انقلاب اسلامی ایران در منظری تطبیقی

انقلاب اسلامي ايران در منظري تطبيقي مقصود اين دفتر عرضه مفهومي نظري در باره انقلاب اسلامي ايران است كه در سايه تمركز بر پويش سياسي تغييرات تند ساختار اجتماعي سلطه در ايران و پويش اخلاقي باز همگروي و كنش جمعي ملازم صورت مي گيرد. پويش سياسي انقلاب، عمدتاً فروپاشي ساختار سلطه را بيان مي كند، و حال آن كه پويش اخلاقي انقلاب به فرجام گرايي، يعني سمت و سو و نتايج انقلاب مي پردازد. در تحليل پويش اخلاقي و فرجام گرايي انقلاب، ايدئولوژي انقلابي اهميّت نخست را دارا است.(102) انقلاب را با فروپاشي نظم سياسي خاص و جايگزيني نظم سياسي نوين مي توان توصيف كرد. انقلاب هاي مدرن (Modern revolutions) در آن دسته از نظم هاي سياسي كه از سوي دولت حاكم گشته، رخ مي دهد. در اينجا واژه ساختار اجتماعي سلطهdominationsocietal) (structure of را براي اشاره به نظام اقتدار وقت (prevalentsystemofauthority) به كار خواهم گرفت. اين واژه، دولت را كه هنگام رخ داد انقلاب هاي مدرن، عنصري فوق العاده مهم است، در بر مي گيرد. همان گونه كه ديگر نهادها و واحدهاي جمعي كه ميزاني از اقتدار مستقل در حوزه هاي مذهبي،قضايي و يا اقتصادي را دارا هستند،در خود جاي مي دهد. مهم ترين اين نهادها به طور معمول، حاكميت ديني (hierocracy)هم چون كليسا و معادل آن است. انقلاب هاي مدرن نه در جوامع راكد بلكه در جوامعي كه متحمل تغييرات اجتماعي چشم گيري است رخ مي نمايد. تغييرات اجتماعي، شامل انقطاع اجتماعي (socialdislocation)(103) و آشفتگي هنجاري است. گروه ها و افراد منقطع، نيازمند به هم گرويدنِ دوباره در يك انجمن اجتماعي اند. هم چنين ممكن است متقاضي ورود به يك جامعه سياسي باشند. جنبش هاي هم گراي اجتماعي و سياسي كه براي وصول بدين درخواست ها به ظهور رسيده اند، علي الاغلب عامل عمده سهيم در رخ داد انقلاب ها بوده اند. فروپاشي ساختار اجتماعي سلطه در انقلاب، معلول دو دسته عواملاست: الف ـ ضعف ها و آسيب پذيري هاي دروني ساختار ب ـ كنش مشترك گروه هاي اجتماعي و افرادي كه به تقابل در مي غلطند. اين گروه ها و افراد كه ممكن است انگيزه هاي سياسي براي تقابل با رژيم داشته باشند و معمولا در بستري از كشاكش قدرت مي رويند، در پي تمركزبخشي دولت، به حركت مي آيند و هم چنين ممكن است انگيزه هاي اخلاقي داشته باشند كه به طور معمول، نيازمند پيش شرايط انقطاع اجتماعي و آشفتگي هنجاري است. افزون بر اين، ممكن است انگيزه هاي ديگري مانند منافع طبقاتي در كار باشد. ميزان انسجام و استحكام در هر گروه، تعيين كننده نخست ظرفيت آن براي كنش جمعي است; امكان كنش توفيق مندانقلابي، بر شكل بندي ائتلاف ها در ميان گروه هاي مخالف اجتماعي مبتني است. همه عوامل ياد شده، نكات واجد اهميتِ ارجاع به مقايسه و تطبيق علل و پيش شرايط انقلاب اسلامي در ايران را فراهم مي آورد. انقلاب ها مي توانند و بايد بر پايه علل و پيش شرايط و حتي ره آوردهاي خويش، مقايسه شوند. جنبش هاي هم گراي اجتماعي كه توفيق مندانه بر پايه پيش شرايط انقطاع اجتماعي و آشفتگي اخلاقي در جهت خلق جنبش هاي انقلابي باليده اند، با به كارگيري ايدئولوژي به عنوان يك وسيله، سرانجام مي يابند. ايدئولوژي ها كه كشاكش انقلابي را به جريان مي اندازند و در جريان آن، خود شكل مي يابند، شكاف ميان علل و ره آوردها را پر مي كنند. آن ها قادر نيستند فروپاشي ساختار اجتماعي سلطه را به هر درجه معني داري تبيين كنند. از سوي ديگر، ايده هاي ارزشي(value - ideas) كه مباني هنجاريِ آن ها را شكل مي دهند و اغلب در طول فرآيند انقلابي، به طوري فزاينده، توصيف يافته و صورت بندي مي شوند نظم سياسي را كه به وسيله انقلاب مستقر گرديده، به ميزان فوق العاده اي شكل مي بخشند. بنابراين تحليلي تطبيقي از فرجام گرايي انقلاب اسلامي به يك تحليل جدّي و نظام يافته از ايدئولوژي هاي انقلابي نيازمند است. اسطوره سياسي مدرن انقلاب و ايدئولوژي هاي گوناگوني كه بر پايه آن ها، در دو سده گذشته قوام يافته، عامل علييي را كه مخالفت انقلابي با وضع موجود را بر مي انگيزاند، سامان مي دهد. و اشتباه بزرگي خواهد بود كه تحليل در اين جا باز ايستد. ايدئولوژي ها، واجد علايق نظري عمده اي هستند; به گونه اي كه ايده هاي ارزشي سازنده آنها، فرجام گرايي هاي انقلابات مربوط را معين مي سازد. بر اين اساس، ماهيت و محتواي ويژه ايده هاي ارزشي كه ايدئولوژي هاي انقلابي مختلف را متمايز مي سازد، مبادي رجوع به مقايسه و تطبيق فرجام گرايي انقلاب اسلامي را به دست مي دهد. مقايسه هاي ياد شده، ما را قادر مي سازد معناي متمايز انقلاب اسلامي در تاريخ جهان را تميز دهيم.