مرحله اول حاکمیت محمدرضا پهلوی

مرحله اول حاكميت محمدرضا پهلوي

دوره اول حاكميت محمد رضا پهلوي با تبعيد پدرش به جزيره موريس آغاز مي شود. انگليس و شوروي با حمله به سوي تهران در 16 سپتامبر 1941 م. برابر با 25 شهريور 1320 هـ . ش رضا خان را وادار به استعفا مي كنند. در دوران اشغال ايران، مطبوعات بسياري از فجايع و نابساماني هاي دوران استبداد را برملا مي سازند و دولت هاي بي ثبات يكي پس از ديگري مي آيند و مي روند. دولت فروغي با شش ماه زمامداري در اسفند 1320 سقوط كرد. پس از او، سهيلي بعد از پنج ماه در مرداد 1321 استعفا داد و احمد قوام با كمتر از شش ماه در بهمن 1321 ساقط شد، آنگاه سهيلي مجدداً به نخست وزيري رسيد كه تا اوايل سال 1323; يعني اندكي بيش از يك سال ادامه داشت، پنجمين هيأت دولت را ساعد تشكيل داد كه پس از هشت ماه در آذر 1323 كناره گيري كرد و بعد سهام السلطان بيات تا فروردين 1324 نخست وزير شد ابراهيم حكيمي تا خرداد 1324 جاي او را گرفت. هشتمين دولت اين دوران را صدرالاشراف به مدت چهار ماه عهده دار بود و بالاخره در مهر 1324 مجدداً ابراهيم حكيمي رياست وزرا را عهده دار شد و او هم بيش از چهار ماه نتوانست دوام آورد.(239) بدين ترتيب در مدت چهار سال، نه كابينه در ايران تشكيل شد كه ناشي از اعمال نفوذ دولت هاي سلطه گر و اشغالگر بود. در ترسيم حوادث دوران استبداد رضا خان فقط به اين نكته بسنده مي كنيم كه روزنامه ايران ما در شماره 547 در مقاله اي با عنوان مقامات مسئول چه مي گويند؟ از قول فوت نماينده مجلس انگلستان كه پس از مسافرت به ايران و مطالعه احوال ايرانيان نوشته بود، نقل مي كند: رضا شاه دزدان و راهزنان را از سر راه هاي ايران برداشت و به افراد ملت خود فهماند كه در سرتاسر ايران فقط يك راهزن بايد وجود داشته باشد.(240) در دوره اول حاكميت محمد رضا، علاوه بر آن كه عاملان جنايت هاي دوران رضا خان، محاكمه و مجازات نشدند، از راه هاي مختلف و در پوشش هاي گوناگون به حيات سياسي و سوء استفاده هاي اقتصادي خود ادامه دادند و اعدام پزشك احمدي در دوره نخست وزيري فروغي تنها يك پوشش براي موجه جلوه دادن حكومت جديد بود. مشروعيت بخشيدن به مجلس دوره سيزدهم كه پيمان متفقين با ايران را به تصويب رسانيد، وقايع آذر ماه سال 1321 و نقش احمد قوام در آن، توسعه نفوذ ايالات متحده با استخدام مجدد دكتر ميلسپو در زمان اشغال و اعطاي حق اختيار قانونگذاري به وي كه نتيجه اي جز جذب استقراض خارجي و ورشكستگي ملي نداشت، رقابت آمريكا و شوروي در گرفتن امتياز نفت از ايران و عواقب آن، از جمله حوادث دوران اشغال ايران هستند كه منجر به تضعيف و متعارض شدن هر چه بيشتر مردم مي شوند و ماهيت رژيم سياسي بيش از پيش برملا مي گردد. مبارزات روحانيان به رهبري حضرت آيت اللّه كاشاني كه عمري را در مبارزه با انگليس تجربه كرده بود، نقش مؤثري در بيداري و جهت گيري توده ها ايفا مي كند. پس از دوره اشغال، حل مسأله آذربايجان و كردستان و جلوگيري از امكان تجزيه ايران كه با حمايت دولت هاي انگليس و آمريكا در مقابله با شوروي (سابق) عملي مي شود، گسترش فقر و نابساماني هاي اجتماعي، تولد احزاب با ايدئولوژي ها و خط مشي هاي گوناگون كه در خدمت مقاصد استعماري بودند و فقط استثنائاتي در اين زمينه وجود داشت، شكست سياست شوروي (سابق) در ايران و گسترش نفوذ انگليس; ترور ناموفق شاه و تلاش براي ملي كردن صنعت نفت و قدرت گيري فداييان اسلام، از جمله حوادث دوران اول حاكميت سياسي محمد رضا پهلوي هستند. در تمام دوران اول حاكميت سياسي، محمد رضا چهره اي منفعل، ضعيف و نفش دوم از خود نشان داد و هنوز به عنوان فرد اول كشور مطرح نشده بود. مقاصد پنهان و آشكار دولت هاي خارجي و ابتكار عمل مقام ها و نخبگان وابسته به آنان در سمت هاي سياسي درجه اوّل كشور كه رشته اصلي امور را در دست داشتند، كاملا هويدا بود. اداره سيصد شغل سطح بالاي مملكتي فقط در اختيار هفتاد تا هشتاد نفر از سياستمداران قديمي بود كه بجز چند مورد استثنايي سن همه آن ها از پنجاه سال به بالا و غالباً از شصت سال بيشتر بود.(241)