3. نهضت ملی شدن صنعت نفت

3. نهضت ملي شدن صنعت نفت

الف. زمينهها و علل آغاز نهضت

درحالي كه دولت بريتانيا بر تصويب قرارداد الحاقي نفت (گس ـ گلشائيان) پافشاري ميكرد و بسياري از دولتمردان ايراني نيز مايل به امضاي آن بودند، مخالفت مصدق و اقليت كوچكي از نمايندگان مجلس و مهمتر از آن مخالفت جناحهاي مذهبي به رهبري آيتاللّهكاشاني كه از حمايت وسيع تودهاي برخوردار بود مانع از تصويب طرح شد.

در اين اوضاع پرهيجان انتخابات مجلس شانزدهم برگزار شد. دولت بهطور گستردهاي در انتخابات دخالت كرد و نمايندگان طرفدار دربار را به مجلس فرستاد.اين امر اعتراضات زيادي را برانگيخت. عدهاي از سياستمداران بهرهبري مصدق در اعتراض به تقلب در انتخابات در كاخ شاه متحصّن شدند. اين تحصن مقدمهاي براي تشكيل جبهه ملي بود ترور هژير توسط فدائيان اسلام دربار را به عقبنشيني واداشت و انتخابات فقط در تهران تجديد شد. مصدق و چند تن از سران جبهه ملي به مجلس راه يافتند.

جبهه ملي از احزاب و گروههاي مختلف با گرايشهاي بسيار متفاوت تشكيل ميشد. (4) ليبرالها، پانايرانيستها، سوسياليستها و گروهاي مذهبي، ائتلاف ناهمگوني را به وجود آورده بودند. اتحاد

ــــــــــــــــــــــــــــ

1. مدني، پيشين ، ص 189.

2. مصطفي فاتح، پيشين ، ص 419.

3. رك: همايون كاتوزيان، مصدق و نبرد قدرت در ايران ، ترجمه احد تدين، ص 139.

4. همان ، ص 171.

[62]

اين گروهها با خاستگاههاي متفاوت اجتماعي، طبقاتي و فكري تنها در مقابله با شركت نفت انگليس و ايران و نيز قدرتگرفتن مجدد شاه امكانپذير شده بود. همين امر شكنندگي آن را نشان ميداد. بههرحال مهمترين اهداف اعلام شده جبهه ملي حمايت از ملي شدن نفت، ايجاد حكومت ملي از طريق آزادي انتخابات، افكار و رشد و توسعه اقتصادي بود. (1)

از سوي ديگر درحاليكه نبرد قدرت بين دربار و مخالفان جريان داشت، رزمآرا به نخستوزيري رسيد و با تلاش فراوان درصدد تصويب لايحه الحاقي برآمد، اما شدت هيجان و احساسات عليه شركت نفت بهحدّي بود كه مردم جز به مليشدن كامل نفت رضايت نميدادند.

قتل رزمآرا در اسفند 1329 بهدست فدائيان اسلام، هراس نمايندگان هوادار سلطنت را در پي داشت و نتيجه آن تصويب سريع طرح مليشدن نفت در مجلس بود.

پس از رزمآرا، حسين علا به نخستوزيري رسيد; اما بحرانها و مشكلات باعث شد در عرض كمتر از دوماه استعفا دهد. در جنجال انتخابِ نخستوزير كه در مجلس و دربار جريان داشت، دكتر مصدق به پيشنهاد جمال امامي ـ مخالف اصلي خود ـ در ميان ناباوري همگان، نخستوزيري را پذيرفت. (2)

اغلب وزراي كابينه مصدق از شخصيتهاي نهچندان خوشنام سياست ايران بودند كه براي اجراي اهداف نهضت ملي مناسب نبودند. (3) در اين شرايط انگليسيها كه بههيچوجه حاضر نبودند از پول بادآورده نفت ايران چشم بپوشند بهشدت واكنش نشان دادند، تهديد نظامي كه با تهديد به فتواي جهاد از طرف آيتالله كاشاني (4) مواجه شد، طرح دعاوي حقوقي در شوراي امنيت و ديوان لاهه، تحريم نفت ايران و تحريم اقتصادي، محور سياستهاي انگلستان را در دوره اول نخستوزيري مصدق (1330 ـ 1331) تشكيل ميداد.

گرچه امريكا به مصدق اميدهايي ميداد اما بههيچوجه پيروزي او را نميخواست. هدف امريكا اين بود كه از نفت ايران امتيازي بگيرد و بيشتر در دولت ايران نفوذ نمايد ولي هرگز راضي نميشد بريتانيا را درمقابل نهضت، شكستخورده ببيند. (5) امريكا تحريم نفتي ايران را بهطوركامل رعايت و از خريد نفت توسط كشورهاي ديگر جلوگيري كرد. (6)

ــــــــــــــــــــــــــــ

1. آبراهاميان، پيشين ، ص 310.

2. رك: محمد مصدق، خاطرات و تألمات دكترمصدق ، صص 181 ـ 177.

3. رك: سپهر ذبيح، ايران در دوران دكتر مصدق ، ترجمه محمد رفيعيمهرآبادي، ص 56.

4. رك: همان ، ص 96 و مدني، پيشين ، ص 208.

5. در مورد روابط ايران و امريكا در دوران مصدق، ر. ك: جيمز بيل، عقاب و شير ، ترجمه مهوش غلامي، صص 143ـ120 و مصدق، نفت، ناسيوناليسم ايراني ،ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوي و كاوه بيات، صص 473ـ416.

6. محمدي، پيشين ، ص 238.

[63]

چندماه پس از شروع نخستوزيري مصدق گفتوگوهايي ميان ايران و انگليس با ميانجيگري امريكا شروع شد كه با اصرار انگلستان بركنترل مديريت صنعت نفت و دريافت بخش اعظمي از منافع حاصله و مقاومت ايرانيها راه بهجايي نبرد. (1)

درعينحال در شوراي امنيت و دادگاه لاهه دولت موفق شد دعاوي حقوقي انگليس را بياثر سازد و از اين جهت پيروزي بزرگي بهدست آورد; اما تحريم نفتي و ناتواني دولت در فروش حتي يك قطره نفت در شرايطي كه بخش عظيمي از درآمدهاي دولت از نفت تأمين ميشد، زيان اقتصادي بسياري بر دولت وارد كرد. تلاش دولت براي دريافت وام از امريكا و انتشار اوراق قرضه ملي براي جبران كسر بودجه نيز موفقيتآميز نبود.

پس از آنكه اميد به حل مسأله نفت در كوتاه مدت از بين رفت، طرح اقتصاد بدون نفت در دستور كار دولت قرار گرفت. بر طبق اين طرح، دولت با محدوديت واردات، كاهش قيمت ريال، افزايش صادرات، كاهش هزينهها، افزايش ماليات و حتي چاپ اسكناس بدون پشتوانه درصدد برآمد تا كاهش درآمدهاي خود را جبران كند. (2)

هرچند دولت در اجراي اين سياستها در مجموع موفق بود; اما نتوانست كاهش درآمد نفت را جبران كند و باعث افزايش تورم نيز شد.

در اوايل سال 1331 هـ .ش انتخابات مجلس هفدهم برگزار شد. دخالت گسترده ارتش و دربار موجب شد مصدق انتخابات را نيمهتمام رها كند. (3) نمايندگان انتخاب شده اغلب مخالف مصدق بودند و با انتخاب سيدحسن امامي به رياستمجلس قدرت خود را نشان دادند. درعينحال مصدق با حمايت گسترده آيتاللّه كاشاني و نمايندگان طرفدار دولت، موفق شد در اوايل تيرماه اين سال دوباره رأي اعتماد بگيرد. اما پس از اينكه در رابطه با دراختيار گرفتن وزارت جنگ با شاه اختلاف پيدا كرد بدون اينكه با رهبران ديگر نهضت مشورتي بكند استعفا داد (4) و نمايندگان كه گويا از پيش آماده بودند، قوام سياستمدار كهنهكار را كه تصور ميكردند ميتواند در مقابل نهضت بايستد، در 26 تيرماه 1331 هـ .ش به نخستوزيري منصوب كردند.

اين اقدام نمايندگان با اعتراض شديد آيتاللّه كاشاني و واكنش نمايندگان طرفدار نهضت روبهرو شد. در روز 30 تير در اكثر شهرهاي ايران مردم به دعوت آيتالله كاشاني و گروههاي طرفدار مصدق، به

ــــــــــــــــــــــــــــ

1. ر. ك: مصطفي علم، نفت، قدرت و اصول ، ترجمه غلامحسين صالحيار، صص 324 ـ 313.

2. ر. ك: همايون كاتوزيان، اقتصاد بدون نفت ، صص 363 ـ 323 و 419.

3. كاتوزيان، مصدق و نبرد قدرت در ايران ، ص 226.

4. محمدعلي سفري، قلم و سياست ، ج 1، ص 618.

[64]

خيابانها ريختند و تظاهرات وسيعي انجام گرفت كه با دخالت ارتش بهخون كشيده و صدها نفر كشته شدند. شاه كه خود را در خطر ميديد ناچار شد مصدق را دوباره به نخستوزيري انتخاب كند.

اين پيروزي با اعلام رأي دادگاه لاهه بهنفع ايران همراه شد و شادماني مردم را دوچندان كرد. اكنون مصدق مغرور از پيروزي، كابينه جديد خود را با حضور چهرههاي بدنامي چون سرلشكر وثوق ـ از مسببين كشتار 30 تير ـ معرفي كرد كه اعتراضات بسياري را برانگيخت. خودداري از مجازات عاملان كشتار 30 تير، از عوامل ديگري بود كه موجب رنجش بعضي از اطرافيان مصدق شد. وي در مقابل آن تلاش كرد آيتاللّه كاشاني و نيروهاي مذهبي را بدون توجه به اينكه قدرت مجدد او مديون حمايت آنها بوده است، از صحنه خارج كند. مصدق، نوّاب صفوي ـ رهبر فدائيان اسلام ـ را به زندان انداخت. (1) نوّاب 20 ماه از 28 ماه نخستوزيري مصدق را در زندان بهسر برد.

از سوي ديگر آزادي حزب توده كه از 30 تير درشمار حاميان مصدق درآمده بود، مخالفت جناحهاي مذهبي را برميانگيخت. (2) مصدق علاوه بر اين بسياري از همراهان ديگر خود مانند مكي و غيره را از خود دور كرده بود.

در چنين اوضاعي، روز 28 مرداد 1332 هـ .ش كودتايي كه توسط سازمان سيا سازماندهي شده بود، توسط چندگردان ارتشي و عدهاي اوباش كه هركدام 50 تومان پول گرفته بودند، با گرفتن راديو و درخواست زاهدي براي بازگشت شاه به كشور اجرا شد. روز بعد مصدق خود را معرفي كرده به سه سال زندان محكوم گرديد.

با توجه بهوجود زمزمههاي كودتا، آيتاللّه كاشاني احتمال وقوع و لزوم تلاش در جهت مقابله با آن را از پيش طي نامهاي به وي بيان كرده بود; اما او در پاسخ نوشته بود: اينجانب مستحضر به پشتيباني ملت هستم.