تحوّلات خارجی ایران پس از پیروزی

تحوّلات خارجي ايران پس از پيروزي

سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران، پس از پيروزي انقلاب اسلامي، همانند تحولات داخلي به چهار دوره بحران، تثبيت نظام، بازسازي و دوره نوين جامعه مدني قابل تفكيك است.

در دوره اول، شاهد تمايلات گام به گام و مليگرايانه دولت موقت و بنيصدر از يكسو، و گرايشهاي انقلابيِ ديگر شخصيتها از سوي ديگر هستيم. تلاش در حفظ و توسعه روابط با امريكا و اظهار ناخشنودي از اشغال سفارت اين كشور در ايران را ميتوان به جهتگيري اول نسبت داد، چنانكه قطع روابط با اسرائيل و آفريقاي جنوبي، خروج از پيمان سنتو ـ كه در پنجم فروردين 1358 بهطور رسمي منحل شد ـ ، قطع رابطه با مصر و اشغال سفارت امريكا به جبههگيري دوم منتسب است. در باور برخي از پژوهشگران، اصول سياست خارجي دولت موقت عبارت بود از: (18)

1. خدمت به ايران از طريق اسلام; مهندس بازرگان تصريح ميكرد:

هدف بنده... خدمت به ايران بود از طريق اسلام. براي امام، هدف و برنامه انقلاب خدمت به اسلام بود از طريق ايران; يعني با استفاده از مردم و كشور ايران. (19)

2. مخالفت با صدور انقلاب; دكتر يزدي، وزير امور خارجه دولت موقت، به صراحت ميگفت: ما قصد صادر كردن انقلاب خود را نداريم. (20) اين در حالي بود كه رهبر انقلاب اعلام ميكرد: ما انقلابمان را به تمام دنيا صادر ميكنيم. (21) يكي از علل درگيريهاي شهيد محمد منتظري با دولت موقت اين مسأله بود.

3. برخورد با نهضتهاي آزاديبخش; دولت موقت، بهتبع عدم اعتقاد بهصدور انقلاب، كمك بهنهضتهاي آزاديبخش را با اصل عدم مداخله در امور داخلي ديگر كشورها مغاير ميدانست.

4. عدم اعتقاد به مبارزه با امپرياليسم به موازات مبارزه با استبداد; رهبران انقلابي معتقد بودند استبداد، معلول استعمار است و جدا كردن آنها امكانپذير نيست. مهندس بازرگان به فرآيند تبديل حقيقت ضداستبدادي انقلاب به چهره ضدامپرياليستي انتقاد داشت. (22)

5. اصل موازنه منفي; از ديدگاه دولت موقت، اصل نه شرقي، نه غربي، جمهوري اسلامي نميتواند چيزي جدا از سياست موازنه منفي زمان دكتر مصدق باشد. بازرگان اعتقاد داشت اين اصل در آغاز انقلاب جنبه دفاعي داشت، اما در اواخر عمر دولت موقت شكل تعرضي پيدا كرد. (23)

6. كاهش تدابير امنيتي و دفاعي; به نظر دولت موقت، اگر پس از پيروزي انقلاب سياست بيطرفي و تدافعي انتخاب كنيم قادر به كاهش هزينههاي امنيتي و دفاعي خواهيم بود. در اين راستا بود كه خدمت نظام وظيفه از دو سال به يك سال تقليل يافت و قرارداد مقاديري از تسليحات نظامي از جمله هواپيماهاي F-14 لغو شد.

7. ضديت با كمونيسم; در حالي كه امامخميني امريكا را شيطان بزرگ معرفي ميكردند، بازرگان و دولت موقتش با سفارت امريكا روابط نزديك داشتند و ماركسيسم را شيطان بزرگتر ميدانستند.

پس از اشغال سفارت امريكا در تهران، مهندس بازرگان از قدرت كنارهگيري كرد. حوادث اصلي دوره دوم سياست خارجي ايران پس از انقلاب (دوره تثبيت نظام)، عبارت است از: گسترش فعاليتهاي مربوط به صدور انقلاب و كمك به نهضتهاي آزاديبخش، شركت فعال در جنبش عدمتعهد، جنگ عراق عليه ايران، اتحاد بيشتر كشورهاي عربي در حمايت همه جانبه از عراق و بالاگرفتن تشنجات دورهاي در روابط ايران با امريكا و اروپا.

جنگ تحميلي عراق عليه ايران كه در پي اشغال سفارت امريكا آغاز شد سناريوي جديدي بود كه امريكا در خليجفارس براي زمينگير كردن انقلاب ايران پي گرفت. مهمترين اهداف امريكا از تحريك عراق براي آغاز تجاوز عليه ايران عبارت بود از:

1. جلوگيري از صدور انقلاب به كشورها و نهضتهاي ديگر;

2. تجديد نظام ايران و كشاندن آن به موضع انفعالي پس از نابود كردن منابع ارزي آن در جنگ;

3. مصون نگاه داشتن رژيمهاي وابسته منطقه;

4. جبران غرور ملي و تحقير شده امريكا در مسأله گروگانگيري;

5. فلج كردن اوپك و كنترل صدور نفت. (24)

متغيرهاي مؤثر در حمله عراق عليه ايران ـ كه با تحريك امريكا، انجام شد ـ عبارت بود از: سيستم بينالملل (سوءاستفاده امريكا از سياستهاي دوگانه شوروي در اين زمينه)، ويژگيهاي روانشناختي صدام حسين (خشونت، ماجراجويي و جاهطلبي)، ريشههاي اجتماعي (ناآراميهاي شيعيان عراق) و عامل تشكيلاتي و درون سازماني (موفقيت ايدئولوژيك حزب بعث با شيوههاي پراگماتيستي و توسعهطلبانه). (25)

جنگ تحميلي در حالي آغاز شد كه ارتش ايران انسجام نداشت، و سپاه پاسداران، افزون بر نوپا بودن، از طرف رئيسجمهور وقت ابوالحسن بنيصدر تحت فشار قرار داشت. عراق، به تصور آنكه چند روزه ايران را به خاك خود ملحق ميكند، به اين ريسك خطرناك دست يازيد و بهزودي متوقف گرديد. ايران، جهت استيفاي حقوق از دست رفته خود، در سال 62 وارد عراق شد. جنگ فرسايشي در سالهاي 65 و 66 به ركود گراييد. دولت عراق پس از مشاهده موضع اعتراضآميز ايران در برابر قطعنامه 598 آن را پذيرفت.

امريكا ـ كه در ماجراي انفجار سفارت امريكا در بيروت، ماجراي ايران گيت، (26) حمايت ايران از انقلابيان فلسطيني و حزب الله لبنان و آغاز انتفاضه فلسطين به خروش آمده بود و خود را در سقوط قيمت نفت از 40 دلار به 6 دلار موفق ميديد ـ باگسيل ناوهايش به خليج فارس، تعرض به كشتيهاي نفتي و تجاري و سرانجام، سرنگوني هواپيماي مسافربري ايرباس ايراني در 12 تير 1367 در قبولاندن قطعنامه 598 به ايران كوشيد. (27) بههر حال ايران، با توجه به فشارهاي خارجي و مشكلات داخلي، و با تحمل هزينهاي معادل 1000 ميليارد دلار خسارت و 220 هزار شهيد و دهها هزار جانباز و مفقودالاثر، در تاريخ 28 تير 1367 قطعنامه را پذيرفت. (28) عراقيها ـ كه ايران را در موضع ضعف ميپنداشتند ـ به كمك مجاهدين خلق يورشي جديد آغاز كردند; ولي با مقاومت ملت سلحشور ايران (در عمليات مرصاد) روبهرو شدند و بهسختي شكست خوردند.

ريگان ـ كه از حزب جمهوريخواه ـ بود از سال 1980 به مدت دو دوره رياست جمهوري امريكا را بر عهده گرفت. در 23 مارس 1983 (سوم فروردين 1362) طرح ابتكار دفاع استراتژيك ( SDI ) موسوم به جنگ ستارگان را اعلام كرد و جنگ سرد را به اوج رساند. پيشنهاد خانه مشترك اروپايي گورباچف ـ كه در سال 1985 در اتحاد شوروي به قدرت رسيده بود ـ با شكست روبه رو شد; اما نشان داد كه جنگ سرد بين دو ابرقدرت شرق و غرب به پايان خود نزديك ميشود.

گورباچف، با اصلاحات سياسي و اقتصادي در اتحاد جماهير شوروي، انديشه احياي كمونيسم در سر ميپروراند. امام خميني، در 13 دي 1367، طي پيام مبسوطي اعلام داشت كه از اين پس كمونيسم را بايد در موزههاي تاريخ سياسي جهان جستجو كرد. پس از چندي، اين پيشبيني جامه تحقق پوشيد و اصلاحات گورباچف به تخريب ديوار برلين، خروج ارتش سرخ از افغانستان، فروپاشي اتحاد جماهير شوروي، و انحلال رسمي پيمان ورشو (29) و كومكن (30) (در سال 1991) انجاميد. امام حتي به گورباچف تذكر داده بود كه مبادا شوروي را در دام سرمايهداري گرفتار سازد.

دوره سوم سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران با پايان جنگ و رياست جمهوري آيتالله هاشمي رفسنجاني شروع ميشود. مهمترين ويژگيهاي سياست خارجي اين دوره عبارت است از: بيرون آمدن از انزواي سياسي ـ اقتصادي، تشنجزدايي، كوشش در راستاي عاديسازي روابط با عربستان سعودي و ديگر كشورهاي عربي، اصالتدادن به بازسازي در سطح داخلي و همكاري با كشورهاي حوزه آسياي مركزي و قفقاز و گسترش شمار كشورهاي عضو اكو به ده كشور.

يورش عراق به كويت در برحق قلمداد كردن مواضع سياست خارجي ايران و جذب كشورهاي عربي نقشي مهم ايفا كرد.

هرچند روابط ايران و اروپا افت و خيز داشت و در قضيه انتشار كتاب آيات شيطاني و حكم اعدام سلمان رشدي، روابط ايران و انگليس قطع شده بود، اما در مجموع سياست خارجي ايران در اين دوره بر تشنجزدايي و احترام به ديگر كشورها استوار بود. پيمان ماستريخت در7 فوريه 1992 در راستاي تشكيل اروپاي واحد، به اجرا گذاشتن واحد پول اروپايي ( Euro ) از سوم ژانويه 1999 و تصويب قانون داماتو (31) بهوسيله كنگره امريكا، اسباب استقلال هرچه بيشتر اروپا از امريكا را پديد آورد و در نتيجه امكان جايگزيني اروپا و روسيه بهجاي امريكا در سياست خارجي ايران فراهم ميشد.

اكنون اروپاي غربي با جمعيت 380 ميليون نفري و اقتصاد 5/3 تريليون دلاري، در برابر امريكا با 241 ميليون نفر جمعيت و درآمدي حدود 4 تريليون دلار، رقيبي جدي بهشمار ميرود. ژاپن، چين و آسياي جنوب شرقي نيز در ساختار جديد روابط بينالملل نقش بهسزا دارند. در واقع نظريه پايان تاريخ فوكوياما و نظريه برخورد تمدنهاي هانتينگتون با توجه به رشد قطبهاي جديد سياسي و اقتصادي در جهان، به رؤيا شبيهتر مينمايد. (32)

دوره چهارم سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران با رياستجمهوري حجتالاسلام و المسلمين خاتمي آغاز شد. از مهمترين تحولات سياست خارجي اين دوره عبارت است از: بازگشت سفراي اتحاديه اروپا به ايران (در 24 آبان و اول آذر 1376)، تشكيل اجلاس سران كنفرانس اسلامي در ايران (در 11 آذر 76)، تشنجزدايي بيشتر در سياست خارجي و معرفي چهره صلحطلبانه از اسلام و ايران با ارائه نظريه گفتوگوي تمدنها. اين طرح بهزودي در دستور كار مجمع ملل متحد قرار گرفت و سال 2001، سال گفتوگوي تمدنها ناميده شد.

ــــــــــــــــــــــــــــ

1. رك: منوچهر محمدي، تحليلي بر انقلاب اسلامي ، صص 138 ـ 136; سعيد برزين، زندگينامه سياسي مهندس مهدي بازرگان ; مسعود بهنود، 275 روز با بازرگان و جان دي استمپل، درون انقلاب ايران .

2. در ماجراي قيام سياهكل، ماركسيستها به پاسگاه سياهكل حمله كردند و مقداري سلاحهاي رژيم شاه را به غنيمت بردند. البته آنها بهزودي توسط نيروهاي دولتي محاصره و به اعدام محكوم شدند، و بدينگونه بود كه گروه سياهكل از بين رفت. براي مطالعه بيشتر رك: جلالالدين مدني، تاريخ سياسي معاصر ايران ، ج2 ، ص113 و محمدباقر حشمتزاده، چارچوبي براي تحليل و شناخت انقلاب اسلامي در ايران ، ص 313.

3. رك: حشمت زاده، پيشين ، صص 296 ـ 294; وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، بررسي مستندي از مواضع گروهها در قبال انقلاب اسلامي و دفتر بررسي اسناد تاريخي و وزارت اطلاعات، چپ در ايران .

4. در 30 مهر 1358 وزير كشور (صباغيان)، وزير دفاع (عزتالله سحابي) و وزير مشاور و سرپرست سازمان برنامه و بودجه (داريوش فروهر) از طرف دولت مأمور شدند تا غائله كردستان را حل كنند.

.rehciF leahciM .. noituloveR ot etupsiD suoigiler morF :narI .612.P .

6. در اين زمينه بهمصاحبه آقاي اصغرزاده ـ از دانشجويان پيرو خط امام ـ به روزنامه انتخاب ، 17/8/1378 رجوع كنيد.

7. رك: منوچهر محمدي، سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران ، صص 116 ـ 114.

8. مسعود بهنود ميگويد: بازرگان تأكيد داشت كه گروگانگيري دولت وي را ساقط نكرد، بلكه روز پيش از آن، استعفا به تصويب هيأت دولت رسيده بود، و دو هفته قبل از آن به شوراي انقلاب گزارش شده بود كه اگر دشمنيها جاي خود را به همكاري صميمانه و يكپارچه شدن دولت، شوراي انقلاب و مقام رهبري ندهد... دولت موقت خود را ناچار ميبيند كه كنار برود. (مسعود بهنود، 275 روز با بازرگان ، ص 336)

9. آيتالله هاشمي رفسنجاني در مقدمه عبور از بحران به دو نامه در تاريخهاي 25 و 28 بهمن 58 اشاره ميكند كه روحانيان انقلابي و حزب جمهوري اسلامي از عملكرد رئيسجمهور و حمايت برخي افراد منسوب به امام نزد ايشان شكايت بردهاند. (اكبر هاشميرفسنجاني، عبور از بحران ، صص 25 ـ 9)

10. مجلس شوراي اسلامي با 177 رأي موافق، يك رأي مخالف و دوازده رأي ممتنع به عدم كفايت سياسي بنيصدر رأي داد.

11. رك: مسعود بهنود، پيشين ، صص 263 ـ 258 .

12. رك: احسان طبري، كژ راهه .

13. حجت مرتجي، جناحهاي سياسي در ايران امروز ، صص 23 ـ 16; سعيد برزين، جناحبندي سياسي در ايران و وزارت كشور، شناسنامه تشكلها و احزاب سياسي جمهوري اسلامي ايران .

14. براي اطلاع بيشتر در زمينه مطالعات ميداني در خصوص تغيير نظام اجتماعي و ارزشهاي جامعه در اين دوره، رك: فرامرز رفيع پور، توسعه و تضاد .

15. مرتجي، پيشين ، صص 196 ـ 191.

16. در اين زمينه رك: مجموعه نويسندگان، تحقق جامعه مدني در انقلاب اسلامي ايران ; مجيد محمدي، جامعه مدني بهعنوان يك روش ; احمد واعظي، جامعه ديني، جامعه مدني ; موسي غنينژاد، جامعه مدني، آزادي، اقتصاد و سياست ; مجموعه نويسندگان، جامعه مدني و ايران امروز ، مجيد محمدي، جامعه مدني ايران ; سيدمسعود معصومي و منصور ميراحمدي، جامعه مدني در مطبوعات و حسين بشيريه، جامعه مدني و توسعهسياسي در ايران .

17. رك: مرتجي، پيشين ; وزارت كشور، پيشين و حميدرضا ظريفينيا، كالبد شكافي جناحهاي سياسي ايران .

18. منوچهر محمدي، سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران ، صص 110 ـ 103.

19. مهدي بازرگان، بازيابي ارزشها ، ص 119.

20. نهضت زنان مسلمان، مواضع نهضت آزادي در برابر انقلاب اسلامي ، ص 27.

21. صحيفه نور ، ج12 ، صص 285 ـ 284 .

22. روزنامه انقلاب اسلامي ، (22 / 8 / 1359).

23. مهدي بازرگان، انقلاب ايران در دو حركت ، ص 104.

24. احمد بخشايشي اردستاني، اصول سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران ، ص 95.

25. رك: محمدي، پيشين ، صص 136 ـ 123.

26. رسوايي ريگان در ماجراي سفر مكفارلين به تهران (در پنجم ارديبهشت 1365) بهدليل مشابهت با قضيه واترگيت (رسوايي ريچارد نيكسون)، ايران گيت ناميده شد، و زماني كه مسأله انتقال غير قانوني درآمد از محل فروش سلاح به ضد انقلاب نيكاراگوا افشا گرديد، نام ايران ـ كنترا به خود گرفت. پس از اين ماجرا، مك فارلين خودكشي (ناموفقي) كرد، و بسياري از مسئولان امريكايي از قبيل رئيس سازمان سيا استعفا دادند. (محمدي، پيشين ، صص 156 ـ 147)

27. رك: جميله كديور، رويارويي انقلاب اسلامي در ايران و امريكا .

28. جهت مطالعه بيشتر رك: مجموعه نويسندگان، جنگ تحميلي ; زير نظر مرتضي منطقي، نگاهي بر هشت سال جنگ تبليغاتي و محمدي، پيشين ، و براي مطالعه در خصوص موضع گروهكها در قبال جنگ تحميلي رك: اداره تحقيقات و بررسيهاي سياسي، جنگ تحميلي در تحليل گروهكها .

29. پيمان نظامي بلوك شرق در مقابل پيمان ناتو.

30. پيمان اقتصادي بلوك شرق در مقابل بازار مشترك اروپا.

31. امريكا با تصويب قانون داماتو در اواخر سال 1996 شركتهاي خارجي طرف قرارداد ايران را تحريم كرد. در واقع اين اقدام، بزرگترين شكاف اروپا و امريكا پس از جنگ جهاني دوم را پديد آورد. امريكا در 8 مه 1998 از اجراي قانون داماتو و هلمز برتون عقبنشيني كرد.

32. جهت مطالعه بيشتر در اين زمنيه رك: مجتبي اميري، نظريه برخورد تمدنها ; ساموئل هانتينگتون، موج سوم دموكراسي ، ترجمه احمد شهسا; سيدصادق حقيقت، گفتگوي تمدنها و برخورد تمدنها و محمدي، پيشين .

[195]