تغییر در بافت اجتماعی و ترکیب جامعه

تغيير در بافت اجتماعي و تركيب جامعه

مسأله ديگري كه در اثر سياستهاي رژيم و مسايل جهاني، در سالهاي 57 ـ 1342 در جامعه ايران بروز كرد، تغييرات شگرف در بافت اجتماعي و قشر بندي جامعه بود، بهنحويكه تجانس اجتماعي و تركيب جامعه را به هم زد. اين امر عمدةً به واسطه انتقال سيستم اقتصادي ايران از كشاورزي به صنايع مونتاژ وابسته اتفاق افتاد.

جمعيت ايران در اوايل قرن حاضر، به طور عمده روستايي بود، اما در دهه آخر سلطنت شاه با رشد سريع شهرنشيني، شهرهاي بزرگي مانند تهران با انفجار جمعيت (كه بيشتر آنها از شهرهاي كوچك و روستاها مهاجرت كرده بودند) مواجه شدند. يك علّت اين امر، سياستهاي رژيم، بخصوص برنامه اصلاحات ارضي بود.

ايران تا اوايل دهه 1340 از نظر تهيه مواد غذايي خودكفا بود و حتي ميتوانست كمبود ارز خارجي را با صدور پنبه و ميوه و خشكبار تأمين كند، ولي در اثر اجراي اصلاحات ارضي، ايران حتي براي تأمين مواد غذايي خود به خارج وابسته گرديد. در حالي كه مشاوران و تحليلگران توسعه و پيشرفت ايران، معتقد بودند كه ايران بايد فعّاليت عمده خود را روي بهبود وضع كشاورزي متمركز كند، شاه با اين برنامه، در

ــــــــــــــــــــــــــــ

1. جلالالدّين مدني، پيشين، ص 163.

[191]

عمل كشاورزي را نابود و بر ويرانههاي آن صنايع مونتاژ وابسته را ايجاد كرد. در سال 1352 كه افزايش سريع قيمت نفت را داريم، ميزان سرمايهگذاري در كشاورزي، تنها 8 درصد درآمد ملّي را به خود اختصاص ميدهد. (1)

نابودي كشاورزي، نابودي روستاها ومهاجرت مردم به شهرهاي بزرگ را فراهم كرد، بهطوريكه در سال 1357، جمعيت شهرنشين ايران به 20 ميليون نفر بالغ گرديد و از جمعيت روستايي پيشي گرفت. (2) روستاييان در نتيجه نابودي كشاورزي و به دنبال توسعه شهرنشيني، به اميد پيدا كردن شغل مناسب به شهرها هجوم آوردند و ضمن اسكان در حاشيه شهرها و حلبيآبادها، طبقه كارگر روز مزد شهري را ايجاد كردند.

البته بخشي از اين وضعيت ناشي از تفاوت عميق زندگي بين شهر و روستا و تبعيضات ناروا نسبت به روستاييان بود. وضع زندگي روستاييان، جلوهاي بسيار نامطلوب و تضاد چشمگيري با وضع شهريها داشت. عقبافتادگي، محروميت و پراكندگي روستاها، محيط زندگي سخت و طاقتفرسايي را براي روستاييان ايجاد ميكرد و نتيجه اين وضعيت بالا بودن درصد بيسوادي و مرگ و مير در ميان آنها بود. در سال 1353 تنها 39 درصد كودكان لازمالتّعليم روستايي امكان استفاده از آموزش دولتي را داشتند، در حالي كه اين رقم براي شهرنشينان به 90 درصد ميرسيد. (3)

علاوه بر اين، ميان شهرها هم تبعيض وجود داشت و اغلب امكانات خدماتي و رفاهي در شهرهاي بزرگ، بخصوص تهران متمركز شده بود و اين امر، جاذبه آن شهرها را بيشتر ميكرد. حسنين هيكل با اشاره به جمعيت نيم ميليوني تهران در اوايل سلطنت شاه و نيز جمعيت 6 ميليوني آن در سال 1350 مينويسد: حدود 60 درصد تمام دانشجويان ايران و 50 درصد كل پزشكان در تهران ساكن بودند و حدود نيمي از

ــــــــــــــــــــــــــــ

1. منوچهر محمّدي، پيشين، صص 80 ـ 79.

2. همان، ص 80.

3. همان، صص 80 ـ 79.

[192]

مجوّزهاي ساختمانسازي براي تهران صادر ميشد. (1)

بدون اين كه بخواهيم نتيجه بگيريم كه روستاييان شهري نشين بر اثر مشكلات اقتصادي و اجتماعي، طغيان عمومي عليه شاه را به وجود آوردند، بايد بگوييم كه وقوع اين تحولات سريع و شگرف، طي زماني بسيار كوتاه، خودبهخود شكننده است و هر جـامعهاي قدرت تحمل آن را ندارد. در واقع با اين تحولات، ساختار اجتماعي جامعه متحول شده بود و ساختار سياسي جديدي ميطلبيد و همين عدم تجانس در ساخت اجتماعي ميتواند تا حدودي زمينهساز بروز انقلاب اسلامي شده باشد.

ــــــــــــــــــــــــــــ

1. حسنين هيكل، پيشين، ص 216.

[193] [194]