بخش 1

1

درآمد

مي خواست گل كه دم زند از رنگ و بوي تو * * * از غيرت صبا ، نفسش در دهان گرفت

حافظ

يكي از منابع شناخت اسلام ، سيره و روش زندگاني حضرت محمد ( صلّي الله عليه وآله ) است ؛ چون خداوند ، ايشان را اسوه و
الگوي كامل براي انسان زيستن معرفي مي كند .

يكي از افتخارهاي مسلمانان اين است كه تمام دقايق زندگاني آن حضرت از زمان تولد
تا وفات ايشان در زمينه هاي مختلف گفتار ، رفتار ، و ويژگي هاي جسمي و
معنوي ثبت و ضبط شده است . افزون بر آن ، پژوهشگران اسلامي كه شيفته پيامبر محبوب
خويش بوده اند ، با تحليل و بررسي سرتاسر زندگي ايشان ، اصول زندگي انساني را از
لابه لاي آن استنباط كرده اند كه مجموع آنها را ، سيره رسول اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) تشكيل مي دهد .

بدون شك ، هر پيامبري ، خليفه خداوند در روي زمين است و چه كسي بدين مقام ،
سزاوارتر از نبي اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) ؛ كه
او برترين مردم و پيامبران است . محمد ( صلّي الله عليه
وآله ) ، نمونه عقل و كمال ، سرچشمه حكمت و جلال ، مظهر دانش ، اسوه شجاعت و
پرهيزگاري و انسان كامل و برخوردار همه مقام ها و ارزش هاي

2

بلند انساني است . در هيچ يك از رفتارهايش ، نشاني از ضعف و ناپسندي پراكندگي و
تناقص نمي توان يافت .

خلاصه كلام اينكه او انساني معصوم و مصون از خطا و مبرا از لغزش و افضل مخلوقات
جهان هستي است . به همين دليل ، خداوند ، محمد ( صلّي الله عليه
وآله ) را الگوي بني آدم ، در طول همه قرن ها قرار داده و اطاعت از وي را
حتي در كوچك ترين كارها امري شايسته شمرده است . خداوند مي فرمايد :

لَقَدْ كانَ لَكُمْ في رَسُولِ اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ . ( احزاب : 21 )

براي شما در رسول خدا ( صلي
الله عليه وآله ) نمونه و سرمشق نيكويي براي پيروي
است .

رخ زيبا ، يد بيضا ، دم عيسي داري * * * آنچه خوبان همه دارند ، تو تنها داري

و اينك كه ناخداي دشت سبز سيادت ، جان زمان را به زيور زيباي نام نبي مكرّم
آراسته ، پسنديده است كه سيرت آن حضرت را دريابيم و اين گوهرهاي درخشان را چون
هديه اي گران بها ، فراروي مخاطبان خويش قرار دهيم . انشاء ا . . .

3

پيش گفتار

سيره پيشوايان دين اسلام به ويژه پيامبر اكرم ( صلي الله
عليه وآله ) يكي از منابع شناخت معارف اسلامي به شمار مي رود . « آنچه ما
موظفيم از وجود آنحضرت استفاده كنيم ، هم در گفتار است و هم در رفتار ، هم در قول است
و هم در فعل ؛ يعني سخنان پيغمبر براي ما راهنما و سند است و بايد از آن بهره بگيريم
و همچنين فعل و رفتار پيغمبر . ( 1 ) همين طور كه سخن
پيغمبر معنا دارد و براي يك معنا ادا شده است ، رفتارهاي پيغمبر هم همه معنا و تفسير
دارد و بايد در آنها تعمق كرد . ( 2 ) رفتار پيغمبر ما
همانند سخنش ، آن قدر عميق است كه از جزئي ترين كار پيغمبر مي شود قوانين
استخراج كرد . يك كار كوچك پيغمبر ، يك چراغ است ، يك شعله است [ و ] يك نورافكن است براي انسان كه
تا مسافت هاي بسيار دور را نشان مي دهد .

سيره در زبان عربي از ماده « سير » است . « سير » يعني حركت ، رفتن ، راه رفتن . « سيره » يعني نوع راه رفتن . « سِيرَه » بر وزن « فِعلَه » است و « فِعلَه » در زبان عربي
بر نوع دلالت مي كند . مثلاً « جَلسَه » يعني نشستن و « جِلسَه » يعني سبك و نوع
نشستن و اين نكته دقيقي است . سير يعني رفتن ، رفتار ، ولي سيره يعني نوع و سبك رفتار . آنچه مهم است شناختن سبك رفتار پيغمبر است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مرتضي مطهري ، سيري در سيره نبوي ، ص 40 .

2 . همان ، ص 44 .

4

آنها كه سيره نوشته اند ، رفتار پيغمبر را نوشته اند . اين
كتاب هايي كه ما به نام سيره داريم ، سير است نه سيره . مثلا سيره حلبيه ، سير
است و نه سيره . اسمش سيره هست ، ولي واقعش سير است . رفتار پيغمبر نوشته شده است ، نه
سبك پيغمبر در رفتار ، نه اسلوب رفتار پيغمبر ، نه قدر پيغمبر . ( 1 )

سيره پيغمبر يعني سبك پيغمبر و روشي كه پيغمبر در عمل و در روش براي مقاصد خودش
به كار مي برد . بحث ما در مقاصد پيغمبر نيست . مقاصد پيغمبر عجالتاً براي ما
محرز است . بحث ما در سبك پيغمبر است ؛ در روشي كه پيغمبر براي هدف و مقصد خودش به
كار مي برد . مثلا پيغمبر تبليغ مي كرد . روش تبليغي پيغمبر چه بود ؟ چه
سبكي داشت . . . سبك پيامبر در معاشرت با اصحاب و ياران چگونه بود . ( 2 )

پيغمبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) مردي بود كه در
عمل روش و اسلوب داشت . منطق داشت و ما مسلمانان موظفيم كه سيره ايشان را بشناسيم [ و ] منطق عملي ايشان را كشف
كنيم براي اينكه از آن منطق در عمل استفاده بكنيم . حال آيا يك انسان مي تواند
از اول تا آخر عمر يك منطق داشته باشد كه آن منطق براي او اصل باشد و اصالت داشته
باشد ؟ » ( 3 )

خداي متعال به همه مسلمانان فرمان مي دهد كه پيامبر ارجمند اسلام را مقتدا
و سرمشق خود قرار دهند و در همه امور از او پيروي كنند :

لَقَدْ كانَ لَكُمْ في رَسُولِ اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ
لِمَنْ كانَ يَرْجُوا اللّهَ وَ الْيَوْمَ اْلآخِرَ وَ ذَكَرَ اللّهَ كَثيراً . ( احزاب : 21 )

براي شما در رسول خدا ( صلي
الله عليه وآله ) ، نمونه و سرمشق نيكويي براي پيروي است
براي آن كسي كه به خدا و آخرت اميدوار است و بسيار خدا را ياد مي كند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، صص 47 و 48 .

2 . همان ، صص 48و53 .

3 . همان ، ص 64 .

5

و نيز مي فرمايد :

وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ
فَانْتَهُوا . . . . ( حشر : 7 )

آنچه رسول خدا ( صلّي الله عليه
وآله ) به شما مي فرمايد ، بگيريد و از آنچه شما را
باز مي دارد ، دوري كنيد .

اميرمؤمنان علي ( عليه السلام ) در فرازي از نهج
البلاغه مي فرمايد :

همانا رسول خدا ( صلي الله
عليه وآله ) كافي است كه نمونه و سرمشق تو قرار گيرد و
راهنماي تو بر نكوهيدگي و عيبناكي دنيا و خواري ها و زشتي هاي فراوان آن
شود ؛ چون هر سوي آن از او گرفته و براي غير او گسترده شد و برخورداري از آن از او
بريده و زينت هايش از او دور كرده شد .

پس به پيامبر پاك و مطهر خود اقتدا كن كه روش او نمودار و
سرمشقي است براي كسي كه اقتدا جويد و تسلايي براي كسي كه تسليت خواهد و
محبوب ترين بندگان نزد خدا كسي است كه رفتار پيامبرش را سرمشق خود سازد و به
دنبال او رود . از دنيا اندكي به قدر ضرورت و با سختي و مشقت مي خورد و به آن
با گوشه چشم نيز نگاه و توجه نمي كرد . پهلوي او از همه مردم تهي تر و شكم
او از همه خالي تر بود . دنيا به او عرضه شد و او از پذيرفتن آن سر برتافت . اگر
خداي سبحان چيزي را دشمن مي داشت ، او نيز آن را دشمن مي داشت و اگر
خداوند چيزي را خوار شمرده ، او نيز آن را خوار انگاشت و اگر چيزي را كوچك ساخته ، او
نيز آن را كوچك دانست و اگر جز اين نبود كه آنچه خدا و رسول او دشمن
داشته اند ، دوست مي داريم و آنچه خدا و رسول او حقير و ناچيز
دانسته اند ، بزرگ و عظيم مي پنداريم ، همين براي نشان دادن مخالفت ها
با خدا و سرپيچي ما از فرمان الهي كافي بود . همانا آن بزرگوار بر روي

6

زمين غذا مي خورد و همچون بردگان مي نشست و كفشش
را به دست خود پينه مي زد و لباس خود را وصله مي كرد و بر الاغ
بي پالان خود سوار مي شد و ديگري را بر ترك خود سوار مي كرد . پرده اي بر در خانه او آويختند كه نقش هايي داشت . به يكي از زنان خود
فرمود : « اين پرده را از پيش چشم من دور كن كه هرگاه به آن مي نگرم ، دنيا
و زيورهاي آن را به ياد مي آورم . » با دل خود از دنيا رو گرداند و ياد آن را در
خاطر خود ميراند و دوست داشت كه زينت دنيا از چشم او پنهان بماند تا زيوري از آن
برنگيرد . دنيا را پايدار نمي دانست و اميد ماندن در آن نداشت و آن را از خود
بيرون راند و دل از آن بركند و ديده از آن فرو پوشاند . چنين است هر كس چيزي را دشمن
دارد ، خوش ندارد به آن بنگرد يا نزد وي آن را ياد كنند . در روش رسول
خدا ( صلّي الله عليه وآله ) نشانه هايي است كه تو را به زشتي ها و عيب هاي دنيا راهنمايي
مي كند ؛ چون او همراه با بستگان نزديك خود در دنيا گرسنه به سر مي برد و
با منزلت بزرگي كه داشت ، زينت هاي دنيا از او دور مانده بود .

پس بيننده با خرد خويش بنگرد كه آيا خدا ، محمد ( صلّي الله عليه وآله ) را به اين ترتيب ( كه از عيش و نوش دنيا به دور داشته بود ) اكرام فرموده يا او را خوار و خفيف ساخته
است . اگر بگويد او را خوار ساخته ، به خداي عظيم سوگند ، دروغ گفته است و اگر بگويد
او را اكرام كرده ، پس بايد دريابد كه خداوند غير او را خوار داشته كه دنيا را برايش
گسترانده و آن را از كسي كه از همه به او نزديك تر و مقرب تر است ، دور
داشته است .

پس بايد اقتداكننده ، به پيامبر خود اقتدا كند و از او
پيروي كند و پا جاي

7

پاي او گذارد ، وگرنه از بدبختي و هلاكت ايمن نخواهد بود ؛
كه خداي متعال ، محمد ( صلّي الله عليه وآله ) را نشانه اي براي قيامت و بشارت دهنده به بهشت و
بيم دهنده از كيفر و عذاب قرار داده است . از دنيا ، گرسنه بيرون رفت و به آخرت ،
سالم و بي عيب وارد شد . تا آن گاه كه از جهان رحلت كرد ، سنگي بر سنگي
ننهاد و خدا بر ما منّتي بزرگ دارد كه به احسان خود ، او را براي ما پيشرو نهاد كه
از او پيروي كنيم و پا جاي پاي او گذاريم . ( 1 )

خداوند به پيامبرش فرمود :

« فَبِما رَحْمَة مِنَ اللّهِ لِنْتَ لَهُم ؛ اي پيامبر ! در پرتو لطف خداوند ، نسبت به مسلمانان نرم خوي
شدي . » همچنين فرموده است : « وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا
غَليظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ ؛ اگر به
جاي اخلاق نرم و ملايم ، اخلاقي خشن داشتي ، مسلمانان از اطرافت پراكنده
مي شدند » . ( آل عمران : 159 ) .

اين كتاب در دو بخش سامان يافته است : بخش نخست به روزشمار زندگي
پيامبر اعظم ( صلّي الله عليه وآله ) اختصاص دارد كه به
صورت فشرده ، رويدادهاي مربوط به زندگي پيامبر گرامي اسلام را بازگو مي كند . در
بخش دوم ، به تعداد سوره هاي قرآن ، 114 جلوه رفتاري و
گفتاري آن حضرت در زمينه اخلاق فردي ، خانوادگي و اجتماعي گلچين شده و در سه فصل گرد
آمده است .

واپسين كلام نيز تصويرگر رفتار رسول اكرم ( صلّي الله عليه
وآله ) از زبان دو سيد جوانان اهل بهشت ، امام حسن و امام حسين ( عليهما السلام ) و همچنين تبيين كننده مقصد پيامبران
از نگاه معمار بزرگ انقلاب ، امام خميني ( رحمه الله ) است . اميدواريم در سالي كه به نام مبارك پيامبر اعظم ( صلي
الله عليه وآله ) آراسته شده است ، اين پژوهش مورد استفاده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نهج البلاغه ، خطبه 160 .

8

خوانندگان و مخاطبان قرار گيرد .

غنچه اي از شاخسار مصطفي * * * گل شو از ياد بهار مصطفي

از بهارش ، رنگ و بو بايد گرفت * * * بهره اي از خُلق او بايد گرفت

مرشد رومي چه خوش فرموده است * * * آن كه يم در قطره اش آسوده است

مگسل از ختم رسل ، ايام خويش * * * تكيه كم كن بر فن و بر گام خويش

فطرت مُسلِم سراپا شفقت است * * * در جهان ، دست و زبانش رحمت است

آن كه مهتاب از سر انگشتش ، دو نيم * * * رحمت او عام و اخلاقش عظيم

از مقام او اگر دور ايستي * * * از ميان معشر ما نيستي ( 1 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . محمد اقبال لاهوري ، كليات اشعار
فارسي ، ص 89 .

9

بخش اول : مرواريد نبوت در يك نگاه

11

روزشمار زندگي پيامبر اعظم ( صلّي الله عليه وآله )

چون هدف از اين نوشتار ، بررسي جلوه هاي رفتاري و اخلاقي پيامبراعظم ( صلّي الله عليه وآله ) و پيروي از آنهاست ، بيش و پيش از هر
چيز ، آشنايي مختصر با زندگي اين درّ درخشان عالم هستي ضروري مي نمايد . حضرت محمد بن عبدالله ( صلّي الله عليه
وآله ) هنگام طلوع فجر روز جمعه 17 ربيع الاول عام الفيل برابر با سال 570 ميلادي ( 1 ) در مكه به دنيا
آمد . ( 2 ) پيش از تولد آن حضرت ، پدرش ، عبدالله در 25 سالگي در مدينه از دنيا رفته بود ( 3 ) و مادرش ، آمنه ، دختر وهب تا يك هفته او را شير داد . سپس ثويبه به مدت چهار ماه شيردادن او را به عهده گرفت . پس از آن ، حليمه از طايفه بني سعد كه به مكه
آمده بود تا براي گذراندن زندگي اش ، كودكي را براي شيردادن بپذيرد ،
عهده دار شيردادن محمد شد و او را به ميان قبيله خود ( بني سعد ) برد . حليمه پس از دو سال ، او را به آمنه بازگرداند ، ولي به اين دليل كه از وجود اين
كودك ، بركت ها ديده بود ، با رضايت مادرش ، دوباره او را به محل سكونت خود
بازگرداند . ( 4 ) سرانجام حليمه ، محمد را در پنج سالگي
به آمنه تحويل داد . ( 5 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الموسوعة العربية الميسرة ، ص 1657 .

2 . حبيب السير ، ج 1 ، ص 295 .

3 . التنبيه و الاشراف ، ص 196 .

4 . السيرة النبوية ، ج 1 ، ص 173 .

5 . مروج الذهب ، ج 2 ، ص 281 .

12

هنگامي كه محمد شش ساله شد ، آمنه بدرود حيات گفت و جدّش ، عبدالمطلب سرپرستي او را به عهده گرفت . ( 1 ) هنگامي كه هشت ساله شد ، عبدالمطلب نيز درگذشت و عمويش ، ابوطالب سرپرست وي شد . ( 2 )

محمد در سيزده سالگي ، ابوطالب را در مسافرت به شام كه به منظور تجارت انجام
گرفت ، همراهي كرد . در بين راه ، راهبي به نام بحيرا ، او
را ديد و به پيامبري وي بشارت داد و از آينده اش خبر داد . ( 3 )

محمد در 25 سالگي با خديجه ، دختر خويلد كه از اشراف قريش و صاحب سرمايه بود ، آشنا شد . سپس با
سرمايه او و به همراهي غلامش ، ميسره براي تجارت به شام
رفت و پس از بازگشت ، با وي ازدواج كرد . ( 4 ) در 40 سالگي ، در بيست و هفتم ماه رجب ( 5 ) به پيامبري
برانگيخته شد . هنگامي كه در غار حرا سرگرم عبادت بود ، جبرئيل نخستين آيات قرآن ( سوره علق ) را بر او نازل كرد . ( 6 ) از آن پس وضو و
نماز واجب شد و جبرئيل كيفيت آنها را به پيامبر ابلاغ كرد . ( 7 ) نخستين مرد و زني كه به پيامبر ايمان آوردند ، علي بي ابي طالب ( عليه
السلام ) و خديجه ( عليها السلام ) بودند . ( 8 ) سپس چند نفر ديگر
نيز اسلام را پذيرفتند . پيامبر با اين عده كم تا سه سال مخفيانه در دره هاي
مكه عبادت مي كرد و نماز به جا مي آورد . ( 9 ) حمزة بن عبدالمطلب ، عموي پيامبر در سال دوم بعثت ايمان
آورد و به جانب داري از ايشان همت گماشت . ( 10 ) سه
سال پس از بعثت ، پيامبر مأمور شد كه آشكارا به تبليغ دين اسلام بپردازد . آيات زير
در اين زمينه نازل شد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . حبيب السير ، ج 1 ، ص 301 .

2 . التنبيه و الاشراف ، ص 197 .

3 . همان .

4 . همان .

5 . الموسوعة العربية الميسره ، ص 1658 .

6 . مروج الذهب ، ج 2 ، ص 282 .

7 . السيرة النبوية ، ج 1 ، ص 260 .

8 . التنبيه و الاشراف ، ص 198 .

9 . السيرة النبوية ، ج 1 ، ص 280 .

10 . الاستيعاب ، ج 1 ، ص 369 .

13

وَ أَنْذِرْ عَشيرَتَكَ اْلأَقْرَبينَ . ( شعراء : 214 )

خويشاوندان نزديك خود را انذار كن .

فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ
الْمُشْرِكينَ . ( حجر : 94 )

آنچه را مأموريت داري ، آشكارا بيان كن و از مشركان روي
گردان .

وَ قُلْ اِنّي أَنَا النَّذيرُ الْمُبينُ . ( حجر : 89 )

بگو : من انذار كننده آشكارم .

وقتي پيامبر دعوت خود را آشكار كرد ، با مخالفت شديد اشراف مكه روبه رو شد . فقط گروه هايي از طبقه هاي محروم بودند كه كم كم به دعوت پيامبر پاسخ
مثبت دادند . ابوطالب ، عموي پيامبر در اين ميان نقش مهم و اساسي داشت و با تمام نيرو
و نفوذ اجتماعي خويش ، از برادرزاده اش حمايت
مي كرد . به همين دليل ، قريش نمي توانستند متعرض پيامبر شوند و در نتيجه ،
آزار و ستم خود را متوجه پيروان ضعيف و بي پناه ايشان مي كردند . محمد ( صلّي الله عليه وآله ) براي اينكه پيروان بي ياور خود را از زير شكنجه قريش آزاد
كند ، به آنان اجازه داد كه به حبشه مهاجرت كنند و در پناه نجاشي ، پادشاه آن كشور كه مردي عادل
بود ، زندگي را ازسر بگيرند . به گفته برخي تاريخ نگاران ، نزديك به هشتاد نفر از
مسلمانان در ماه رجب سال پنجم پس از بعثت ، به حبشه مهاجرت كردند . ( 1 )

در اواخر سال ششم ، كافران قريش با هم پيمان بستند كه با خانواده
بني هاشم و بني عبدالمطلب قطع رابطه كنند و از ازدواج و خريد و فروش با
آنها خودداري ورزند . آنان اين پيمان نامه را بر صحيفه اي نوشتند و در
خانه كعبه آويختند . ماه اول سال هفتم پس از بعثت ، بني هاشم و
بني عبدالمطلب به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . السيرة النبوية ، ج 1 ، صص 339- 353 ؛ حبيب السير ، ج 1 ، ص 311 .

14

جز ابوطالب گرد هم آمدند و از ترس جان خود ، با محمد و خديجه در شعب ابوطالب اقامت گزيدند . آنان نزديك سه سال درمحاصره
اقتصادي قريش ، به سختي زندگي كردند . اين وضع ادامه داشت تا اينكه محمد به ابوطالب
خبر داد تمام صحيفه به جز جمله « بسمك اللهم » را موريانه خورده است . ابوطالب نيز نزد
مخالفان پيامبر رفت و پيام برادرزاده خود را رساند . وي از آنها خواست چنانچه اين
سخن درست باشد ، از پيمان خويش دست بردارند و اگر نادرست بود ، او برادرزاده خود را
تسليم آنان خواهد كرد . مخالفان پس از بررسي صحيفه و مشاهده درستي گفتار پيامبر ،
محاصره را شكستند . بدين ترتيب ، در آغاز سال دهم بعثت ، بني هاشم و
بني عبدالمطلب از شعب ابوطالب خارج شدند . ( 1 )

دو ماه پس از خروج از شعب در سال دهم بعثت ، در حالي كه 49 سال و 8 ماه از عمر
شريف پيامبر گذشته بود ، ابوطالب از دنيا رفت . سه روز يا 6 ماه بعد نيز خديجه ، همسر
پيامبر وفات كرد كه به همين دليل ، آن سال را « عام الحزن » ناميدند . ( 2 ) ابوطالب هنگام مرگ ، 85 سال داشت و حضرت خديجه ، 65 سال
كه 25 سال آن را در خانه پيامبر به سر آورده بود . ( 3 )

با مرگ ابوطالب ، كافران مكه بيش از پيش به آزار پيامبر پرداختند ؛ زيرا مطمئن
بودند كه پيامبر ، پشتيبان خود را از دست داده است . ( 4 ) پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) در 50 سالگي به اتفاق زيد بن حارثه به طائف سفر
كرد تا مردم را به اسلام دعوت كند ، ولي مردم آن سامان ايمان نياوردند . ( 5 ) در سال يازدهم بعثت ، شش

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . حبيب السير ، ج 1 ، ص 311 .

2 . مناقب آل ابي طالب ، ج 1 ، ص 150 .

3 . التنبيه و الاشراف ، ص 199 .

4 . السيرة النبوية ، ج 2 ، ص 57 .

5 . حبيب السير ، ج 1 ، ص 316 .

15

نفر از اهالي يثرب از طايفه خزرج پس از ديدار با پيامبر و شنيدن آياتي چند از قرآن در
منا ، دين مقدس اسلام را پذيرفتند و هنگامي كه به آنجا بازگشتند ، خبر بعثت
پيامبر و نزول قرآن كريم را به مردم رساندند . بدين ترتيب ، زمينه نشر اسلام در يثرب
فراهم شد . ( 1 )

يك سال بعد ، دوازده تن از طايفه اوس و خزرج از يثرب
به مكه آمدند و با پذيرفتن دين اسلام ، در محلي به نام عقبه با پيامبر بيعت كردند كه به آن بيعت عقبه اول مي گويند . پيامبر پس از اين بيعت ، مصعب بن عمير را براي آموزش احكام دين و قرآن واقامه نماز
جماعت به يثرب فرستاد . ( 2 )

سال دوازدهم بعثت ؛ يعني هنگامي كه 51 سال از عمر مبارك پيامبر مي گذشت ،
واقعه معراج پيش آمد . ( 3 ) سال سيزدهم بعثت ، دين اسلام در يثرب رواج يافت ، به گونه اي كه در موسم حج ، 73 مرد و زن از بزرگان يثرب در عقبه حاضر شدند و با پيامبر بيعت كردند . اين بيعت ، بيعت عقبه دوم نام گرفت . يثربيان در اين بيعت متعهد شدند
همان گونه كه از زن و فرزند خود حمايت مي كنند ، از پيامبر پشتيباني
كنند . ( 4 ) خبر اين بيعت ، قريش را سخت نگران كرد ، به
گونه اي كه با شدت بيشتري به آزار مسلمانان پرداختند . مسلمانان نيز كه
پناه گاه محكم تري همچون يثرب يافته بودند ، به دستور پيامبر به اين شهر
روي آوردند . ( 5 )

در آغاز سال چهاردهم بعثت ، قريش تصميم گرفت در يك نقشه دسته جمعي ، حضرت
محمد ( صلّي الله عليه وآله ) را به قتل برسانند تا شخص
معيني گرفتار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ص 320 .

2 . السيرة النبوية ، ج 2 ، صص 73ـ77 .

3 . التنبيه و الاشراف ، ص 200 .

4 . السيرة النبوية ، ج 2 ، صص 81 ـ 85 .

5 . همان ، ص 110 .

16

مجازات نشود . ايشان كه از قصد آنها آگاه شده بود ،
علي بن ابي طالب را در بستر خويش خوابانيد و خود به قصد مهاجرت به
يثرب از مكه خارج شد . ايشان به همراه ابوبكر ـ
كه در بين راه به آن حضرت پيوسته بود ـ سه روز در غار ثور پنهان شدند و از بيراهه به يثرب رفتند . ( 1 ) مهاجرت پيامبر از مكه به يثرب ، مبناي تاريخ مسلمانان قرار گرفت كه « تاريخ هجري » ناميده مي شود . ( 2 ) همچنين به يُمن ورود حضرت
محمد ( صلّي الله عليه وآله ) به يثرب ، اين شهر را « مدينة النبي » ناميدند . اكنون تنها به
مهم ترين رويدادهاي ديگر سال هاي زندگي پيامبر اسلام مي پردازيم .

سال اول هجري

حضرت محمد ( صلّي الله عليه وآله ) در 53 سالگي ، در
روز دوشنبه دوازدهم ربيع الاول وارد يثرب شد . نخست در محله
قبا كه بيرون شهر بود ، منزل گزيد و مسجدي در آن محل ساخت . اين نخستين مسجدي
بود كه در اسلام ساخته شد . سپس به اتفاق همراهان به سوي شهر حركت كرد . بين راه در
قبيله بني سالم ، نخستين نماز جمعه را با مردم
خواند . بعد وارد شهر شد و خانه ابوايوب انصاري را محل
استقرار خود قرار داد . ( 3 )

پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) براي نخستين بار
بين اصحاب خود « عقد اخوت » ( برادري ) بست و آنان دو به دو با هم برادر شدند . خود
پيامبر نيز علي بن ابي طالب را به برادري خويش برگزيد . ( 4 ) سپس از جانب خداوند مأمور شد براي آگاه ساختن مردم براي
حضور در مسجد و اداي نماز جماعت ، اذان بگويند كه بلال
حبشي از سوي پيامبر عهده دار اين منصب شد . ( 5 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . حبيب السير ، ج 1 ، ص 320 .

2 . سيد محمدتقي حكيم ، پيام پيامبر ، ص 20 .

3 . حبيب السير ، ج 1 ، صص 325 ـ 329 .

4 . همان .

5 . همان ، ص 329 .

17

سال دوم هجري

در اين سال ، روزه در ماه رمضان بر مسلمانان واجب شد . ( 1 ) سپس قبله مسلمانان از بيت المقدس به كعبه تغيير
يافت . در همين سال ، علي ( عليه السلام ) با دختر پيامبر ،
حضرت فاطمه ( عليها السلام ) ازدواج كرد . ( 2 ) نخستين آيه در مورد جهاد نيز در اين
سال بر پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) نازل شد :

أُذِنَ لِلَّذينَ يُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ
إِنَّ اللّهَ عَلي نَصْرِهِمْ لَقَديرٌ . ( حج : 39 )

به كساني كه جنگ بر آنان تحميل شده ، اجازه جهاد داده شده
است ؛ زيرا به آنان ستم شده و خداوند بر ياري آنان تواناست .

پيامبر پس از نزول اين آيه ، در زمان هاي مختلفي با مشركان جنگيد . گاهي خود
آن حضرت ، لشكريان اسلام را در جنگ همراهي مي كرد و گاه نماينده خويش را با
آنان گسيل مي داشت . جنگ هايي كه خود پيامبر در آنها شركت داشت ، « غزوه » و
جنگ هايي كه نماينده آن حضرت در آنها شركت داشت ، « سريه » ناميده
مي شوند . ( 3 )

برخي تاريخ نگاران ، شمار غزوه هاي پيامبر را 26 غزوه و بعضي ديگر 27 غزوه دانسته اند ؛ زيرا جنگ وادي القري در بازگشت
از جنگ خيبر اتفاق افتاد كه عده اي آن را با جنگ
خيبر يكي حساب مي كنند . ( 4 ) البته سريه ها
را 36 سريه به شمار آورده اند . ( 5 ) در بعضي
جنگ ها ، برخوردي به صورت جنگ پيش نيامده ، ولي هدف حركت از مركز اسلام ( مدينه ) در صورتي كه دشمن تسليم نشود ، جنگ بوده است . در نتيجه ، اين اقدام ، جنگ به شمار آمده
است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مروج الذهب ، ج 2 ، ص 295 .

2 . همان .

3 . حبيب السير ، ج 1 ، ص 334 .

4 . مروج الذهب ، ج 3 ، ص 287 .

5 . مناقب آل ابي طالب ، ج 1 ، ص 161 .

18

از مهم ترين جنگ هاي اين سال ، جنگ بدر بزرگ بود كه پيامبر با 311 تن از مهاجران و انصار ، به بدر رفتند . آنان صبح
روز جمعه نوزدهم ماه رمضان با قريش كه 950 نفر بودند و يكصد اسب نيز همراه داشتند ،
پيكار كردند . در اين جنگ ، هفتاد تن از قريش كشته و هفتاد تن ديگر اسير شدند . از
مسلمانان فقط چهار نفر شهيد شدند و جنگ با پيروزي مسلمانان به پايان رسيد . اين
كارزار تا وقتي كه پيامبر به مدينه بازگشت ، 19 روز طول كشيد . ( 1 )

بني قَينُقاع ، طايفه اي از يهوديان مدينه
بودند كه شمارشان به 400 نفر مي رسيد . پيامبر در جنگ بني قينقاع ،
قلعه هايشان را محاصره كرد كه پس از 15 روز تسليم شدند . پيامبر نيز آنان را به اَذرِعات ( محلي در شام ) تبعيد كرد و اموالشان را به
غنيمت گرفت . ( 2 )

سال سوم هجري

در اين سال ، رويدادهاي مهمي پيش آمد . از جمله جنگ قَرقَرة
الكدر كه پيامبر با 200 تن از اصحاب خود براي پيكار با سليم و غطفان از مدينه حركت كرد . آنان به آبي بين مكه و مدينه به نام قرقرة الكدر رسيدند كه محل استقرار دشمن بود ،
ولي اثري از آنها نيافتند . فقط مقداري از اموالشان را غنيمت گرفتند و به مدينه
بازگشتند . ( 3 ) جنگ ديگري نيز ميان مسلمانان و كافران
قريش در كنار كوه احد ( نزديك مدينه ) رخ داد كه هفتاد تن
از مسلمانان در آن كارزار شهيد شدند . بعضي گفته اند تعداد شهيدان جنگ احد 65 نفر بوده است كه چهار نفر از آنان مهاجران بودند . يكي از آن
چهار تن ، حمزه ، عموي پيامبر بود . از مشركان هم 23 نفر كشته شدند . پيامبر پس از جنگ
احد به مدينه بازگشت . ( 4 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . التنبيه و الاشراف ، صص 202ـ206 .

2 . همان ، صص 206 و 207 .

3 . همان ، ص 209 .

4 . التنبيه و الاشراف ، صص 210ـ222 .

19

سال چهارم هجري

هيئتي از قاره به مدينه آمده و از پيامبر درخواست
كرده بودند افرادي را براي آموزش دستورهاي دين اسلام به آنجا بفرستد . پيامبر
اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) نيز نه تن از يارانش را به
سرپرستي عاصم انصاري همراه هيئت ياد شده به آن سرزمين
فرستاد . هنگامي كه اين كاروان به رجيع رسيد ، هيئت قاره
به مسلمانان خيانت كردند . آنان هفت نفر از مسلمانان را به
شهادت رساندند و دو نفر ديگر را به اسارت گرفتند كه سرانجام آن دو را نيز شهيد
كردند . ( 1 ) رويداد ديگر ، جنگ با يهوديان بني نضير بود . پيامبر ، ابن امّ
مكتوم را در مدينه به جانشيني خود گمارد . آن گاه با مسلمانان از مدينه
خارج شد و به سوي قلعه بني نضير شتافت . آنها را 15 روز محاصره و پس از تسليم
شدن ، به فدك و خيبر تبعيد
كرد . ( 2 ) در ماه شعبان اين سال ، امام حسين ( عليه السلام ) متولد
شد . ( 3 ) همچنين با نزول آيه زير ، شراب حرام گرديد :

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ
الْمَيْسِرُ وَ اْلأَنْصابُ وَ اْلأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ
فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ . ( مائده : 90 )

اي كساني كه ايمان آورده ايد ! شراب ، قمار ، بت ها
و چوبه هاي تير ( كه براي برد و باخت به كار مي رود ) پليدند و از كارهاي
شيطانند . از آنها دوري كنيد تا رستگار شويد .

در اين سال ، فاطمه بنت
اسد ، مادر حضرت علي ( عليه
السلام ) درگذشت . پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) به احترام او پيراهن خود را كفن وي
كرد ، بر او نماز گزارد و وي را در بقيع به خاك سپرد . ( 4 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ج 2 ، ص 212 .

2 . همان ، ص 213 .

3 . همان .

4 . حبيب السير ، ج 1 ، ص 356 .

20

سال پنجم هجري

در اين سال ، جنگ ذات الرقاع رخ داد . پيامبر در اين
جنگ با همراهان خود ، نماز را به طريق خوف به جا آورد . اين نماز نخستين نماز خوفي
بود كه در اسلام برگزار مي شد . ( 1 )

در همين سال ، آيه مربوط به تيمم نازل شد و جنگ خندق يا احزاب پيش آمد . چند
گروه مخالف از قريش ، عظفان ، سليم ، اسد ، اشجع ، قريظه ، نضير و جمعي از يهود كه به 24 هزار نفر مي رسيدند ، براي
جنگ با پيامبر به سوي مدينه حركت كردند . تنها قريشيان چهار هزار نفر بودند كه 300 اسب و 1400 شتر داشتند و فرماندهي آنها با ابوسفيان بود . در مقابل ، مسلمانان در
حدود سه هزار نفر بودند . در اين ميان ، سلمان فارسي پيشنهاد كندن خندق را به دور مدينه داد كه پيامبر نظر او را پذيرفت . اين جنگ
با رشادت ها و دلاوري هاي علي ( عليه السلام ) همراه بود و با كشتن عمرو بن عبدود ، پيروزي را براي
اسلام و مسلمانان به ارمغان آورد .

سال ششم هجري

در اين سال ، پيامبر به قصد انجام دادن عمره در ماه ذي قعده با 1600 نفر از
مسلمانان به سوي مكه حركت كرد . وقتي به حديبيه رسيدند ،
مشركان از ورود آنان به مكه جلوگيري كردند . پيامبر از همراهان خويش بيعت گرفت تا
پاي جان از آن حضرت حمايت كنند كه به بيعت رضوان معروف
شد . سپس به مشركان اعلام كرد كه قصد جنگ ندارند ، بلكه براي انجام عمره
آمده اند ، ولي نتيجه اي نگرفت . سرانجام بين پيامبر و مشركان ، پيمان صلحي
به نام

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ص 357 .

21

صلح حديبيه بسته شد . بر اساس اين
پيمان نامه ، مسلمانان آن سال به مكه نرفتند و قرار شد سال آينده به مكه
بروند . ( 1 ) در اين سال ، مردم از شدت خشك سالي و
بي آبي ، دچار قحطي شدند . پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه
وآله ) با اصحاب به صحرا رفتند و دو ركعت نماز استسقاء ( طلب باران ) به جا آوردند و دعا كردند . از همان لحظه تا هفت شبانه روز
باران فراوان باريد . ( 2 )

سال هفتم هجري

در ماه محرم ، جنگ خيبر پيش آمد . پيامبر در اين جنگ
با 1400 سرباز و 200 اسب به سوي خيبر حركت كرد . يهوديان به قلعه هاي خود پناه
بردند ، ولي با دلاوري هاي مسلمانان ، قلعه هايشان يكي پس از ديگري سقوط
كرد و سرانجام مسلمانان پيروز شدند . بعضي از يهوديان با ديدن شكست خود ، پيشنهاد صلح
دادند كه پيامبر نپذيرفت . سپس از پيامبر درخواست كردند زمين هايي در اختيارشان
باشد تا در آنها كشاورزي كنند و از محصول خود سهمي هم به مسلمانان بدهند . پيامبر
اين درخواست را پذيرفت و هر سال عبدالله بن رواحه انصاري را براي جمع آوري محصول نزد آنان مي فرستاد . وقتي عبدالله در جنگ موته شهيد شد ، پيامبر ، جبار پسر صخر را به جاي او روانه كردو اين برنامه تا
زمان خلافت عمر بن الخطاب ادامه داشت . هنگامي كه عمر به
خلافت رسيد ، همه يهوديان را از حجاز بيرون راند . ( 3 )

پيامبر در ماه محرم همان سال براي خود مهري درست كرد كه روي آن « محمد رسول
اللّه ( صلّي الله عليه وآله ) » حك شده بود . ( 4 ) آن گاه در ماه ربيع الاول به پادشاهان و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . التنبيه و الاشراف ، ص 221 .

2 . حبيب السير ، ج 1 ، ص 268 .

3 . التنبيه والاشراف ، ص 222 .

4 . همان ، ص 224 .

22

اميران سرزمين هاي گوناگون نامه نوشت و آنان را به اسلام فراخواند . ايشان
نامه هايش را با « بسم اللّه الرّحمن الرّحيم » آغاز مي كرد و با مهر مخصوص
خود پايان مي داد . ( 1 )

در اين سال ، پيامبر براي انجام دادن عمره كه مشركان در سال گذشته در حديبيه مانع
از انجام دادن آن شده بودند ، در ماه ذي قعده از مدينه خارج شد . وقتي كه به مكه
رسيد ، مشركان براساس قرار قبلي از مكه بيرون رفته بودند . پيامبر با همراهان خود سه
روز در مكه توقف كردند و اعمال عمره را به جا آوردند . ( 2 )

سال هشتم هجري

در اين سال ، جعفر بن ابي طالب ، زيد بن حارثه و عبدالله بن رواحه هنگام جنگ با روميان در سرزمين موته شهيد
شدند . ( 3 ) فتح مكه نيز در اين سال صورت گرفت و پيامبر
با كمك علي ( عليه السلام ) ، بت هايي را كه اطراف
كعبه بودند ، شكست . همچنين با اينكه قريش دشمني و آزار بسياري به مسلمانان روا داشته
بودند ، آنان را عفو كرد . جنگ حنين از رويدادهاي ديگر
اين سال است . مسلمانان در اين جنگ ، قبيله هوازن را شكست
دادند و عده بسياري از زنان و مردان دشمن را اسير و اموالشان را به غنيمت گرفتند . جنگ طائف از ديگر حوادث مهم اين سال است كه مسلمانان پس
از محاصره شهر و نبرد با دشمنان ، شهر را آزاد كردند . ( 4 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ص 225 .

2 . حبيب السير ، ج 1 ، صص 381 و 382 .

3 . مروج الذهب ، ج 2 ، ص 296 .

4 . مناقب آل ابي طالب ، ج 1 ، صص 180 و 181 ؛ السيرة النبوية ، ج 4 ، صص 121 ـ 129 .

23

سال نهم هجري

جنگ تبوكدر ماه رجب
اين سال پيش آمد . در اين جنگ ، طرف مقابل مسلمانان ، امپراتور روم بود . پيامبر با
اصحاب از جان گذشته خود به تبوك رفتند ، ولي كار به صلح انجاميد و دشمن پذيرفت كه
جزيه پرداخت كند . پيامبر هم براي آنان امان نامه نوشت . ( 1 ) در همين سال ، منافقان ، مسجد
ضرار را براي دست يابي به اهداف شومشان بنا كردند كه به دستور پيامبر
ويران شد . همچنين « سوره برائت » بر پيامبر نازل شد و آن حضرت ، علي ( عليه السلام ) را مأمور كرد كه به مكه برود و هفت آيه اول
اين سوره را هنگامي بخواند كه مردم در منا اجتماع كرده اند .

سال دهم هجري

در اين سال ، علي ( عليه السلام ) مأمور شد به يمن
برود و نامه پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) را براي
مردم آنجا بخواند و آنان را به اسلام دعوت كند . طايفه همْدان همگي در يك روز مسلمان شدند و ديگر قبيله ها به تدريج به اسلام
گرويدند .

در همين سال ، پيامبر براي آخرين بار با مسلمانان حج به جا آورد . به همين
سبب ، آن حج را حجّة الوداع مي گويند . برخي آن
حج را حجة البلاغ نيز ناميده اند ؛ زيرا
پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) در پايان
سخنراني ها و مناسك حج ، رو به جمعيت مسلمانان كرد و فرمود : « اَللّهُمَّ هَلْ بَلَّغْتُ ؛ خدايا پيام تو را به مردم ابلاغ
كردم ؟ » همه مردم گفتند : آري . آنگاه پيامبر گفت : « اَللّهُمَّ
اَشْهَدْ ؛ خدايا شاهد باش . » در همين سفر ، علي ( عليه
السلام ) از يمن بازگشت و در ايام حج خدمت پيامبر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . السيرة النبوية ، ج 4 ، صص 159ـ169 .

24

رسيد . پيامبر نيز او را در قرباني خويش شريك ساخت . ( 1 ) حضرت محمد ( صلّي الله عليه
وآله ) در بازگشت از « حجة الوداع » در ميانه راه مكه و مدينه در محلي به نام غدير خم ، علي ( عليه
السلام ) را جانشين خود معرفي كرد . ( 2 )

سال يازدهم هجري

پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) در بازگشت از حج
بيت الله الحرام به مدينه ، در ماه صفر بيمار شد و در خانه بستري گرديد . آن حضرت در
طول بيماري خويش ، سه بار ميان مردم ظاهر شد و با آنان از فتنه هاي روزگار و
خداحافظي ، وفاي به وعده و حلاليت طلبي سخن گفت . آن حضرت پس از تحمل مدتي
بيماري ، سرانجام روز دوشنبه بيست و هشتم ماه صفر در 63 سالگي ديده از جهان
فرو بست . بدن مطهر وي را در اتاق مسكوني خودش به خاك سپردند . ( 3 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . التنبيه و الاشراف ، صص 239ـ240 .

2 . الارشاد ، صص 89 و90 .

3 . همان ، صص 82 و 83 .

25

بخش دوم : 114 جلوه رفتاري و گفتاري پيامبر اعظم ( صلّي الله عليه وآله )

27

فصل اول : اخلاق فردي

درآمد

لَقَدْ كانَ لَكُمْ في رَسُولِ اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ
لِمَنْ كانَ يَرْجُوا اللّهَ وَ الْيَوْمَ اْلآخِرَ وَ ذَكَرَ اللّهَ كَثيراً . ( احزاب : 21 )

به يقين ، رسول خدا ( صلي الله
عليه وآله ) براي شما نمونه نيكويي است براي هر كس كه
به خدا و روز جزا اميد دارد و بسيار ياد خدا مي كند .

پيامبر اعظم ( صلّي الله عليه وآله ) الگوي جاودان
مسلمانان است كه مي توانند گفتار و كردار خود را در آينه وجودش به تماشا
بنشينند . حضرت علي ( عليه السلام ) ، پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) را الگوي كامل معرفي مي كند :

وَ لَقَدْ كانَ فِي رَسُولِ اللّه ( صلّي الله عليه وآله ) كاف لَكَ فِي
الاُْسْوَةِ . ( 1 )

پيروي كردن و الگوگيري از رفتار رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) براي تو كافي
است .

بنابراين :

فَتَأَسَّ بِنَبِيِّكَ الاَْطْيَبِ
الاَْطْهَرِ ( صلّي الله عليه وآله ) فَاِنَّ فِيهِ اُسْوَةً لِمَنْ تَأَسِّيَ وَ عَزَاءً لِمَنْ
تَعَزِّي وَ اَحَبُّ الْعِبادِ اِلَي اللّهِ الْمُتُأَسِّي بِنَبِيِّهِ وَ
الْمُقْتَصُّ لاَِثَرِهِ . ( 2 )

از پيامبر پاك و پاكيزه ات پيروي كن ؛ زيرا راه و
رسمش ، سرمشقي است براي آن كسي كه بخواهد پيروي كند و مايه فخر و بزرگي است براي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نهج البلاغه ، خطبه 160 .

2 . همان .

28

كسي كه خواهان بزرگواري است و محبوب ترين بندگان نزد
خداوند ، كسي است كه از پيامبرش سرمشق گيرد و گام در جاي قدم او گذارد .

هر كس اسوه حسنه را بشناسد و از او پيروي نكند ، بي ترديد ، به بيراهه ره مي سپارد و در دنياي زر و زور و تزوير و در تاريكستان
ناداني و دنياگرايي غوطهور خواهد شد . آن كه بدون اسوه حسنه سير مي كند ،
البته راه به جايي نمي برد .

به درستي كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) ، ميزان
اكبر است و همه چيز را بايد با خُلق و سيره و روش و راه و رسم او سنجيد و بدان عرضه
كرد ؛ كه اگر با آن موافق بود ، حق است و چنانچه با آن مخالف بود ، باطل است . خداوند ،
پيامبر را فرستاد تا همگان را به سوي حق دعوت كند :

وَ سِيْرَتُهُ الْقَصْدُ وَ سُنَّتُهُ الرُّشْدُ وَ
كَلامُهُ الْفَضْلُ وَ حُكْمُهُ الْعَدْلُ . ( 1 )

سيره و راه و رسم او معتدل و روش او صحيح و متين و سخنانش
روشنگر حق از باطل و حكمش عادلانه است .

خداوند ، پيامبر اعظم ( صلّي الله عليه وآله ) را
فرستاد تا به سوي حق دعوت كند و گواه رفتار خلق باشد . پس :

وَ اقْتَدَوا بِهَدْيِ نَبِيِّكُم فَاِنَّهُ اَفْضَلُ
الْهَدْيِ وَ اسْتَنُّوا بِسُنَّتِهِ فَاِنَّها اَهْدي السُّنَنِ . ( 2 )

و به راه و رسم ( سيره ) پيامبرتان اقتدا كنيد كه بهترين راه
و رسم هاست و رفتارتان را با روش پيامبر تطبيق دهيد كه هدايت كننده ترين
روش هاست .

دلا نزد كسي بنشين كه او از دل خبر دارد * * * به زير آن درختي رو كه او
گل هاي تر دارد

در اين بازار عطاران ، مرو هر سو چو بي كاران * * * به دكان كسي بنشين كه در
دكان شكر دارد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، خطبه 94 .

2 . همان ، خطبه 110 .

29

ترازو گر نداري ، پس تو را زو ره زند هر كس * * * يكي قلبي بيارايد ، تو پنداري كه
زر دارد

تو را بر در نشاند او به طرّاري كه مي آيم * * * تو منشين منتظر بر در كه آن
خانه دو در دارد

به هر ديگي كه مي جوشد ، مياور كاسه و منشين * * * كه هر ديگي كه
مي جوشد ، درون چيز دگر دارد

نه هر كلكي ، شكر دارد ؛ نه هر زيري ، زبر دارد * * * نه هر چشمي ، نظر دارد ؛ نه هر
بحري ، گهر دارد ( 1 )

مردي از اميرالمؤمنين علي ( عليه السلام ) درخواست
كرد اخلاق پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) را برايش
بشمارد . آن حضرت فرمود : تو نعمت هاي دنيا را بشمار تا من نيز اخلاق آن جناب را
برايت بشمارم . عرض كرد : چگونه ممكن است نعمت هاي دنيا را احصا كرد ، با اينكه
خداوند در قرآن مي فرمايد : « وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ
اللّهِ لاتُحْصُوها ؛ اگر نعمت هاي خدا را
بشماريد ، نمي توانيد به پايان رسانيد . » علي ( عليه
السلام ) فرمود :

خداوند تمام نعمت دنيا را كم مي داند در اين آيه كه
مي فرمايد : « قُلْ مَتاعُ الدُّنْيا قَليلٌ ؛ بگو متاع دنيا اندك است » و اخلاق پيامبر
اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) را در اين آيه عظيم شمرده است ، چنان كه مي فرمايد : « إِنَّكَ لَعَلي خُلُق عَظيم ؛ تو را خويي بسيار بزرگ است . » اينك تو چيزي را كه اندك است ،
نمي تواني بشماري ، من چگونه چيزي را كه بزرگ است ، احصا كنم . با اين حال ، همين
قدر بدان كه اخلاق نيكوي تمام پيامبران به وسيله رسول اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) تمام شد . هر يك
از پيامبران ، مظهر يكي از اخلاق پسنديده بودند . چون

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كليات ديوان شمس تبريزي ، ج 1 ، صص 227ـ228 .

30

نوبت به پيامبر رسيد ، تمام اخلاق پسنديده را جمع كرد . ازاين رو ، فرمود : « اِنّي بُعِثْتُ لاُِتِمِّمَ
مَكارِمَ الاَْخْلاقِ ؛ من برانگيخته شدم تااخلاق
نيكو را تمام كنم » . ( 1 )

آينه نبي ( صلّي الله عليه وآله )

« نه درازي باريك بود و نه كوتاهي خرد ، بل كه ميانه اين هر دو بود : راست اندام تمام پشت . رويي داشت نه گرد و برآمده چون روي فربهان و نه خشك و
نزار چون روي نحيفان ، بل كه روي گرد به قاعده بود ، سپيد و روشن و لطيف . چشمي داشت سپيده ها سپيد و سياهه سياه . مژگاني راست به هم در رُسته ، دراز
و بسيار . انگشتانش ، هم از آنِ دست و هم از آنِ پاي ، درشت و بزرگ . كف هاي وي
نرم چون حرير بود و چون از جاي خود برخاستي و
مي رفتي ، از چستي همانا كه
مرغ بود كه مي پريد و در ميان دو كتفش ، مهر نبوت بودي . و او خود خاتم
پيغامبران و مهتر عالميان بود و در سخا از همه بهتر بود و در شجاعت از همه بيشتر
بود و در فصاحت از همه نيكوتر و تمام تر بود و در عهد و پيمان از همه
درست تر بود و در خوي و خلق از همه نيكوتر بود و در تعيّش با مردم ، از همه
بزرگ تر . بر بديهه ، چون وي را بديدندي ، از وي هيبت داشتندي و چون با وي مخالطت
كردندي ، وي را چون جان و دل دوست گرفتندي . نه پيش از وي ، مثل وي كسي توانستندي ديدن
و نه بعد از وي ، كسي مثل وي تواند يافتن » . ( 2 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مصطفي زماني ، داستان ها و
پندها ، ج2 ، ص 100 ، به نقل از : وقايع الايام ، ج 3 .

2 . رفيع الدين اسحاق بن محمد همداني ، سيرت رسول
الله ( صلّي الله عليه وآله ) ، ويرايش : مدرس
صادقي ، ص 34 .

31

1

لباس و پوشش

بيان نمونه هايي از سيره پيامبر اعظم ( صلّي الله عليه
وآله ) در مورد پوشيدن جامه ، جنس لباس ، رنگ و اندازه آن و شيوه پوشيدن پيراهن
و كفش و مانند آن مي تواند الگويي مناسب براي همگان باشد .

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) هم به سلامت وعافيت
جسمي ، هم به سادگي و هم به نوع سالم تر پارچه لباس توجه داشت . لباس
پنبه اي مورد علاقه آن حضرت بود . حضرت علي ( عليه
السلام ) مي فرمايد :

اَلْبِسُوا الثِّيابَ الْقُطْنِ فَاِنَّها لِباسُ رَسُولِ
اللّهِ . ( 1 )

لباس هاي پنبه اي بپوشيد ؛ چرا كه آن ، لباس
پيامبر خداست .

رنگ سبز ، رنگ موردپسند پيامبر براي لباس بود : « كانَ يُعْجِبُهُ الثِّيَابُ الخُضْرُ . » ( 2 ) از سوي ديگر ، رنگ سرخ ، رنگي بود كه آن را براي لباس نمي پسنديد : « اِنَّهُ كَرِهَ الْحُمْرَةَ فِي
اللِّباسِ . » ( 3 ) در پوشيدن لباس همواره به
پاكيزگي آن توجه مي كرد ، به گونه اي كه مي فرمود : هر كس لباسي را
مي پوشد ، بايد در آراستگي و پاكيزگي آن بكوشد : « مَنِ
اتَّخَذَ ثَوْباً فَلْيُنَظِّفْهُ . » ( 4 ) رسول
خدا ( صلّي الله عليه وآله ) هر گاه لباس تازه
مي پوشيد ، خدا را شكر و سپاس مي گفت : « كانَ مِنْ
فِعْلِهِ اِذَا لَبِسَ الثَّوْبَ الْجَدِيدَ حَمِدَ اللّهُ . » ( 5 ) در روايت ديگري آمده است ايشان وقتي جامه نو بر تن
مي كرد ، چنين دعا مي فرمود :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سنن النبي ، ص 126 .

2 . همان ، ص 120 .

3 . همان ، ص 133 .

4 . مكارم الاخلاق ، ص 103 .

5 . بحارالانوار ، ج 16 ، ص 251 .

32

خدايي را سپاس كه بر تن من چيز پوشاند تا پوشش من باشد و
ميان مردم آراسته باشم . ( 1 )

از نشانه هاي وارستگي آن حضرت در پوشيدن جامه آن بود كه ايشان فخر خويش را
به جامه و نوع آن نمي دانست . اين است كه نقل شده هر نوع لباسي كه فراهم
مي شد ، مي پوشيد ؛ از لنگ و پيراهن يا جُبّه يا هر چيز ديگر . ( 2 ) ايشان هر چه كه فراهم بود ، مي پوشيد ؛ چه
قطيفه اي باشد كه به بر كند يا برد عالي كه بپوشد ، چه جبه پشمين : « ما وَجَدَ مِنَ الْمُباحِ لَبِسَ ؛ هر
چه از حلال مي يافت ، مي پوشيد » . ( 3 )

پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) به ابوذر غفاري
فرمود :

اي ابوذر ! من لباس خشن و سخت مي پوشم ، روي زمين
مي نشينم ؛ انگشتانم را پس از غذا مي ليسم ؛ بر چهار پاي بي زين سوار
مي شوم و كسي را همراه خود سوار مي كنم . اينها از سنت هاي من است . هر كس از سنت هاي من روي گردان شود ، از من نيست . ( 4 )

پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) در بيشتر موارد ،
عمامه بر سر مي نهاد . هنگام نماز و خطبه و جهاد به تناسب شرايط ، سر را با چيزي
مي پوشاند و گاهي هم سر برهنه بود .
به روايت امام صادق ( عليه السلام ) ، پيامبر اسلام عرقچين و كلاه سفيد و راه راه
مي پوشيد و هنگام جنگ ، عرقچين بر سر مي گذاشت . ( 5 )

در روايت ديگري است كه آن حضرت دستمال و حوله اي داشت كه پس از وضو ، چهره
خود را با آن خشك مي كرد و اگر حوله و دستمالي همراه نداشت ، با گوشه لباس خود ،
صورت را خشك مي كرد . ( 6 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . محجة البيضاء ، ج 4 ، ص 145 .

2 . سنن النبي ، ص 125 .

3 . محجة البيضاء ، ج 4 ، ص 125 .

4 . سنن النبي ، ص 131 .

5 . مكارم الاخلاق ، ص 120 .

6 . مكارم الاخلاق ، ص 36 .

33

پيامبر هرگاه لباس و پيراهن مي پوشيد ، ابتدا سمت راست را بر تن مي كرد
و از سمت چپ جامه را از تن درمي آورد . ( 1 ) آن
حضرت انجام كار را با دست راست و شروع از سمت راست را در همه كارهايش دوست
مي داشت ، حتي در پوشيدن جامه و كفش يا شانه كردن مو . ( 2 )

امام صادق ( عليه السلام ) از پدران خويش روايت
مي كند كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) مردان
را از اينكه در لباس پوشيدن ، خود را شبيه زنان سازند ، بازمي داشت و زنان را
نهي مي كرد كه در لباس پوشيدن شبيه مردان شوند . ( 3 )

2

خوردن و آشاميدن

اولياي الهي همواره از اسارت شكم آزاد بودند . به فرموده امام صادق ( عليه السلام ) :

نزد پيامبر خدا ، هيچ چيز محبوب تر از اين نبود كه
پيوسته گرسنه و از خدا ترسان باشد . ( 4 )

كسي از امام صادق ( عليه السلام ) پرسيد : آيا اين
روايت صحيح است كه پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) از نان گندم ، سير نخورد ؟ فرمود : نه . « اصلاً نان گندم نمي خورد ، بلكه نان جو
مصرف مي كرد . » ( 5 ) مقيد نبودن آن حضرت به نوع
خاصي از غذا ، نشان دهنده اين وارستگي است : « كانَ رَسُولُ
اللّهِ يَأكُلُ الاَْصْنافَ مِنَ الطَّعامِ ؛ پيامبر
خدا هر نوع غذايي را مي خورد » . ( 6 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سنن النبي ، ص 123 .

2 . بحارالانوار ، ج 16 ، ص 237 .

3 . مكارم الاخلاق ، ص 118 .

4 . سنن النبي ، ص 160 .

5 . همان ، ص 162 . ( با تغيير و تصرف )

6 . مكارم الاخلاق ، ص 26 .

34

بدگويي از غذا ، نوعي ناسپاسي در برابر نعمت الهي است كه اين رويه هرگز در زندگي
پيامبر ديده نشد :

ماذَمَّ طَعَاماً قَطٌّ ، كَانَ اِذَا اَعْجَبَهُ اَكَلَهُ
وِ اِذَا كَرِهَهُ تَرَكَهُ وَ لا يُحَرِّمُهُ عَلَي غَيْرِهِ . ( 1 )

هرگز از طعامي بدگويي نكرد . اگر از غذايي خوشش
مي آمد ، مي خورد و اگر دوست نداشت ، نمي خورد و براي ديگران هم ممنوع
نمي ساخت .

ايشان ظرف غذا را با انگشتانش پاك مي كرد و
مي فرمود : « بركت غذاي آخر ظرف بيشتر است . » ( 2 ) هر
گاه طعام و سفره را در مقابل حضرت مي نهادند ، چنين دعا مي كرد :

اَللّهُمَّ اجْعَلْها نِعْمَةً مَشْكُورَةً تَصِلُ بِها
نِعْمَةَ الْجَنَّةِ . ( 3 )

خدايا ، اين را نعمتي سپاس گزاري شده قرار بده ؛ نعمتي
كه آن را به نعمت بهشت پيوند دهي .

امام صادق ( عليه السلام ) مي فرمايد : « آن حضرت
از آغاز بعثت تا دم مرگ ، هرگز در حال تكيه دادن غذا نخورد » . ( 4 )

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در آغاز و پايان غذا
خوردن و آب نوشيدن « بسم اللّه » و « الحمدللّه » مي گفت . هرگاه آب مي نوشيد ،
آب را به صورت مكيدن مي نوشيد ، نه با يك نفس و به صورت بلعيدن و
مي فرمود : « درد كبد ، از بلعيدن آب به يك نفس پديد مي آيد » . ابن مسعود مي گويد : « حضرت رسول ، آب را با سه نفس
مي نوشيد ، نه يك سره و پيوسته و در هر بار « بسم اللّه » مي گفت و در
پايانش خدا را شكر مي كرد . » ابن عباس نيز روايت
كرده كه آن حضرت را ديده كه با دو نفس آب مي خورد . ( 5 ) رسول خدا ( صلّي الله عليه
وآله ) گاه در ظرف هاي بلوري كه از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سنن النبي ، ص 177 .

2 . همان .

3 . مكارم الاخلاق ، ص 143 .

4 . سنن النبي ، ص 162 .

5 . همان ، ص 169 .

35

شام مي آوردند ، آب مي نوشيد . گاهي نيز در كاسه هاي چوبي يا سفالي
و زماني در مشت هاي خويش آب مي نوشيد و مي فرمود : « هيچ ظرفي به
گوارايي دست نيست » . گاهي هم از دهانه مشك آب مي نوشيد . گاهي ايستاده ، گاهي
سواره و در هر ظرفي كه پيش مي آمد . شربت خنك را هم دوست داشت ،
ولي مي فرمود :

سَيِّدُ الاَْشْرِبَةِ في الدُّنْيا وَ الاْخِرَةِ
الْماءٌ . ( 1 )

آب ، سرور و سالار همه نوشيدني ها در دنيا و آخرت است .

امام حسين ( عليه السلام ) فرموده است :

رسول خدا ( صلّي الله عليه
وآله ) وقتي غذايي مي خورد ، مي گفت : بارخدايا ! در آن به ما بركت عطا كن و بهتر از آن را روزي ما گردان . هنگامي كه شير
يا شربتي مي نوشيد ، مي گفت : بارخدايا ! در آن به ما بركت عطا كن و از آن
روزي ما گردان . ( 2 )

حضرت امام رضا ( عليه السلام ) فرمود :

رسول خدا ( صلّي الله عليه
وآله ) فرمود : برترين خوردني اهل دنيا و آخرت ، گوشت است
و پس از آن ، برنج . و فرمود : شربت عسل را هر كس به شما تعارف كرد ، رد نكنيد . فرمود : انار بخوريد كه هر دانه آن در معده قرار
مي گيرد ، دل را روشن مي سازد و شيطان را چهل روز بيرون مي راند . و
فرمود : سركه ، نان خورش نيكويي است . خانواده اي كه سركه داشته باشند ، فقير نمي شوند . و فرمود : بر شما باد به روغن زيتون كه
آن تلخي صفرا و سودا را مي گشايد و بلغم را مي برد و عصب را قوي
مي سازد و بيماري را برطرف مي كند و اخلاق را نيكو و وجود ( يا نَفَس ) را
پاكيزه و غم را برطرف مي سازد . و فرمود :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مكارم الاخلاق ، ص 31 .

2 . عيون الاخبار الرضا ( عليه السلام ) ، ج 2 ، ص 39 .

36

برترين خوراك دنيا و آخرت ، گوشت است و برترين نوشيدني دنيا
و آخرت ، آب است و من سرور فرزندان آدمم و فخر نمي كنم . ( 1 )

پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) سركه و روغن
زيتون را بيشتر از نان خورش ها دوست مي داشت . يك بار بر ام سلمه وارد شد و آن بانو پاره ناني خدمت پيامبر آورد . پيامر
فرمود : خورشي داري ؟ عرض كرد : نه اي رسول خدا ، جز سركه چيزي ندارم . فرمود : « سركه ،
خورش خوبي است . خانه اي كه در آن سركه باشد ، بي چيز نيست » . ( 2 )

پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) ، خربزه را با شكر
و با خرما مي خورد و خوردن هندوانه را نيز با خرما دوست داشت و از
سبزي ها ، ريحان را دوست داشت و از نگاه كردن به ترنج سبز و سيب سرخ خوشش
مي آمد . ( 3 ) روزي غذايي بسيار گرم براي پيامبر
آوردند . حضرت فرمود :

خداوند آتش را طعام ما نساخته است . بگذاريد خنك و قابل
خوردن شود كه غذاي داغ ، بي بركت است و شيطان در آن بهره اي
دارد . ( 4 )

گفته اند : پيامبر شامگاه پنج شنبه در مسجد قبا روزه اش را گشود و
فرمود : آيا چيزي براي نوشيدن هست ؟ اوس بن خولي الانصاري قدح بزرگي از شربت شير و عسل براي ايشان آورد . پيامبر آن را چشيد و از دهان
دور كرد و فرمود :

اين دو نوشيدني است ؛ يكي از آنها كافي است . من آن را
نمي خورم و بر ديگران حرام هم نمي كنم ، ولي خودم براي خدا فروتني ميورزم
و هر كس براي خدا فروتني كند ، خدا او را بالا مي برد و هر كس تكبر كند ، خداوند
او را پايين مي كشد و هر كس در معاش به اقتصاد و ميانه روي عمل كند ، خدا
به او

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ج 1 ، ص 34ـ36 .

2 . فروع كافي ، ج 2 ، ص 172 .

3 . همان ، ص 181 .

4 . همان ، ج 2 ، صص 170 و 171 .

37

روزي مي بخشد و هر كس تبذير و زياده روي كند ،
خدا او را محروم مي سازد و هر كس از مرگ بسيار ياد كند ، خدا او را دوست
مي دارد . ( 1 )

3

بهداشت

دين اسلام ، همگان را به رعايت بهداشت و سلامت جسم فرا خوانده است . پيامبر
گرامي اسلام نيز كه رفتارش همواره الگوي مسلمانان است ، در مورد بهداشت تن و
جان ، سيره پسنديده اي داشت . در اين باره آمده است :

كانَ رَسوُلُ اللّهِ لا يَتَنَفَّسُ فِي الاِناءِ اِذَا
شَرِبَ فَإِذَا اَرَادَ أَنْ يَتَنَفَّسَ اَبْعَدَ الاِناءَ عَنْ فِيهِ ، حَتَّي
يَتَنَفَّسَ . ( 2 )

رسول خدا ( صلّي الله عليه
وآله ) وقتي آب مي نوشيد ، در ظرف آب ، نفس
نمي كشيد ، ( بازگشت نفس را در آب داخل نمي كرد ) بلكه هر وقت مي خواست
نفس بكشد ، آن را از دهان دور نگه مي داشت .

ايشان در پاسخ به اين پرسش كه چرا مسلمانان كمتر بيمار
مي شوند ، فرمود :

نَحْنُ قَوْمٌ لا نَأكُلُ حَتّي نَجوُعَ وَ إِذَا
اَكَلْنَا لا نَشْبَعُ . ( 3 )

ما جمعيتي هستيم كه تا وقتي كاملا گرسنه نشويم ، غذا
نمي خوريم و چون غذا مي خوريم ، خود را كاملاً سير
نمي كنيم .

ايشان به مسواك دهان و دندان بسيار توجه مي كرد ، به گونه اي كه :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اصول كافي ، ج 2 ، ص 122 .

2 . مكارم الاخلاق ، ج 1 ، ص 32 .

3 . سنن النبي ، ص 181 .

38

لَمْ يُرَ رَسُولُ اللّهِ ( صلّي الله عليه وآله ) قطُّ خَارِجاً
مِنَ الْغَائِطِ اِلاّ تَوَضَّأَ وَ يَبْتَدِيءُ بِالسِّوَاكِ . ( 1 )

ديده نشد رسول خدا ( صلي الله
عليه وآله ) قضاي حاجت كند ، مگر اينكه پس از آن وضو
مي ساخت و وضو را با مسواك كردن آغاز مي كرد .

رسول گرامي اسلام با گرفتن ناخن ، ماليدن روغن به بدن ، سرمه كشيدن ، زدودن موهاي
زايد و كوتاه كردن شارب ، مسلمانان را به اهميت دادن به بهداشت فرا مي خواند . ايشان درباره كوتاه كردن ناخن مي فرمايد :

مَنْ قَلَّمَ اَظْفارَهُ يَوْمَ الْجُمْعَةِ اَخْرَجَ
اللّهُ مِنْ اَنامِلِهِ داءً وَ اَدْخَلَ فِيهِ شِفاءً . ( 2 )

هر كس ناخنش را روز جمعه بگيرد ، خداوند درد را از انگشتانش
بيرون كند و شفا را در آن وارد سازد .

ايشان همواره بوي خوش به كار مي برد ؛ موهايش را شانه مي زد و لباسش
هميشه تميز و زيبا بود . هنگام خروج از خانه ، در آينه نگاه مي كرد و هر وقت وضو
مي ساخت ، مسواك مي زد . رنگ كفش و لباس آن حضرت نيز با هم متناسب بود . عمامه اي كه بر سر مي نهاد ، به قامتش برازندگي ويژه اي مي داد
و بر جذبه و ابهتش مي افزود . ايشان مي فرمود :

اِنَّ اللّهَ جَمِيلٌ وَ يُحِبُّ الْجَمالِ . ( 3 )

همانا خداوند زيباست و زيبايي را دوست دارد .

محمد بن جرير طبري دراين باره مي نويسد :

كَانَ يَنْظُرُ فِي الْمِرْآةِ وَ يُرَجِّلُ جَمَّتَهُ وَ
يَمْتَشِطُ وَ رُبَّما نَظَرَ فِي الْماءِ وَ سَوّي جَمَّتَهُ فِيهِ وَ لَقَدْ
كَانَ يَتَجَمَّلُ لاَِصْحابِهِ فَضْلاً عَلَي تَجَمُّلِهِ لاَِهْلِهِ وَ قَالَ : اِنَّ اللّهَ يُحِبُّ مِنْ عَبْدِهِ اِذَا خَرَجَ اِلَي اِخْوَانِهِ اَنْ
يَتَهَيَّاءَ لَهُمْ وَ يَتَجَمَّلَ . ( 4 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . محجة البيضاء ، ج 1 ، ص 296 .

2 . مكارم الاخلاق ، ج 1 ، ص 123 .

3 . نهج الفصاحه ، ص 159 .

4 . مكارم الاخلاق ، ج 1 ، ص 36 .

39

عادت رسول خدا ( صلّي الله عليه
وآله ) اين بود كه به آينه نگاه مي كرد و موي سرش
را صاف مي كرد و شانه مي زد و چه بسا در برابر آب ، موي سر خود را منظم
مي كرد و خود را نه تنها براي خاندانش ، بلكه براي اصحاب خويش مي آراست و
مي فرمود : خدا دوست دارد كه بنده اش وقتي براي ديدن برادران از خانه
بيرون مي رود ، خود را آماده كند و بيارايد .

پيامبر گرامي اسلام همواره از بوي خوش استفاده مي كرد ، چنان كه در
اين باره آمده است :

كَانَ رَسوُلُ اللّه ( صلي
الله عليه وآله ) يُنْفِقُ عَلَي الطِيبِ اَكْثَرَ
مِمّا يُنْفِقُ عَلَي الطَّعامِ . ( 1 )

رسول الله ( صلّي الله عليه
وآله ) براي عطر و بوي خوش ، بيش از غذا پول خرج
مي كرد .

وارد شده است مردي ژوليده و با ريش بلند و نامنظم خدمت رسول اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) آمد . حضرت فرمود :

اين مرد روغن پيدا نكرده است ، تا موهايش را صاف و منظم
كند ؟ بعضي از شما نزد من مي آييد ، در حالي كه قيافه شيطان را
داريد . ( 2 )

امام باقر ( عليه السلام ) مي فرمايد :

پيامبر خدا از هيچ راهي نمي گذشت مگر آنكه هر كس پس
از ساعت ها از آنجا گذر مي كرد ، از بوي خوشي كه از ايشان مانده بود ،
مي فهميد آن حضرت از آنجا گذشته است . هيچ نوع عطري برايش نمي آوردند ، مگر
آنكه از آن به خود مي ماليد و مي فرمود : بوي عطر ، مطبوع و خوب و حمل آن ،
آسان است . ( 3 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ص 66 .

2 . محجة البيضاء ، ج 1 ، ص 309 .

3 . مكارم الاخلاق ، ج 1 ، ص 66 .

40

4

آراستگي

آراستگي و زيبايي ظاهري در سنت رسول الله ( صلّي الله عليه
وآله ) جايگاه ويژه اي داشت .

رسول اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) مي فرمايد :

اِنَّ اللّهَ يُبْغِضُ الْوَسَخَ وَ
الشَّعَثَ . ( 1 )

پروردگار ، چرك و ژوليدگي را دشمن مي دارد .

در سيره رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) آمده است :

وَ كَانَ يَنْظُرُ فِي الْمِرآةِ وَ يُرَجِّلُ جَمَّتَهُ
وَ يَمْتَشِطُ وَ رُبَّما نَظَرَ فِي الْماءِ وَ سَوّي جَمَّتَهُ فِيهِ وَ لَقَد
كَانَ يَتَجَمَّلُ لاَِصْحابِهِ فَضْلاً عَلَي تَجَمُّلِهِ لاَِهْلِهِ . ( 2 )

رسول خدا ( صلّي الله عليه
وآله ) در آينه نگاه مي كرد و موي سر خود را شانه
مي زد . گاهي هم به جاي آينه ، در ظرف آب نگاه مي كرد و موي سر خود را مرتب
مي ساخت . علاوه بر اينكه خود را براي خانواده آراسته و مهيا مي كرد ، خود
را براي برادران ديني اش هم مي آراست .

آن حضرت با شانه ، سر خود را شانه مي كرد . همسرانش مراقب و منتظر بودند كه
وقتي از موهاي سر و صورت او مي ريخت ، آنها را جمع كنند . تار موهايي كه گاهي
نزد مردم به عنوان تبرك مانده بود ، از همان موها بود . وي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نهج الفصاحه ، ح 741 .

2 . بحارالانوار ، ج 16 ، ص 249 .

41

گاهي روزي دوبار ، محاسن خود را شانه مي زد و پس از شانه زدن ، شانه را زير
تشك و بالش خود مي گذاشت . ( 1 )

پيامبر خدا به بوي خوش اهميت فراواني مي داد و خود را معطر مي ساخت . هرگاه از كوچه و گذرگاهي مي گذشت ، آنان كه از آن مسير مي گذشتند ، از
رايحه خوش بر جاي مانده ، مي دانستند كه پيامبر از اين كوچه گذشته است . هرگاه
عطري به او عرضه مي شد ، از آن استفاده مي كرد و مي فرمود : « بوي آن
خوش است . سنگيني هم ندارد . » استفاده از بوي خوش را هميشه دوست داشت و از آن لذت
مي برد . ( 2 )

حضرت به سنت مسواك زدن دندان نيز اهميت مي داد ، به
گونه اي كه دندان هايش پيوسته براق و سفيد بود . ايشان در خواص و آثار
مسواك مي فرمود :

اَلسِّوَاكُ مُطَهِّرَةٌ لِلْفَمِ وَ مَرْضَاةٌ لِلرَّبِّ
وَ جَعَلَهَا مِنَ السُّنَّةِ الْمُؤَكَّدَةِ . ( 3 )

مسواك هم پاكيزه كننده دهان است ، هم موجب رضاي الهي
است و از سنت هاي مؤكدي است كه خداوند قرار داده است .

ايشان به گل و هديه دادن آن اهميت مي داد ، چنان كه اميرمؤمنان
علي ( عليه السلام ) فرموده است :

رسول خدا ( صلّي الله عليه
وآله ) گلي را با هر دو دست به من عطا كرد . وقتي آن را
به بيني نزديك ساختم ، فرمود : « همانا اين گل پس از آس ، ( 4 ) سرور گياهان بهشت است » . ( 5 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مكارم الاخلاق ، ص 33 .

2 . بحارالانوار ، ج 16 ، ص 249 .

3 . محدث قمي ، سفينة البحار ، ج 1 ، ص 674 .

4 . آس ، درختي است شبيه به درخت انار كه برگ هايش سبز و
خوش بو و گلش سفيد و معطراست .

5 . عيون اخبار الرضا ( عليه السلام ) ، ج 2 ، صص 40 و 41 .

42

5

خواب و استراحت

پيامبر گرامي اسلام به پهلوي راست مي خوابيد و دست راستش را زير گونه راست
خويش مي نهاد و مي فرمود : « آفريدگارا ! مرا روزي كه بندگانت را بر
مي انگيزاني ، از عذابت ( در امان ) نگه دار » . ( 1 )

به طور معمول در آغاز شب مي خفت و در فرجام آن برمي خاست . گاه براي
انجام دادن كار مردم ، شب زود نمي خوابيد . چون مي خفت ، بيدارش
نمي كردند تا خود بيدار مي شد . هنگام خفتن ، دست راست را زير گونه راست
مي نهاد ( 2 ) و هرگاه از خواب برمي خاست ،
پروردگار را سجده مي كرد . ( 3 )

مردمان را از خوابيدن بر پشت بام بدون نرده يا ديواره بازمي داشت . ( 4 ) ارتفاع مناسب ديوار را يك ذراع و يك وجب مي دانست و
مي فرمود :

كسي كه بر پشت بام بي ديواره بخوابد و ناگواري بر او
رخ دهد ، تنها خودش را سرزنش كند . ( 5 )

پيامبر وقت خواب ، مسواك را بر بالين خود مي نهاد و چون برمي خاست ، اول
مسواك مي كرد و مي فرمود :

چنان به مسواك كردن مأمور شدم كه بيم داشتم بر من واجب شده
باشد . ( 6 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اصول كافي ، ج 3 ، ص 323 .

2 . جامع الصغير ، ج 2 ، ص 312 .

3 . بحارالانوار ، ج 16 ، ص 253 .

4 . اصول كافي ، ج 6 ، ص 53 .

5 . همان ، ص 520 .

6 . بحارالانوار ، ج 16 ، ص 229 .

43

توجه به بهداشت فردي ، جايگاهي بس مهم در زندگي حضرت داشت . ايشان به درستي تعاليم
ديني را در زندگي فردي به كار مي بستند و با كاربست عملي خويش ، ديگران را نيز
به اين توصيه ها رهنمون مي ساختند .

بوريايي بدون هيچ زيرانداز ديگري مي خفت و پيش از خواب مسواك مي كرد . چون به بستر مي رفت ، بر پهلوي راست مي خوابيد . دست راست را زير گونه راست
قرار مي داد و آية الكـرسي و دعا مي خواند . از جملـه آن دعـاها اين بود :

بِسْمِ اللّهِ اَمُوتُ وَ اَحْيي وَ اِلَي اللّهِ
الْمَصِيرُ اَللّهُمَّ آمِنْ رَوْعَتِي وَاسْتُرْ عَوْرَتي وَ اَدِّ عَنِّي
أَمانَتِي . ( 1 )

به نام خدا مي ميرم و زنده مي شوم و بازگشت به
سوي خداست . بار خدايا ! هراسم را تسكين ده و امنيتم بخش و عورتم را پوشيده بدار و
امانتم را بپرداز .

حضرت علي ( عليه السلام ) درباره نوع رخت خواب
ايشان مي فرمايد :

كَانَ لَهُ فِرَاشٌ مِنْ أدْم حَشُوهُ لِيفٌ وَ كَانَت
لَهُ عَبَاءَةٌ تُفْرَشُ لَهُ حَيْثُمَا اِنْتَقَلَ وَ تُثَنَّي ثِنتَينِ وَ كَانَ
كَثِيراً ما يَتَوَسَّدُ وَسَادَةً لَهُ مِنْ أدْم حَشوُها لَيفٌ وَ يَجْلِسُ
عَلَيهَا . . . وَ كَانَ يَنَامُ عَلَي الْحَصِيرِ لَيسَ تَحتَهُ شَيءٌ
غَيْرُهُ . ( 2 )

رخت خواب ايشان پوستي بود كه داخل آن از ليفه و پوشال
خرما پر شده بود . بالش او نيز چنين بود . زيرانداز او يك عبا بود كه گاهي هم آن را
دولا مي كرد و بر آن مي نشست . بيشتر موارد بر حصيري مي خوابيد كه
زيرش چيزي جز آن نبود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . موسوي گرمارودي ، سيماي آفتاب ، ص 40 .

2 . مكارم الاخلاق ، ص 38 .

44

6

توكل

يكي از گفتني هاي شيرين فتح مكه اين بود كه وقتي
ابوسفيان آن همه شكوه و عظمت سپاه رسول خدا ( صلي الله
عليه وآله ) را ديد ، در حيرت و تعجب فرو رفت . وي كنار
نيروها قدم مي زد و مي گفت : « اي كاش مي دانستم كه چرا محمد بر من
پيروز شد ؟ با اينكه او همچون ما داراي سازمان دهي و تشكيلات رزمي نبود و
گروندگان به محمد از هر نظر از ما ناتوان تر بودند . چگونه آنها اين چنين
نيرومند شدند و بر ما پيروز گشتند . » رسول اكرم ( صلي
الله عليه وآله ) سخن او را شنيد . پس دست مباركش را روي شانه ابوسفيان گذاشت
و فرمود : « بِاللّهِ غَلَبْتُكَ ؛ ما به كمك اللّه بر
شما پيروز شديم » . ( 1 )

اين سخن همان است كه ما از آن به « امداد غيبي » ياد مي كنيم ؛ زيرا هر كس به
خدا توكل كند و از روي ايمان خالص ، در خط اللّه گام بردارد ، پيروز مي شود . خداوند در قرآن مي فرمايد :

وَ الَّذينَ جاهَدُوا فينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ
إِنَّ اللّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنينَ . ( عنكبوت : 69 )

همانا آناني را كه در راه ما جهاد كنند ، هدايت خواهيم كرد
و خدا با نيكوكاران است .

پيامبر گرامي با تربيت قرآني دريافته بود كه سپردن كارها به خداوند و اتكال به
ذات الهي ، عامل پيروزي و نجات است . آيات وحي در تار و پود جان او جاي گرفته بود
كه :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . محمد محمدي اشتهاردي ، داستان هاي
شنيدني از فتح مكه و جنگ حنين ، ص 53 .

45

اي رسول ما ، خدا تو را كفايت مي كند و مؤمناني كه
پيروان تواَند . ( انفال : 64 )

پس اي رسول ، هر گاه مردم از تو روگردانيدند ، بگو خدا مرا
كافي است كه جز او خدايي نيست . من به او توكل كرده ام كه ( خداي جهان ) و رب عرش
بزرگ اوست . ( توبه : 129 )

و اي رسول ، هرگز مگو كه من اين كار را فردا خواهم كرد . مگر
آنكه بگويي « ان شاء اللّه » ( اگر خدا بخواهد ) و خدا را لحظه اي فراموش مكن و
بگو اميد است خداي من ، مرا به حقايقي نزديك تر از اين هدايت
فرمايد . ( كهف : 23و24 )

درباره نفي اتكا به خود و غفلت از اثرگذار واقعي در كارها آمده است كه يكي از
اصحاب ، اذن تشرف به محضر پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه
وآله ) را گرفت . حضرت فرمود : « كيستي ؟ » عرض كرد : « منم اي رسول خدا . » رسول
اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) خشمگين شد و فرمود : « من ! من ! آيا رواست براي مخلوقي كه بگويد من ! » آن شخص از كرده خود پشيمان شد و گفت : « پناه مي برم به خدا از خشم خدا و رسولش . پس علت خشم آن حضرت را پرسيد . » رسول
اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : « آيا نمي داني
كه اين لفظ « مَن » شايسته مخلوق نيست ؟ آيا نمي داني كه ابليس در برابر فرمان
خدا بر اينكه آدم را سجده كند ، گفت : انا خيرٌ مِنْهُ . من بهتر از او هستم . در نتيجه
از درگاه رحمت حق رانده شد . » در اين وقت ، آن صحابي دوباره اظهار پشيماني كرد و
متعهد شد كه ديگر هرگز « من » نگويد . ( 1 )

البته توكل به معناي خانه نشيني و واگذاري مطلق كارها به دست خداوند نيست
كه اين با آموزه هاي ديني ناسازگار است . انسان متوكل ، در انجام دادن كارها ،
تأثير خدا را بيش از هر چيز احساس مي كند و خود را وجودي رابط و وابسته به يك
موجود مستقل مي يابد . با اين حال ، به دقت ، عوامل طبيعي كار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . داستان ها و پندها ، ج 8 ،
ص 155 ؛ به نقل از : جامع النورين ، ص 185 .

46

را در نظر دارد و به علل كارها توجه مي كند . در حكايتي آمده است : روزي شتر
پيامبر گُم شد . پس از جستوجوي فراوان آن را پيدا كردند و نزد پيامبر آوردند . حضرت
رو به غلامش كرد و فرمود : مگر هنگام خواباندن شتر ، زانوانش را نبسته بودي ؟ غلام عرض
كرد : كسي كه به قادر متعال توكل داشته باشد ، احتياجي ندارد كه زانوان شتر را ببندد . حضرت فرمود :

« اَعْقِلْ وَ تَوَكَّلْ ؛ اول
زانوي شتر را ببند و بعد توكل كن » ؛ زيرا قبول مشيت الهي به چيزي تعلق مي گيرد
كه همراه با كسب و كار و تلاش باشد . نه آن گونه باش كه كاري نكني و همه چيز را به
خدا واگذار كني و نه چنان باش كه بدون توكل و ياري باري تعالي ، كسب و كار را منشأ
خير و بركت بداني . ( 1 )

7

خداترسي و ذكر مدام

حضرت محمد ( صلّي الله عليه وآله ) پيوسته به ياد خدا
بود ، هم در دل و هم در زبان . هرگاه از مجلسي برمي خاست ، مي گفت : « سُبْحانَكَ اللّهُمَّ وَ بِحَمْدِكَ . » ( 2 ) هنگام خوابيدن ، بيدار شدن ، آماده شدن براي نماز ،
استراحت ، غذا خوردن و به طور كلي در سفر و حضر ، دعا مي خواند و ياد خدا
مي كرد . هنگام دعا ، مانند مسكيني كه غذا مي خواهد ، متضرعانه دست به سوي
درگاه خدا بلند مي كرد . روزي هفتاد بار « اَسْتَغْفِرُاللّهَ » مي گفت ؛ با آنكه معصوم بود و گناهي
از حضرتش سر نزده بود . هنگام خواب به توصيه جبرئيل امين ، « آية الكرسي »
مي خواند . ( 3 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مهدي پرتوي آملي ، امثال و حكم ، ص 129 .

2 . محجة البيضاء ، ج 4 ، ص 132 .

3 . مكارم الاخلاق ، ص 38 .

47

حضرت امام زين العابدين ( عليه السلام ) فرموده است :

جدّ من ، رسول خدا ( صلي الله
عليه وآله ) با آنكه خداوند ، گذشته و آينده او را
بخشوده و آمرزيده بود ، كوشش و بندگي خدا را رها نمي كرد تا آنجا كه ساق و قدمش ( از كثرت عبادت ) ورم كرد . پدر و مادرم فداي او ، برخي به او گفتند : آيا اين گونه عمل
مي كني ، در حالي كه خدا گناه گذشته و آينده ات را آمرزيده است ؟ فرمود : آيا بنده شاكر و سپاس گزار نباشم . ( 1 )

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

پيامبر هر روز هفتاد مرتبه « استغفرالله » و هفتاد مرتبه « اتوب الي الله » مي فرمود . ( هفتاد مرتبه از خدا طلب آمرزش و هفتاد مرتبه به
سوي خدا توبه مي كرد ) . ( 2 )

اين نشانه راه و رسم بندگي و توجه كامل و پيوسته به معبود است . حضرت امام
باقر ( عليه السلام ) از قول عايشه مي فرمايد :

عايشه به رسول خدا ( صلي الله
عليه وآله ) عرض كرد : چرا خود را ( در عبادت ) به رنج و
مشقت مي اندازي ، در حالي كه خداوند ، گناه گذشته و آينده تو را آمرزيده است . پيامبر فرمود : اي عايشه ، آيا بنده اي سپاس گزار نباشم ؟ ( 3 )

در روايتي ديگر عطاء بن زياد مي گويد : « روزي به
عايشه گفتم عجيب ترين چيزي كه از پيامبر ديدي ، چه بود ؟ عايشه گفت : همه كارهاي
پيامبر عجيب است ، ولي از همه عجيب تر اينكه شبي از شب ها پيامبر در خانه
من بود . اندكي استراحت كرد . هنوز آرام نگرفته بود كه برخاست و وضو گرفت و به نماز ايستاد و آن قدر در حال نماز گريه كرد كه جلو لباسش از
اشك چشمش تر شد . پس سر به سجده نهاد و آن قدر گريست كه زمين تَر شد . همچنان تا
طلوع صبح ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . شيخ طوسي ، امالي ، صص 47 و 48 .

2 . اصول كافي ، ج 2 ، ص 504 .

3 . اشاره به آيه « لِيَغْفِرَ اللّهُ لَكَ ما تَقَدَّمَ مِنْ
ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ . » ( فتح : 2 )

48

پريشان و گريان بود . وقتي بلال حبشي آمد و پيامبر را براي
نماز صبح طلبيد ، آن حضرت را گريان ديد . پرسيد : شما كه مشمول لطف خدا هستيد ، پس براي
چه گريه مي كنيد ؟ پيامبر فرمود : آيا نبايد بنده سپاس گزار خدا باشم ؟ چرا
نگريم ، خداوند در شبي كه گذشت آيات تكان دهنده اي بر من نازل كرده است . پس شروع به خواندن آيات 190 تا 194 سوره آل عمران كرد و در پايان فرمود : واي به حال
كسي كه اين آيات را بخواند و در آن نينديشد » . ( 1 )

پيامبر هميشه نگران و در انديشه جهان آخرت بود . ابوذر نقل مي كند كه پيامبر شب را به نماز مي ايستاد و اين آيه را تكرار
مي كرد :

إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبادُكَ وَ إِنْ تَغْفِرْ
لَهُمْ فَإِنَّكَ أَنْتَ الْعَزيزُ الْحَكيمُ . ( مائده : 118 )

پروردگارا ، اگر آنان را مجازات كني ، بندگان تواَند و اگر
آنان را ببخشي ، تو عزيزي و كارهايت از روي حكمت است . ( 2 )

ابن مسعود مي گويد : « روزي پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) به من فرمود : برايم قرآن بخوان . شروع
به خواندن سوره نساء كردم . وقتي به اين آيه رسيدم :

فَكَيْفَ إِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّة بِشَهيد وَ جِئْنا
بِكَ عَلي هؤُلاءِ شَهيدًا . ( نساء : 41 )

( حال مردم ) چگونه است ، آن هنگام كه براي هر امتي گواهي ( بر
اعمالشان ) حاضر سازيم و تو را ( اي پيامبر ) گواه آنان بياوريم .

متوجه شدم كه ديدگان پيامبر پر از اشك شد و به من فرمود : همين مقدار كه خواندي ،
كافي است » . ( 3 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تفسير نمونه ، ج 3 ، ص 213 .

2 . سفينة البحار ، ج 1 ، ص 42 .

3 . همان ، ص 420 .

49

امام موسي كاظم ( عليه السلام ) به نقل از پيامبر
فرمود :

وقتي موسي بن عمران با خداي خود راز و نياز مي كرد ،
مي گفت : « يا رَبِّ أَبَعيدٌ اَنْتَ مِنّي
فَاُنَادِيكَ اَمْ قَريبٌ فَاُنَاجِيكَ ؛ پروردگارا ! آيا تو از من دوري تا ندا كنم تو را يا نزديكي تا با تو آهسته راز و نياز كنم ؟ » به
حضرت موسي ( عليه السلام ) وحي شد : اي موسي ! من هم نشين كسي هستم كه مرا ياد كند . موسي عرض كرد : پروردگارا ! من در حالي هستم كه تو را بزرگ تر از آن مي شمارم تا يادت
كنم . خداوند فرمود : اي موسي ! در هر حال مرا ياد كن . ( 1 )

8

قرآن خواندن

شب ها ، تا سوره هاي حديد ، حشر ، صف ، جمعه و تغابن را نمي خواند ،
نمي خفت . ( 2 ) جابر گفته است : « شب تا سوره هاي تبارك و الم تنزيل را نمي خواند ، نمي خوابيد » . ( 3 ) رسول گرامي ، سوره اعلي را دوست مي داشت . ( 4 ) هنگام خواندن قرآن ، صدايش را مي كشيد ( 5 ) و با آوايي زيبا قرآن مي خواند ( 6 ) و مي فرمود :

هر چيز آرايه اي دارد و زينت قرآن ، آواي خوش است ( 7 ) و نغمه زيبا بر زيبايي
قرآن مي افزايد . ( 8 )

همچنين آورده اند پيامبر نمي خوابيد ، مگر آنكه مسبّحات را تلاوت
مي كرد و مي فرمود : « در اين سوره ها آيه اي هست كه از هزار آيه
بالاتر است . »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . منهج الصادقين ، ج 4 ، ص 115 .

2 . سنن النبي ، ص 341 .

3 . همان .

4 . همان ، ص 342 .

5 . همان ، ص 346 .

6 . سيدنا محمد ، ص 55 .

7 . صحيح مسلم ، ج 6 ، ص 111 .

8 . بحارالانوار ، ج 76 ، ص 255 .

50

عرض كردند : مسبّحات كدام سوره ها هستند ؟ فرمود : « حديد ، حشر ، صف ، جمعه و
تغابن مسبّحات هستند » . ( 1 )

شيخ طبرسي مي گويد : از ابن
عباس نقل شده است كه پيامبر وقتي « سَبِّحِ اسْمِ رَبِّكَ الاَْعْلي » را
مي خواند ، مي فرمود : « سبحان ربي الاعلي . » اين روايت از حضرت علي ( عليه السلام ) نيز نقل شده است . ( 2 )

سيوطي از ابي امامه نقل
مي كند : « پس از حجة الوداع ، با پيامبر نماز مي خواندم . حضرت « لا
اُقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِيامَةِ » را زياد مي خواند . وقتي كه به اين آيه
مي رسيد « اليس الله بقادر علي ان يحيي الموتي » ، مي شنيدم كه
مي فرمود : « بَلي وَ اَنَا عَلَي ذَلِكَ مِنَ
الشّاهِدِينَ ؛ آري و من بر اين امر گواهم » . ( 3 )

سيوطي همچنين مي گويد : « از ابن عباس روايت است كه پيامبر وقتي كه آيه « وَ نَفْس وَ ما سَوّاها فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ
تَقْواها » را مي خواند ، درنگ مي كرد و مي فرمود : « اَللّهُمَّ آتِ نَفْسي تَقْوَيها وَ زَكيّها ، اَنْتَ خَيْرُ مَنْ
زَكّيها ، اَنْتَ وَلِيُّهَا وَ مَوْليها ؛ خدايا ! به
روح من تقوا و تزكيه آن را عنايت كن . تو بهترين كسي هستي كه آن را تزكيه
مي كني . تو سرپرست و مولاي روح من هستي . » ابن عباس مي گويد : پيامبر اين دعا را در نماز مي گفت » . ( 4 )

عبدالله بن مسعود يكي از نويسندگان وحي بود . آيات
قرآن كه بر پيامبر نازل مي شد ، به افرادي از جمله به عبدالله پسر مسعود
مي گفت آن آيات را بنويسند . روزي پيامبر به عبدالله فرمود : آياتي از قرآن را
بخوان تا من بشنوم . عبدالله آياتي را از سوره نساء خواند تا به آيه « فَكَيْفَ إِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّة بِشَهيد وَ جِئْنا بِكَ
عَلي هؤُلاءِ شَهيدًا . » ( نساء : 41 ) رسيد كه مي گويد : « پس چگونه است

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مجمع البيان ، ج 9 ، ص 229 .

2 . همان ، ج 10 ، ص 473 .

3 . الدر المنثور ، ج 6 ، ص 296 .

4 . همان ، ص 356 .

51

( حال بندگان ) هنگامي كه از هر گروهي ، گواهي ( بر كردار آنان ) بياوريم و تو اي
پيامبر گواه بر اين امت باشي . » پيامبر تا اين آيه را شنيد ، منقلب شد و
چشم هايش پر از اشك گرديد و فرمود : ديگر بس است .

علامه طبرسي در تعبيري زيبا ذيل اين آيه مي نويسد :

وقتي كه شاهد و گواه ( پيامبر ) با شنيدن اين آيه ، اين چنين
دگرگون و اندوهگين شود ، پس امت او كه بر او شهادت داده مي شود ، چه بايد
بكنند ؟ ( 1 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مجمع البيان ، ج 3 ، ص 49 .