الف. تکمیل دایره اقتدار امریکا در ایران

الف. تكميل دايره اقتدار امريكا در ايران

پس از كودتاي 28 مرداد، هدف اصلي امريكا در ايران، مقابله با تهديدهاي شوروي و تقويت موضع دفاعي ايران بود. بدين لحاظ، در طول دهه 1330 روند ميليتاريزه كرده ايران از طريق كمكهاي نظامي، اقتصادي و سياسي امريكا، پي گيري شد و امريكا با درگيرشدن هرچه بيشتر در مسايل ايران، از سال 1332 تا 1340، مبلغ 661 ميليون دلار كمكهاي اقتصادي و تقريباً به همين ميزان كمكهاي نظامي در اختيار ايران قرار داد.(1) با خروج تدريجي شوروي و انگلستان از گردونه تصميم گيري مسايل ايران در اوايل دهه 1340، امريكا يكه تاز ميدان شد و اقتدار كامل و همه جانبه در ايران به دست آورد. به گونه اي كه از آن پس، دوران اقتدار كامل امريكا در ايران و متقابلاً وابستگي كامل اقتصادي و نظامي ايران به امريكاست.(2)

واردات اسلحه و كمكهاي نظامي از امريكا به ايران تا سالهاي آخر حكومت شاه ادامه يافت و بخصوص با افزايش درآمد نفت و تحكيم پايه هاي اقتصادي، در شش سال آخر حكومت شاه، سالانه به حدود 2 ميليارد دلار رسيد.(3) و شاه از اين موقعيّت حسّاس براي تحكيم پايه هاي قدرت و ديكتاتوري خود و قلع و قمع مخالفين، نهايت استفاده را برد و به مرحله اي رسيد كه توانست ادعاي استقلال كند و ژاندارم امريكا در منطقه خليج فارس شود.

1. باري روبين، جنگ قدرتها در ايران، ترجمه محمود مشرقي، صص 89 ـ 87 .

2. محمدحسن رجبي، پيشين، صص 170ـ167.

3. باري روبين، پيشين، ص 106. براي اطلاعات بيشتر در مورد درآمدهاي نفتي ايران و خريدهاي تسليحاتي ايران از امريكا، مراجعه شود به:

edmund burke and pual lubek, op. cit, p. 658.

[259]

با وجود اين، امريكا از اوايل دهه 1340 همواره مسأله لزوم اصلاحات اقتصادي و اجتماعي را به عنوان مؤثرترين راه ثبات و امنيت ايران، مدّ نظر داشت و شاه را مجبور كرد كه در زمينه اقتصادي ـ اجتماعي نيز مبالغ هنگفتي را هزينه كند. بروز مبارزات رهايي بخش در جهان سوم و كودتاهاي نظامي در رژيمهاي وابسته به امريكا، در سطح كلان اين نتيجه گيري را براي امريكا به ارمغان آورده بود كه تنها راه جلوگيري از انقلابهاي كمونيستي و پيشگيري از سقوط رژيمهاي وابسته به غرب، ايجاد اصلاحات اقتصادي و اجتماعي است.

اقتدار و حاكميت بي بديل امريكا در ايران و نيز سياستهاي جديد خاورميانه امريكا، مقدمه تحميل دور جديدي از اصلاحات اقتصادي ـ اجتماعي بر ايران به منظور تغيير شكل اساسي در ساختارهاي فرهنگي و اجتماعي جامعه شد. با حضور كندي در كاخ سفيد و شعارهاي اصلاح طلبانه و دمكراتيك وي، كشورهاي دست نشانده امريكا تحت فشار قرار گرفتند كه اصلاحات اقتصادي ـ اجتماعي انجام دهند. در همين راستا، پيام فوق العاده كندي در 25 مه 1961 به كنگره امريكا ارسال شد و با عنوان كندي طرفدار انقلاب دمكراتيك است در ايران انعكاس يافت.(1) شاه به عنوان مهره كليدي امريكا در خاورميانه(2) از سوي امريكا تحت فشار بود و براي جلب خوشايند امريكا(3) تسليم اصلاحات مورد نظر امريكا شد و علي اميني را براي اجراي آن به نخستوزيري منصوب كرد.

پس از انتصاب اميني، روزنامه اطلاعات در سرمقاله خود از نقشه هاي امريكا پرده برداشت و صريحاً اعتراف كرد كه امريكا به منظور جلوگيري از انقلاب مردمي، خواستار انقلاب سفيد، و شوروي جانبدار انقلاب سرخ است و اين ما هستيم كه بايد يكي از اين دو انقلاب را بپذيريم(4):

... اين دو زمامدار هر كدام طرفدار يكي از دو حادثه اي هستند كه احتمال وقوع آن در ايران مي رفت و اين خود ما هستيم كه بايد يكي از اين دو راه را انتخاب و رهبري كنيم يا انقلاب

1. سيدحميد روحاني، بررسي و تحليلي از نهضت امام خميني، ج 1، صص 121ـ120; متن پيام كندي در روزنامه اطلاعات، مورخ 6/3/1340 درج شده است.

,kebul.p dna ekurb dnumde .

tic.po.156.p ,

3. باري روبين، پيشين، ص 95.

4. براي اطلاعات بيشتر در اين زمينه ر.ك به: حميد روحاني، پيشين، ج 1، صص 140 ـ 120.

[260]

سرخ و خونين و برهم ريختن اساس حكومت مشروطه ايران را پيروي كنيم و يا خواهان پايداري و نگاهداري استقلال و حاكميت خود باشيم كه آن يكي را روسها و اين يكي را امريكائيها طلب مي كنند...(1)

البته امريكايي ها معتقدند كه شاه براي امريكا يك تكيه گاه مطمئن نبود، ولي به دليل عدم وجود آلترناتيو ديگر(2) امريكا مي خواست با اندكي اصلاحات دمكراتيك وي را حفظ كند تا پايگاه و موقعيت برتر خود را در ايران، همچنان داشته باشد. در هر صورت، اصلاحات مورد نظر امريكا بر شاه تحميل شد و شاه از اين نظر، با يك مشكل و فشار دوجانبه مواجه بود:(3) فشار امريكا براي اصلاحات و مخالفت مرجعيت و روحانيت شيعه با اصلاحات مورد نظر امريكا. نخستوزير مستقل (از شاه) و قدرتمندي مثل اميني كه روابط نزديكي با امريكا هم داشت، نگراني شاه را بيشتر مي كرد و شاه براي حل اين مشكلات و دفع يكي از دو فشار مذكور، سعي كرد خودش با امريكا روابط نزديكتري برقرار كند. به همين دليل در سفر خود به امريكا، آمادگي خود را براي انجام اصلاحات موردنظر امريكا اعلام داشت(4) و كم كم مقدمات سقوط اميني را فراهم آورد.

بدين ترتيب، شاه طرحهاي خود را براي رفرم از بالا از جمله اصلاحات ارضي به امريكا ارائه داد كه بعداً به انقلاب سفيد معروف شد. از ديدگاه امريكا، انقلاب سفيد مي توانست منشأ يك تحول عميق و اساسي در جامعه ايران باشد،(5) ولي سلسله تحولاتي كه پس از آن در ايران واقع شد و به قيام 15خرداد 1342 انجاميد، زمينه هاي انقلاب اسلامي را فراهم آورد.