1. نهضت سردار جنگل

1. نهضت سردار جنگل

تحليل اينكه يك طلبهي جوان مدرسهي حاجي حسنِ صالحآباد رشت و مدرسهي محموديهي تهران، چگونه به سردار انقلابي جنگل تبديل شد، كار دشواري نيست. براي راهيابي به اين تحليل، كافي است عقيده، هدف و انگيزههايي كه ميرزا يونس ـ ميرزا كوچك جنگلي ـ را به قيام واداشت، مطالعه شود.

رهبر نهضت، دانشآموختهي علوم ديني بود. كه به انقلاب جنگل و همهي مظاهر آن از دريچهي انديشههاي سياسي ـ كه از اسلام آموخته بود ـ مينگريست. ميرزا ناگهاني دست به قيام مسلحانه نزد، بلكه همهي راهها را آزمود و آنگاه كه از همهجا نااميد شد، مردانه پا به صحنهي نبرد گذاشت.

او تجربهي بزرگي در تهران آموخت; به چشم خود ديد مشروطيت كه با انگيزهي آزاديخواهي و دفاع از حقوق ملت به دست آمده بود، به تدريج به بازيچهاي در دست استبداد تبديل، دستآوردهايش خنثي و كشور ميدان تاخت و تاز ارتشهاي بيگانه شده است. در چنين وضعيتي دولت در گذراندن امور، اختياري از خود ندارد و فساد اداري، ناامني و قحطي همه جا را فرا گرفته است.

ميرزا پس از بازگشت به زادگاهش، در سال 1334 ق. كميتهاي به نام اتحاد اسلام در تالش تشكيل داد كه بعدها به يك خط مشي سياسي و انقلابي و مرامنامهاي مشخص در 34 ماده و 9 فصل تبديل شد.(165) سازمان اتحاد اسلام در اسلامبول و تهران از عضويت شخصيتهاي بزرگ برخوردار بود. گفته ميشود: مدرس نيز عضويت اتحاد اسلام در تهران را پذيرفته بود.(166)

هدف كميتهي انقلابي اتحاد اسلام در گيلان، رهايي از نفوذ خارجي و تأمين استقلال ايران در زير پرچم و شعائر اسلام بود.(167)

قيام مسلحانهي ميرزا با تعداد اندك ياران باوفايش ـ كه مجذوب انديشههاي انقلابي و معنوي وي شده بودند ـ آغاز و در مدتي كوتاه از حمايت بيدريغ مردم گيلان برخوردار شد. او با اين كه وسايل ارتباطي نداشت، به دليل همكاري مردمي توانست از آنچه در اطرافش ميگذشت، آگاه شود.

قزاقهاي روسي، نيروهاي انگليسي و قواي دولتي، هركدام به صورتي جداگانه يا جمعي با گروههاي چريكي جنگل درگير شدند. اين نشان دهندهي آن بود كه آرمانهاي سردار جنگل با منافع هيچ كدام همخواني ندارد.

قدرت سياسي و نظامي ميرزا موجب شد، دشمنانش براي جلب تمايل وي، تقاضاي مذاكره كنند، حتي انگليسيها براي اعزام نيرو به روسيه ـ پس از انقلاب 1917 م. آن كشور ـ مجبور شدند با پذيرش شرايط ميرزا، از جمله تعهد به دخالت نكردن در امور ايران،(168)امكان عبور از گيلان را بيابند.

موقعيت سياسي و نظامي رهبرِ دولت انقلابي جنگل چنان بود كه هر وقت تصميم ميگرفت به تهران حمله كند، بيترديد ميتوانست دولت مركزي را چون موم در دست بگيرد;(169) همان كاري كه رضاخان انجام داد و موفق شد، با اين تفاوت كه رضاخان حمايت و نفوذ مردمي سردار جنگل را نداشت.

برخي از مورخان، ميرزا كوچك را نه تنها يك قهرمان، بلكه معلم و مبلّغ آزادي شمردهاند و عقيده دارند او از عدالت و حقوق انسانها دفاع ميكرد.(170)

برخي نيز وي را اصلگرا و صاحب مسلك دانستهاند و گفتهاند: او واقعاً براي آزادي و نجات ملت ايران قيام كرد و ايران دوست بود.(171)

او بارها در برابر مردم گيلان هدف از نهضت خود را زندهكردن قوانين اسلام معرفي كرد و يادآور شد، هرگز اسلحه را از خود دور نخواهد كرد، مگر وقتي مطمئن شود افراد ايراني از دستاندازي تجاوزگران بيگانه و ستمكاران داخلي، در امنيت قرار گرفتهاند. از اينرو از سه طرف و بهگونهاي هماهنگ، مورد تهاجم قرار گرفت; از يكسو هواپيماهاي انگليسي بسياري از ياران او را به شهادت رساندند و از سوي ديگر، ارتش دوهزار نفري سرخ، نيروهاي ميرزا را دچار تفرقه كرد و سرانجام نيروهاي دولتي به فرماندهي رضاخان مأمور تاروماركردن اعضاي نهضت شدند.