عوامل و زمینه های اشغال نظامی ایران

عوامل و زمينه هاي اشغال نظامي ايران

1 . استفاده از راههاي ايران جهت ارسال كمك به شوروي

پيشروي ارتش آلمان در خاك شوروي، اهميت سوق الجيشي و نقش حياتي ايران را به عنوان يك خط ارتباطي ميان شوروي و متحدان غربي اش نشان داد. ايران به عنوان كوتاه ترين و مطمئن ترين راه، نقش فعالي را در ارسال مايحتاج نظامي و غذايي توسط متفقين به شوروي داشت.

چرچيل (نخستوزير وقت انگليسي) در خاطرات خود مي نويسد: ايجاد يك راه ارتباطي از طريق ايران براي تماس با روسيه اهميت فوق العاده داشت; زيرا از يك طرف براي فرستادن سلاح ها و مهمات جنگي به شوروي، راه اقيانوس منجمد شمالي، راه دشواري بود و از طرف ديگر مي بايستي براي امكانات سوق الجيشي احتمالي، خود را آماده مي ساختيم، چاه هاي ايران عامل درجه اولي در جنگ محسوب مي شد ... ما براي اينكه با روسها تماس پيدا كنيم و ارتباط نزديك برقرار سازيم، پيشنهاد كرديم كه عمليات مشتركي را در ايران شروع كنيم.

(نقشه حمله متفقين به ايران)

راه آهن سراسري از خليج فارس تا درياي خزر، بهترين وسيله براي ارسال كمك ها به جبهه روسيه بود. متفقين در طول سالهاي 1320 تا 1324 ش. جمعاً 906/026/8 تن كالا از طريق راه هاي دريايي در بنادر خليج فارس تخليه كردند و در حدود پنج و نيم ميليون تن اسلحه و مهمات و مواد غذايي و دارو از طريق ايران به شوروي حمل كردند. گفته مي شود شكست آلماني ها در استالينگراد مرهون راههاي ارتباطي ايران بوده است.

2 . دستيابي و كنترل منابع نفتي ايران

از ابتدا نفت، به عنوان يك عنصر مهم و اساسي در سياست و اقتصاد جهان به شمار مي آمد. با توسعه خارق العاده نيروهاي موتوريزه زميني و هواپيماهاي جنگي و شكاري و توسعه زير دريايي ها و كشتي هاي جنگي و تجاري، استفاده از مواد نفتي در صنايع نظامي و در جنگ ها، اهميت استراتژيك پيدا كرد. انگلستان با آگاهي كامل نسبت به ارزش حياتي نفت، درصدد تصرف تأسيسات و چاه هاي نفتي ايران برآمد. شروع جنگ و نياز شوروي به كمك هاي انگليس، بهترين فرصت براي آنان بود تا با اشغال ايران، اولين قدم را در تسخير منابع نفتي و پالايشگاه هاي ايران بردارند[س ش 92].

تاريخ تحرير: 20/11/23

وزارت امور خارجه

استفاده از نفت: اداره سوم سياسي

اهميت نفت در پيشرفت جنگ به حدي روشن است كه توضيح در اين قسمت را زايد دانسته و فقط متذكر مي گردد كه متفقين ما در اين جنگ از چنين ماده حياتي كه در اين سرزمين به اختيار آنها گذاشته شده بود كاملا بهره مند شده و در آن موقعي كه از معادن مهم نفت برمه و هندِ هلند محروم شده بودند و امنيت راههاي مديترانه و درياي احمر در خطر افتاده بود... براي مصرف سوخت كشتيها، ماشين آلات، وسائط حمل و نقل و موتوريزه و هواپيماها از معادن نفت جنوب كه امتياز آن را انگليسي ها دارند حداكثر استفاده را نمودند و نفت ايران در تسهيل عمليات جنگي آنها رُل عمده اي را بازي نمود. وزارت امور خارجه مقدار استفاده هايي كه از نفت ايران شده اطلاع كامل ندارد و شايد وزارت دارايي اطلاع داشته باشد.

(سند شماره 92)

ايدن (وزير امور خارجه وقت انگليس) در يادداشتي كه ضمن آن از اهميت چاه هاي نفت ايران براي انگليس مطالبي را اعلام مي دارد، مي گويد: اگر روسيه با شكست مواجه گردد بايد آماده باشيم كه خود چاه هاي نفت ايران را اشغال كنيم و از آن دفاع نماييم.

3. ايجاد يك كمربند امنيتي از شرق به غرب

انگلستان براي حفاظت منافع خود در شرق، يعني هندوستان سعي داشت براي جلوگيري از نفوذ آلماني ها كه با سياستبه سوي شرق تهاجم خود را به سوي اين مناطق آغاز كرده بودند، سدي مستحكم ايجاد كند و با اشغال ايران بر آن بود تا بتواند از طريق آن، آزادي عمل كاملي را از هندوستان تا عراق به دست آورد. دفاع از هند براي رؤساي ستاد ارتش انگلستان چنان اهميت داشت كه گاهي اعلام مي داشتند، براي دفاع از هند، لازم است كه آلمانها هرچه زودتر از ايران اخراج شوند. به اين ترتيب با اشغال ايران، كمربند امنيتي در مقابل تهديدات آلمان نسبت به ذخاير نفت خاورميانه و منابع حياتي هند ايجاد شد.

4. گسترش نفوذ آلمان در ايران

دو عامل تأثير به سزايي در گسترش نفوذ آلمان در ايران داشت: نخست تمايل انگلستان به اين مسئله، تا آلمان هاي ضد كمونيست را در مقابل نفوذ شوروي در ايران قرار دهد; دوم، گرايش دولتمردان رژيم پهلوي و همچنين مردم به نيروي سوم كه در آن زمان قوت داشت. آلمانها بر اثر تبليغات مبني بر مشترك بودن نژاد آريايي و اشتراك در مبارزه با امپرياليسم و كمونيسم، محبوبيت زيادي در بين ايرانيان به دست آوردند. از طرفي خطر آلمان هيتلري و تهديد توازن قوا در سطح بين المللي، به حدي افزايش يافته بود كه انگليسي ها براي مقابله با اين خطر و از بين بردن منافع آلمان در ايران كه حوزه نفوذ انگليس محسوب مي شد، وارد عمل شدند[س ش 93].

وزارت امور خارجه سفارت انگليس ـ قلهك

[9] شهريور 1320

سفارت اعليحضرت پادشاه انگلستان تعارفات خود را به وزارت امور خارجه شاهنشاهي اظهار و محترماً اشعار مي دارد كه نظر به حوادث و جريانات سريع چند روز گذشته كه در نتيجه كليه طرقي كه آلمانيها از آن مي توانند از ايران خارج شوند بر روي آنها بسته شده، دولت پادشاه انگلستان مايل اند كه آلمانيها به عوض اين كه توسط دولت شاهنشاهي ايران از اين كشور اخراج شوند به قواي انگليس يا سويت [= شوروي ]تسليم گردند.

بنابراين جمله 2 [= دوم] نامه اي كه وزير مختار اعليحضرت پادشاه انگلستان محترماً در تاريخ 30 اوت (8 شهريور 1320) به جناب آقاي نخستوزير تسليم نمودند. به قرار ذيل است:

كليه اتباع آلماني به استثناي اعضاي حقيقي سفارت آلمان و چند نفر اشخاص فني كه در بنگاه هاي مخابرات يا نظامي نباشند به قواي انگليس يا سويت تحويل و صورت آلمانيهاي مزبور كه با موافقت سفارت انگليس و سويت تنظيم مي شود به ميسيونهاي مزبور تسليم كنند.

(سند شماره 93)

در عين حال نگراني از حضور آلماني ها در ايران با توجه به تعداد كم آنها، هدف اصلي متفقين براي اشغال ايران نبوده است و اين موضوع بيشتر بهانه اي بود تا متفقين بتوانند از طريق ايران، كمك هاي خود را به شوروي ارسال كنند و همچنين از ذخاير و تأسيسات نفتي در مقابل حملات احتمالي آلمان به ايران محافظت كنند.