4ـ3ـ1 آیت الله بروجردی

4ـ3ـ1 آيت الله بروجردي

قوي ترين و عمده ترين مركز مذهبي جامعه در سال هاي بعد از 1320، قم مي باشد كه آيت الله بروجردي در آن مستقر است، او گرچه حضور سياسي فعالي، نظير فداييان اسلام و يا آيت الله كاشاني در جامعه ي ايران ندارد; ولي قدرت قوي اجتماعي ايشان يك نيروي بالقوه و آماده اي را در جامعه ي ايران تشكيل مي دهد كه در موضع گيري ها و رفتار سياسي ديگر نيروها مؤثر است; زيرا نيروهاي ديگر حريم او را به گونه اي پاس مي دارند تا رويارويي و يا برخورد بالفعل آن را به دنبال نداشته باشد.

قدرت قوي آيت الله بروجردي به عنوان قدرت مذهبي، از ناحيه ي مرجعيت او تأمين مي گردد. موقعيت مرجعيت شيعه همواره به گونه اي است كه به طور طبيعي استراتژي مبارزه و درگيري نيروي مذهبي، از شيوه ي رفتار و عملكرد او تعيين مي شود; زيرا اگر مرجعيت شيعه رهبري يك حركت سياسي همه جانبه را، وظيفه ي خود بداند، قطب هاي مختلف مذهبي در سايه ي رهبري او، وحدت و هم آهنگي مي يابند; در غير اين صورت جنبش هاي مذهبي به صورت جريان هاي هم عرض با يكديگر ظاهر مي گردند. نقشي را كه آيت الله بروجردي در اين مقطع از تاريخ تشيع ايفا كرد و آثاري را كه او در مسير تداوم حركت شيعي برجاي گذاشت، در چهار عنوان زير مي توان ذكر كرد:

1. تمركز مرجعيت در شخص واحد

توان و قدرت علمي آيت الله بروجردي، اين امكان را براي نيروي مذهبي فراهم كرد تا با تمركز مرجعيت در ايشان، انسجام و وحدت نيروي مذهبي و در نتيجه امكان استفاده از آن را فراهم آورد. اين تمركز و وحدت ـ همان طور كه اشاره شد - نيروي آماده اي را شكل مي دهد كه در محاسبه و عملكرد ديگر نيروها مؤثر مي باشد.

2. انتقال مرجعيت از نجف به ايران

استقرار آيت الله بروجردي در قم، مرجعيت شيعه را كه بعد از ضعف حوزه ي اصفهان در اغلب دوره ها در نجف مستقر بود، به ايران منتقل كرد و اين مسئله در عملكرد سياسي نيروي مذهبي نقشي تعيين كننده مي توانست داشته باشد.

3. توسعه ي كمي و كيفي حوزه ي علميه ي قم

وجود يك مرجع قوي در قم، جاذبه هاي علمي لازم و هم چنين امكانات مادي مورد نياز را براي گسترش كمي و كيفي حوزه علميه ي قم فراهم كرد. آيت الله بروجردي نظير سلف صالح خود، آيت الله حائري، تمام نيرو و توان خود را در جهت حفظ و بسط و توسعه ي حوزه ي علميه ي قم به خدمت گرفت و در اين راستا از هر حركت سياسي ديگري كه اين هدف را در معرض تهديد قرار مي داد، جلوگيري مي كرد. آيت الله بروجردي در شرايطي اين هدف را تعقيب مي كرد كه حوزه در زير ضربات سخت دوران بيست ساله ي استبداد از ابتدايي ترين امكانات محروم شده و عناصر بسياري را نيز از دست داده بود.

4. توسعه ي شبكه ي ارتباطي قم با نقاط مختلف ايران

استقرار مرجعيت در قم، مستلزم ارتباط آن با تمام شهرستان ها، از طريق نمايندگان مختلف بود. آن ها با حضور فعال خود، از يك سو اطلاعات و امكانات انساني و مادي مورد نياز را فراهم مي كردند و از سوي ديگر مي توانستند به عنوان واسطه براي ابلاغ پيام ها مورد استفاده قرار گيرند.

امر ديگري كه ارتباط بين قم و شهرستان ها را گسترش مي داد، اعزام مبلغان در ايام مذهبي; نظير ماه هاي محرم و رمضان بود; زيرا در اين اعزام ها كه با توسعه ي حوزه ي علميه به طور طبيعي انجام مي شد، برخورد روياروي و چهره به چهره ي نيروي مذهبي با مردم گسترش و نيز آموزش هاي ديني عمق مي يافت. توسعه ي علمي قم و گسترش شبكه ي ارتباطي آن، گرچه نقش سياسي مستقيمي را در اين مقطع بازي نكرد; ولي از پايه هاي تحكيم قدرت مذهبي به شمار مي رفت و در دهه هاي بعد كه قم نقش سياسي فعالي را عهده دار شد، اثر سياسي خود را نشان داد.

قم در اين سال ها بيش از آن كه از نظر سياسي مهم باشد، از جهت نقشي كه در پي ريزي ساختار فكري و سازماندهي اصول يك حركت اجتماعي فعال به عهده دارد، قابل اهميت است.

آيت الله بروجردي با آن كه در اين مقطع به دليل خلأ يك قدرت مسلط، زمينه ي ايجاد يك موج سياسي فعال را بيش از ديگران دارا بود، احساس مي كرد كه نيروي مذهبي علي رغم قدرت مردمي خود، توان تداوم و كنترل حضور فعال سياسي در صحنه ي اجتماعي را ندارد. در يكي از جلساتي كه برخي از فضلا در دوران حيات ايشان تشكيل مي دهند، تصميم گرفته مي شود تا از ايشان تقاضا كنند، تعيين پنج مجتهدي را كه به حكم متمم قانون اساسي ناظر بر مصوبات مجلس هستند، بر دولت الزام نمايند. نماينده اي كه پيام آن جمع را به ايشان مي رساند، مي گويد: آيت الله بروجردي در پاسخ فرمودند: شما آن پنج مجتهد را تعيين كنيد تا من آن ها را جهت نظارت بر مجلس معرفي كنم. اين پاسخ كوتاه، ديدگاه آيت الله بروجردي را به روشني بيان مي كند.

ناتواني نيروي مذهبي براي حضور در مجلس تنها به جهت ضعف و كمي انديشوران ديني نيست، بلكه به جهت فضاي حاكم بر رجال سياسي ايران و نيز جو موجود در مجلس مي باشد. آنچه كه آيت الله بروجردي براي اقدام مذكور نياز دارد، تنها وجود پنج مجتهد نيست، بلكه علاوه بر آن وجود مجلسي است كه به احكام شريعت پايبند باشد و به مقابله و رويارويي و در نتيجه شكستن حريم مجتهداني كه موظف به پاسداري از شريعت هستند، نپردازد; يا لااقل وجود پنج مجتهدي كه علي رغم همه ي نارسايي ها توان آن را داشته باشند كه چون مدرس در مجلسي كه همه به مخالفت با او بر مي خيزند، حضور به هم رسانند و هم چنان مقاوم باقي بمانند; يعني بدون دسترسي بر وسايل تبليغي و با ايستادگي در مواضع شرعي خود، بتوانند در برابر تمام جوسازي هايي كه قلم هاي حاكم روشنفكران ايجاد مي كنند، دوام بياورند; در شرايطي كه آيت الله كاشاني كه لحظه لحظه زندگي خود را در مبارزه هاي مختلف سياسي با استعمار و به ويژه انگلستان سپري كرده و در صحنه هاي مختلف سياسي ورزيده و توانمند مانده است، متهم به انگليسي و يا حتي نامسلمان بودن مي شود، چه كسي را توان بقا است. به دلايلي از اين قبيل است كه آيت الله بروجردي، نظير ديگر مراجعي كه بعد از مشروطيت از حضور سياسي فعال در مسائل اجتماعي خودداري كردند، با حركت هاي سياسي مقطعي به حفظ و حراست و نيز بسط و توسعه ي آموزش هاي مذهبي مبادرت ورزيد. نتيجه ي تلاش هاي مستمر و پي گير آيت الله بروجردي، تربيت صدها طلبه و ده ها مجتهدي است كه در دهه هاي بعد با استفاده از امكانات ايجاد شده توسط ايشان، حركت هاي بعدي نيروي مذهبي را سازماندهي و رهبري كردند. حوزه ي علميه نيز با استفاده از موقعيت هاي علمي ايجاد شده توسط آيت الله بروجردي، توانست هم زمان با بسط انديشه هاي غربي كه بعد از شهريور بيست آغاز شده بود، به بررسي و نقد آن ها بپردازد و با بهره گيري از امكانات فلسفي و عرفاني تشيع در جهت رويارويي با انديشه هاي غربي، گام هاي نخستين خود را بردارد.