ب. دلایل آغاز جنبش

ب. دلايل آغاز جنبش

در اين رابطه دو دسته از دلايل قابل ذكرند:

1. دلايل فرهنگي ـ مذهبي ; پس از آنكه شركت درصدد برآمد تا مقدمات كار خود را در ايران شروع كند تعداد زيادي از اتباع دولت بريتانيا و مستعمرات آن كشور بهعنوان كاركنان شركت به ايران آمدند و به شهرهاي مختلف فرستاده شدند. رفتار اين افراد براي ايرانيان هشداردهنده بود. ابراهيم تيموري از شيخ ذبيحاللّه محلاتي چنين نقل ميكند:

در اين موقع از طرف فرنگيان حدود 100 هزار مبلغ ديانت مسيح بين شهرهاي ايران پخش شدند و كليساها ساختند و دختران ايراني را به امور پرستاري در بيمارستانها و بيحجابي واداشتند مردم نيز در صدد مخالفت برآمدند. (1)

شيخ حسن كربلايي نيز در كتاب خود اشاره ميكند كه پس از دادن امتياز، 200 هزار نفر بيگانه به ايران آمدند و در همهجا پخش شدند (2) آنها در هر شهر، به ويژه در تهران، تئاتر و مراكز فساد برپا كردند و كافههايي با انواع وسايل قمار و رقصهاي محلي و مشروبات الكلي پديد آوردند. در تهران حدود 100 مغازه مشروبفروشي باز شد و مبلغان مسيحي در كمال اقتدار براي صيد مسلمانان دام گستردند. (3)

اين فعاليتها مخالفت مردم مسلمان ايران را بر ميانگيخت. از سوي ديگر اين هجوم گسترده همراه با مقدمات وسيعي كه كمپاني تدارك ميديد ـاز جمله ايجاد برج و بارو و تسليح مأموران كمپانيـ اين انديشه را پديدآورد كه انگليسيها ميخواهند همان نقشه كمپاني هند شرقي را كه به استعمار هند انجاميد بهوسيله كمپاني رژي در ايران اجرا كنند.

2. دلايل سياسي ـ اقتصادي ; مخالفت با سياست امتيازبخشي از مدتها پيش از اعطاي امتياز تنباكو در ايران مشاهده ميشد. نمونه آن را در مخالفت حاج ملاعلي كني با امتياز رويتر و مخالفت سيد جمالالدين اسدآبادي با امتياز بانك شاهنشاهي ميبينيم. (4) عالمان ديني علت تحريم تنباكو را ــــــــــــــــــــــــــــ

1. همان ، ص 42.

2. تاريخ دخانيه ، تصحيح رسول جعفريان، ص 71.

3. محمدرضا زنجاني، تحريم تنباكو ، ص 38.

4. سيدجمال در زمان جنبش تنباكو نيز نامهاي به ميرزاي شيرازي در عراق نوشت و از او خواست شاه و اقدام او در فروختن ايران به اروپائيان را محكوم كند. براي ملاحظه اين نامه رك: تيموري، پيشين ، صص 54 ـ 53.

[32]

متزلزل شدن اساس دين و استقلال كشور توسط قدرت بيگانه و مغايرت امتيازات با قرآن مجيد ميدانستند. (1)

از نظر اقتصادي، امتياز تنباكو ميتوانست آثار نامطلوبي در جامعه ايران برجاي نهد. توتون و تنباكو در اين زمان بخش مهمي از محصولات كشاورزي و همچنين تجارت ايران را بهخود اختصاص داده بود و منبع درآمد بسياري از كشاورزان و تجار و مورد مصرف قشر وسيعي از مردم بهشمار ميرفت. بنا به يك نظر حدود يك پنجم مردم ايران بهنوعي در دادوستد اين محصول دست داشتند. (2) بنابراين انحصار خريد و فروش اين محصول به يك شركت انگليسي ميتوانست منافع بسياري از مردم ايران را بهخطر اندازد.

زيان اين امتياز وقتي آشكارتر شد كه روزنامه اختر نوشت: صاحب امتياز، سود سالانه شركت را 500 هزار ليره برآورد كرده است. (3) فوريه، پزشك مخصوص شاه نيز در خاطرات خود، امتياز تنباكو را لقمهاي چرب براي انگليسيها خوانده است. لقمهاي كه ارزش بردن رنج و پرداخت خرج آن را داشت. (4)

براي درك ميزان زيان ايران در اين امتياز، توجه به امتيازي كه دولت عثماني در اين مورد داده بود سودمند مينمايد. حق امتياز دولت عثماني ساليانه 630 هزار ليره بود و يك پنجم منافع نيز به اين دولت داده ميشد. طبق اين قرارداد، محصولي كه از عثماني صادر ميشد از قيد انحصار آزاد بود و دولت نيز بهخاطر صادرات اين محصول از مردم ماليات نميگرفت. علاوه بر اينها، توليد توتون و تنباكوي ايران نيز بسيار بيشتر از عثماني بود.

محمدرضا زنجاني به نقل از سرمقاله روزنامه اختر مينويسد:

با توجه به اينكه امروز چند تن از تجار ايراني حاضرند سالانه 20 هزار ليره تنها براي انحصار تنباكوي اصفهان، آنهم به استثناي داخله مملكت به دولت بدهند ميتوان فهميد كه در شرايط قراداد تنباكو بر سر منافع ايران چه آمده است. (5)

به هرحال باتوجه به دلايل يادشده، مخالفت با امتياز آغاز شد. نخستين فريادهاي اعتراض كه بهوسيله علما رهبري ميشد از شيراز بهرهبري سيدعلياكبر فالاسيري از علماي برجسته آن منطقه برخاست و سپس تبريز، مشهد، اصفهان، تهران و ديگر نقاط را فرا گرفت. نهايتاً فتواي مرجع بزرگ عصر، آيتالله ميرزاي شيرازي در تحريم استعمال توتون و تنباكو، اعتراض عمومي بينظيري عليه

ــــــــــــــــــــــــــــ

1. ناظمالاسلام كرماني، تاريخ بيداري ايرانيان ، بهاهتمام علياكبر سعيدي سيرجاني، ص 25 و 34.

2. همان ، ص 35.

3. تيموري، پيشين ، ص 33.

4. ژرژ فوريه، سه سال در دربار ايران ، ترجمه عباس اقبال آشتياني، ص 312.

5. زنجاني، پيشين ، ص 53.

[33]

حكومت بهوجود آورد كه دامنه آن دربار شاه را نيز فرا گرفت. (1) سرانجام شاه ناچار شد با پرداخت غرامت به لغو امتياز تن دهد.