به تجربه هاي تازه و غيرمنتظره اي دست يابد .

انسان مي تواند از اندوخته هاي جمعي ديگران ، بيشترين بهره را ببرد . پيامبر اعظم ( صلّي الله عليه و آله و سلَّم ) در اين باره مي فرمايد :

. . . لا حَكيمَ إِلاّ ذُو تَجْرِبَة . ^{( 1 )}

. . . آن كس كه تجربه نياندوزد ، خردمند نيست .

اظهار خوشحالي از گناه

برخي پس از انجام دادن گناه ، از كار خود شرمنده و پشيمان مي گردند و همين پشيماني سبب مي شود كه به خدا روي آورند و ديگر به گناه آلوده نشوند . آنان مي كوشند تا ديگران هرگز از كارشان باخبر نشوند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ش 2491 .

34

در مقابل ، عده اي ديگر چنان پرده حيا را دريده اند كه بدون هيچ نگراني ، ديگران را از كار زشت خود آگاه و حتي از آن ، احساس خوشحالي مي كنند . بي ترديد ، اين افراد كه در رديف بدترين انسان ها قرار مي گيرند و در برابر آيين انسان ساز اسلام كه به پرده پوشي گناه دستور داده است ، ايستاده اند ، به عقوبتي دردناك دچار مي شوند . پيامبر گرامي اسلام در هشداري آموزنده مي فرمايد :

مَنْ أَذْنَبَ وَهُوَ يَضْحَكُ دَخَلَ النّارَ وَهُوَ يَبْكي . ^{( 1 )}

هر كه گناه كند و خندان باشد ، در حالي كه گريان است ، وارد آتش مي شود .

اظهار كردن حق

بسياري از انسان ها با اينكه حق را تشخيص مي دهند ، ولي از بيان صريح و آشكار آن خودداري مي كنند . اين گريز از اداي حق و حقيقت ، دلايل

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نهج الفصاحة ، ش 2959 .

35

گوناگوني دارد . گاهي براي تضييع حقوق ديگران است . زماني ، به خاطر رنجشي است كه از طرف مقابل دارند و مي خواهند بدين وسيله ، او را ناراحت كنند و مايه آرامش خود را فراهم آورند . گاهي هم ممكن است با اينكه در قلب ، تمايل خاصي به اداي حق دارند ، ولي ابهت و قدرت زورمندان ، آنان را از بيان واقعيت بازمي دارد . اين در حالي است كه بر اساس آموزه هاي آزادي بخش اسلام ، هر انسان مسلمان و آزاده اي وظيفه دارد به كمك مظلوم بشتابد . رسول آزادمردان جهان مي فرمايد :

لا تَمْنَعَنَّ اَحَدَكُمْ مَهابَةُ النّاسِ أَنْ يَقُومَ بِالْحَقِّ إِذا عَلِمَهُ . ^{( 1 )}

مبادا ابهت مردم ، شما را از اقامه حقّي كه از آن آگاهيد ، باز دارد .

اميدواري به رحمت خداوند

در هيچ حال ، نبايد از بخشش خداوند بزرگ نااميد شد . ممكن است گناه فرد ، بسيار بزرگ باشد ، ولي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ش 2488 .

36

هرگز نمي توان از رحمت پروردگار بزرگ و بخشنده قطع اميد كرد . گناه هر قدر بزرگ باشد ، هرگز از رحمت بي پايان الهي بزرگ تر نيست . ازاين رو ، نااميدي از رحمت خداوند ، گناهي بزرگ شمرده شده است . پس انسان مسلمان بايد در خوف و رجا باشد . از يك سو ، به آمرزش الهي اميدوار باشد و از سوي ديگر ، از گناه خود بترسد و به توبه و استغفار روي آورد . باشد كه درهاي رحمت حضرت حق بر وي گشوده شود و مورد آمرزش قرار گيرد . پيامبر بزرگ اسلام مي فرمايد :

أَلفاجِرُ الرّاجي لِرَحْمَةِ اللهِ تَعالي أَقْرَبُ مِنْها مِنَ الْعابِدِ الْمُقْنِطِ . ^{( 1 )}

بدكاري كه به رحمت خدا اميد دارد ، از عابد نااميد ، به خدا نزديك تر است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ش 2062 .

37

ب

بازگشت

به جز معصومين ( عليهم السلام ) ، هيچ كس از گناه ايمن نيست . افراد عادي كم و بيش بر اثر غفلت و ناآگاهي گناه مي كنند و از ياد مي برند كه عالم محضر خداست و آدمي نبايد در حضور خداوند ، چنين جسارتي كند . با اين حال ، چه بسيارند كساني كه توفيق زباني شامل حالشان مي شود و از كرده خود پشيمان و به پاك سازي دل مشغول مي شوند . آنان در تلاشند با دلي پاك و رواني آرام از جهان خاكي به سوي ملكوت اعلا پر بگشايند . اينان آن گاه كه بر اثر وسوسه هاي شيطاني ، دامن خود را به گناه مي آلايند ، از خدا استغفار مي جويند و رنج توبه را بر خود هموار مي سازند . اين حالت ، اعتقاد راسخ آنان به معاد و جهان آخرت را نشان مي دهد . وقتي انسان در برابر ديدگان هميشه بيدار خداوند ، گناه كرد و فقط او از آن آگاه شد ، سپس احساس شرمندگي به او

38

دست داد و با رنج عبادت و اشك ديدگان ، در صدد جبران لغزش ها برآمد ، خداوند نيز او را شامل رحمت خود مي كند و از او درمي گذرد . پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه و آله و سلَّم ) در ترغيب به توبه و بازگشت مي فرمايد :

طُوبي لِصُورَة نَظَرَ اللّهُ اِلَيهَا تَبْكِي عَليَ ذَنْب لَمْ يَطَّلعْ عَلَي ذَلِكَ الذَّنْبِ اَحَدٌ غَيْرُ اللّهِ . ^{( 1 )}

چه خوش است صورتي كه خداوند به آن نظر افكند و بر گناهي كه كسي جز خداوند از آن آگاه نيست ، گريه مي كند .

بدترين فقر

ناداني ، بيماري درمان ناپذيري است . نادان استقلال فكري ندارد و مانند بيد ، با هر بادي به سويي مي چرخد . هميشه چشم به ديگران دوخته است تا براي او تصميم بگيرند و در اين ميان نمي داند كه مسير هدايت را مي پيمايد يا راه گمراهي را ؛ زيرا اين موضوع را راهنمايي نادان مشخص مي كند . اگر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تحف العقول ، ص 8 .

39

انساني عاقل و باتدبير راهنماي او شود ، مسير نور و روشنايي نصيب او مي گردد . در غير اين صورت ، از گمراهان خواهد بود . داوري هاي نادان ، غلط ؛ اظهار نظرهاي او ، نادرست ؛ گفتارش ، متناقض و كردارش ، نامبارك است .

چنين انساني تا مرز سعادت و نيك بختي بسيار فاصله دارد . اگر به سوي بصيرت و دانايي نرود ، در دنيا و آخرت چون كوران ، خواهد زيست . پيامبر اسلام درباره فقر فرهنگي اين افراد مي فرمايد :

يَا عَلِيُّ ! اِنَّهُ لا فَقْرَ اَشَدٌّ مِنَ الْجَهْلِ . ^{( 1 )}

اي علي ! همانا فقري سخت تر از ناداني نيست .

بدگويي در غياب افراد

بدگويي و غيبت از عادت هاي بسيار ناپسند است . شخص بدگو و غيبت كننده ، در غياب ديگران درباره آنان سخناني مي گويد كه ايشان را ناراحت مي كند . ازاين رو ، همواره از آشكار شدن سخن خود ، در رنج

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تحف العقول ، ص 6 .

40

و هراس به سر مي برد تا مبادا چهره منافقانه اش پديدار شود . اين ناپسندترين برخورد با دوستان است كه در غياب آنان ، اسرارشان را هويدا كنيم يا به بدگويي از ايشان بپردازيم . آيا بهتر نيست كه انسان ، مراقب كردار خود باشد و به ديگران احترام گذارد تا خود نيز محترم باشد . پيامبر گرامي اسلام درباره معيار غيبت مي فرمايد :

ما كَرِهتَ أَنْ تُواجِهَ بِهِ اَخاكَ فَهُوَ غيبَتُهُ . ^{( 1 )}

هر چيزي را كه دوست نداري روبه روي برادر خويش اظهار كني ، غيبت است .

بدهكاري در اثر قرض هاي نابجا

انسان گاهي در زندگي خود به كمك مالي ديگران نياز پيدا مي كند . پس بايد نيازهاي اساسي خود را از راه « قرض الحسنه » كه يك سنّت اصيل اسلامي است ، برآورده كند . با اين حال ، متأسفانه بعضي افراد در بسياري از مسائل جزئي ، به سوي اين و آن دست

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نهج الفصاحه ، ش 2655 .

41

نياز دراز مي كنند و در جاهايي كه ضرورت چنداني ندارد ، خود را مديون و بدهكار مي سازند . آدمي بايد خويشتن دار باشد و بكوشد مقروض ديگران نشود ؛ زيرا ممكن است شخصيت والاي انساني او به دليل تأخير در بازپرداخت بدهي خدشه دار شود . پيامبر بزرگوار و عزيز اسلام مي فرمايد :

اِيّاكُمْ وَالدَّيْنَ فَإِنَّهُ هَمٌّ بِاللَّيْلِ وَمَذلَّةٌ بِالنَّهارِ . ^{( 1 )}

از قرض كردن بپرهيزيد ؛ زيرا غم شب و ذلت روز است .

برادران الهي

تنها دوستاني ارزشمندند كه انسان را در مسير صحيح هدايت كنند و از گرداب هاي انحراف ، نجات بخشند . چنين دوستاني ، حافظ دين و ايمان انسان هستند و او را در گرفتاري هاي زندگي ياري خواهند كرد . بايد بكوشيم با افرادي كه از كردار و گفتارشان ، عطر الهي برمي خيزد ، طرح دوستي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نهج الفصاحة ، ش 990 .

42

بريزيم . افزون بر آن ، خود نيز بايد به اخلاق الهي آراسته باشيم تا در شمار كساني درآييم كه پيامبر رحمت و مدارا ، آنان را مي ستايد . ايشان مي فرمايد :

خِيارُكُمْ مَنْ ذَكَّرَكُمْ بِاللهِ رُؤْيَتُهُ وَزادَ فِي عِلْمِكُمْ مَنْطِقُهُ وَرَغَّبَكُمْ فِي الاْخِرَةِ عَمَلُهُ . ^{( 1 )}

بهترين شما آن كس است كه ديدار او ، خدا را به ياد شما آورد و سخنانش ، بر دانش شما بيافزايد و رفتارش ، شما را به آخرت ، مشتاق سازد .

بهترين كردار

ترك محرمات و انجام واجبات ، راه دست يابي به كمال و اطاعت از ذات الهي است . در كنار اين اعمال عبادي و دوري از گناهان ، آدمي بايد قناعت پيشه كند و به روزي تقسيم شده الهي راضي باشد . حرص و طمع از موانع كمال آدمي هستند و انسان كمال جو ، در دام آنها اسير نمي شود . مگر نه اين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ش 1478 .

43

است كه خداوند پيش از تولد كودك ، روزي ا و را از پيش مهيا ساخته است و در اعماق درياها و اوج آسمان ها هيچ جنبنده اي را بي غذا رها نمي سازد . پس چگونه انسان مؤمن در غم روزي فرو مي رود و به هزاران ترفند دست مي زند تا نصيب و بهره اي بيشتر عايدش شود . چگونه خاطر آسوده نداريم و در آرامش نباشيم وقتي كه آفريننده اي مهربان ، ناظر بر احوال بندگان است ؟ آيا بهتر نيست كه براي دست يابي به زندگي زودگذر ، زير بار منت و تملق نرويم و در هر حال ، عزت و كرامت خويش را حفظ كنيم . به راستي كه آزادگان از جيفه دنيا و از بند تعلق آزادند . پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه و آله و سلَّم ) در اين باره مي فرمايد :

اَحَبُّ الْعَمَلِ اِلَي اللّهِ ثَلاثُ خِصال : مَنْ اَتَي اللّهَ بِمَا افْتَرَضَ عَلَيْهِ فَهُوَ مِنْ اَعْبَدِ النّاسِ وَمَنْ وَرَعَ عَنْ مَحارِمِ اللّهِ فَهُوَ مِنْ اَوْرَعِ النّاسِ وَمَنْ قَنَعَ بِمَا رَزَقَهُ اللّهُ فَهُوَ مِنْ اَغْنَي النّاسِ . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تحف العقول ، ص 7 .

44

بهترين كارها نزد خدا ، سه كار است : انجام دادن واجبات و كسي كه واجبات خود را به جا بياورد ، از عابدترين مردم است ؛ دوري از گناهان و هر كس از محرمات اجتناب كند ، از پارساترين مردم است ؛ قناعت به داده خدا و شخصي كه به روزي خدا قانع باشد ، از بي نيازترين مردم است .

بي احترامي به والدين

پدر و مادر حق بزرگي بر انسان دارند ؛ زيرا حيات و هستي انسان ها ، مرهون وجود والدين است و خدمات شبانه روزي فرزندان نمي تواند ذره اي از تلاش خالصانه و بي دريغ آنان را پاسخ گو باشد . چه بسيار ناپسند است اگر انساني كه توان كوچك ترين حركتي را نداشت و با مراقبت و نگه داري والدين ، به دوران شكوفايي و جواني رسيده است ، با ناسپاسي و نمك نشناسي به والدين ناسزا بگويد و مايه رنجش خاطر آنان گردد . ادب و انسانيت اقتضا مي كند كه دست كم اگر نمي توانيم تلاش هاي

45

طاقت فرساي آنان را ارج بنهيم ، با آزار دادن و بي حرمتي به والدين ، خود را گرفتار عذاب و نفرين الهي نسازيم . پيامبر رحمت در كلامي گران سنگ مي فرمايد :

مَلْعُونٌ مَنْ سَبَّ أَباهُ مَلْعُونٌ مَنْ سَبَّ أُمَّهُ . ^{( 1 )}

كسي كه به پدر و مادرش ناسزا گويد ، ملعون است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نهج الفصاحه ، ش 2744 .