متن کامل

ميقات حج
سال هفتم شماره بيستم و هفتم زمستان 1378

اهداف اجتماعي ـ اقتصادي كنگره عبادي ـ سياسي حج در جهان اسلام

اسماعيل اوليائي

مقدمه:

تحليل و بررسي ابعاد گوناگون كنگره عبادي ـ سياسي حج، نيازمند نگرشي عميق و همه جانبه است كه مي توان مطالعه را با شناخت آيات و روايات معصومين(عليهم السلام) درباره حج و پيامدها و اهداف آن آغاز نمود و با درك جنبه هاي مختلف عبادي، سياسي، فرهنگي و اقتصادي حج از ديدگاه مفسران و دانشمندان اسلامي با منزلت و اهميت حج آشنا شد.

اين آغاز روش تحقيق است و در بعد عملي و كاربردي بايد مناسك و عمليات عظيم و حكمت آموز حج را در دوران پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) و ائمه معصومين(عليهم السلام) با مطالعه سيره عملي و كيفيت برگزاري حج در اين دوره پيگيري نمود، ولي متأسفانه در هر دو زمينه، از منابع و مآخذ تفسير موضوعي و تحليل و بررسي سيره حج پيامبر(صلي الله عليه وآله) و ائمه(عليهم السلام) كمبودهايي مشاهده مي شود كه كار تحقيق را با مشكلاتي مواجه مي سازد.

بعد از پيروزي انقلاب اسلامي و احياي حج ابراهيمي توسط بنيانگذار جمهوري اسلامي و رهبر كبير انقلاب اسلامي، سازمان حج و زيارت و ساير نهادهاي علمي و فرهنگي اقدامات جديدي را آغاز نمودند كه اميد است اين تحقيق در اين راستا مفيد و مؤثر واقع گردد، گرچه چهارچوب و ابعاد تحقيق در راستاي اهداف اجتماعي و اقتصادي حج مي باشد و تحليل و بررسي ساير ابعاد نياز به تحقيق ديگري دارد.

--[30]--

* حج مركز ارتباط جهان اسلام

} جَعَلَ اللهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ قِيَاماً لِلنَّاسِ{(1)

خداوند كعبه را خانه امن قرار داد تا همه مردم در آن جا قيام نموده و براي ارتباط و نزديكي با همديگر و مشاركت در امور مسلمين همت گمارند و اوضاع جهان اسلام در هر سال مورد بررسي و مطالعه قرار گيرد، اين ارتباطات مي تواند شامل موارد زير باشد:

1ـ ميان كشورهاي اسلامي درك متقابل و همزباني و تفاهم مشترك براي گفتگو و مذاكره فراهم شود تا از اوضاع سياسي ـ اقتصادي و فرهنگي همديگر مطلع گردند و راهكارهاي وحدت و همكاري را بشناسند و مورد استفاده قرار دهند.

2ـ رابطه ميان حكومت هاي حاكم بر كشورهاي اسلامي با قدرتهاي استكباري در سطح جهان تحليل شود و كيفيت روابط سياسي، اقتصادي و بازرگاني از ديدگاه اسلام مورد تجزيه و تحليل قرار گيرد تا براي نفي سلطه و جلوگيري از حاكيمت كفار بر مسلمين راهكارهاي عملي همچون بازار مشترك اسلامي، روابط تجاري و بازرگاني تهاتري ميان مسلمين، تأسيس و توسعه بانك بين الملل اسلامي و اتحاديه تعاوني بين الملل اسلامي و... جامه عمل بپوشد و زمينه هاي استقلال و خودكفايي در كشورهاي اسلامي را فراهم سازد.

3ـ ارتباط ميان ملت ها با همديگر و توصيه قرآن كريم براي اخوّت و برادري ميان مؤمنان در سطح جهان، يكي از آرمان هاي جاودانه حج ابراهيمي است; به طوري كه مصداق واقعي وحدت امت اسلام و تحكيم برادري ميان مسلمين جهان در تقويم احسن زماني كنگره جهاني حج به طور ساليانه بوده و حج ابراهيمي فريادگر اين واقعيت است كه قرآن كريم مي فرمايد:

} وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللهِ جَمِيعاً وَلاَ تَفَرَّقُوا{(2)

مهمترين پيوند و ارتباط جاودانه ميان مسلمين، پيوند اعتقادي و جهان بيني توحيدي است و اصولاً ميثاق فطرت و اعتقادات قلبي از انسان قابل تفكيك و انتزاع نيست بلكه بصورت يك انگيزه و عقيده جاوداني همواره تحكيم كننده اتحاد و وحدت مسلمين مي باشد كه در اجتماع عظيم جهاني حج شكوفايي و بروز خواهد كرد اما برنامه ريزي و استفاده مطلوب از اين وحدت در راستاي فلسفه حج

1 ـ مائده: 97

2 ـ آل عمران: 103

--[31]--

ابراهيمي  است.

4 ـ ارتباط ديگري كه در كنگره جهاني حج بايد تحقّق عيني و عملي داشته باشد، روابط متقابل مذاهب و فِرَق گوناگون اسلامي است; زيرا حج كانون اصلي تبادل فكري و بهترين مركز ثقل دارالتقريب بين المذاهب بوده و اكنون نيز مي تواند باشد; به طوري كه تبادل افكار اديان اسلامي در طول تاريخ بشر و مناظره هاي اعتقادي، فلسفي و كلامي در زمان پيامبر خدا(صلي الله عليه وآله) و ائمه معصومين(عليهم السلام) در شهر مكه و مركز وحي انجام مي گرفت و در قرن حاضر كنگره جهاني حج در ام القراي جهان اسلام مي تواند راهكارهاي مناظره فكري، علمي و فلسفي ميان علما و فلاسفه و فقهاي اسلامي را فراهم سازد تا در يك جدال احسن و مناظره نيكو به احسن قول و سرانجام شايسته و نيك در عمل بيانجامد.

* حج كانون وحدت مسلمين براي تشكيل امت واحده

قرآن كريم در فلسفه عبادات و انجام فرايض، همواره مسأله وحدت و يگانگي را محور اصلي و اعتقاد به توحيد و توحيد كلمه را ضرورت حيات سالم زندگي اجتماعي مي داند، به طوري كه اكثريت عبادات و احكام اسلام جنبه اجتماعي و گرايش به سوي جامعه و جماعت دارد و كمتر عبادتي است كه رهنمودها و زمينه هاي تحقق جامعه عدالت گستر اسلام را در مضمون و محتواي خويش مطرح نكند.

آيات و روايات حج، نماز جمعه و جماعت، خمس و زكات و ديگر عبادات و فرايض اسلامي مشحون از يك هماهنگي و حركت جمعي در جامعه اسلامي است كه زمينه هاي تجرّدگرايي و تفرقه را نابود كرده و گرايش هاي گروهي و ملي در وحدت جامعه را فراهم ساخته است، به طوري كه حتي در بيان جملات و كلمات و واژه هاي آيات، صيغه جمع و كثرت بر صيغه مفرد ترجيح داده شده است. اصولاً بينش جهاني اسلام و مدني الطبع بودن خلقت انسان در اساس آفرينش، بهترين الگو و چهارچوب وحدت گرايي و اشتراك مساعي در امور مسلمين است. قرآن كريم در صيغه دعوت عام و جهاني مردم به سوي كعبه معشوق و كانون امنيت و وحدت مسلمين مي فرمايد:

} وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالا وَعَلَي كُلِّ ضَامِر يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجّ عَمِيق{(1)

اي پيامبر جهاني اسلام، دعوت و

1 ـ حج: 27

--[32]--

نداي فراگيرِ فراخواني همه مردم جهان را به سوي مناسك عبادي، سياسي و فرهنگي حج به گوش جهانيان برسان كه كلّ ناس بايد در اين اجتماع حاضر شوند.

راهكارهاي عملي وحدت مسلمين در حج مي تواند مصاديق بارز و ملموسي داشته باشد كه بنا بر ضرورت عيني و كاربردي بودن مناسك حج، به موارد اصلي آن اشاره مي كنيم:

1 ـ وحدت عقيدتي، فكري و جهاني مسلمين، در مقابل جبهه كفر و استكبار جهاني بهترين الگوي مبارزه براي نابودي شرك، بت پرستي و طاغوت ستيزي است; زيرا قرآن كريم جدال حق و باطل را يك سنت جاودانه تاريخ بشري دانسته و پيروزي حزب الله بر حزب الشيطان و حاكميت الله بر طاغوت را قلّه پيروزي و فتح نهايي مي داند.

2 ـ وحدت اجتماعي، سياسي و بين المللي جهان اسلام در مقابل بلوك تك قطبي نظام نوين جهاني و تشكيل امت واحده جهاني اسلام در چهارچوب آيات قرآن كريم:

ـ }كانَ النّاسُ اُمَّةً واحِدَةً{(1)

ـ }أَلا اِنَّ حِزْبَ الله هُمْ الْغالِبُون{(2)

ـ } فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِنْ بِاللهِ فَقَدْ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَي...{(3)

بنابراين، جدال و مبارزه سياسي بدون تشكيلات منسجم و ارتباطات منطقي ميان كشورهاي اسلامي و تنظيم روابط بين المللي در چهارچوب كنفرانس جهان اسلام و ساير نهادهاي حقوقي و بين المللي كه بايد ايجاد و گسترش يابد، امكان پذير نيست; همانطوري كه تاريخ اسلام بيانگر اين ضرورت است و پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) در بدو هجرت و استقرار در مدينه با تدوين قانون اساسي مدينه و بنياد اولين حكومت اسلامي در مقابل حاكميت كفر، شرك و نفاق نهادهاي اساسي را تأسيس نمود و در طول ده سال حكومت اسلامي به پيروزي هاي بزرگ همچون فتح مكه نائل شد.

3 ـ وحدت اقتصادي، تجاري و بازرگاني، يكي ديگر از ابعاد عملي و راهكارهاي عيني حج ابراهيمي است. اصولا تأمين معاش و امنيت حيات و سلامتي جامعه اسلامي مرهون توليد كالا و خدمات مورد نياز مردم است و تأمين ضروريات مصرف و رفع نيازهاي مادي مقدمه رشد فكري و تعالي روحي است، به طوري كه همواره اين واقعيت را بايد پذيرفت كه عقل سالم در بدن سالم است

1 ـ بقره: 213

2 ـ مائده: 56

3 ـ بقره: 256

--[33]--

و طبق روايت پيامبر خدا(صلي الله عليه وآله) كه فرمودند:

* مَنْ لا مَعاشَ لَهُ لا مَعادَ لَهُ

* * كادَ الْفَقْرُ أنْ يَكُونَ كُفْر

بنابراين، ضرورت رفع نيازهاي اقتصادي و تأمين كالا و خدمات اساسي جامعه اسلامي يك واقعيت انكارناپذير است كه در آيات و روايات اسلامي بدان تأكيد و سفارش شده است و اكنون با توجه به گسترش حجم جمعيت و رشد بالاي نرخ جمعيت در كشورهاي اسلامي و عدم توانايي توليد كالا و خدمات مورد نياز جامعه در هر كشور، سلطه مبادلات تجاري و بازرگاني بر جامعه جهاني سايه افكنده است و همه كشورها، بنا بر ضرورت، در امر صادرات و واردات، مشغول مبادله كالا و خدمات مي باشند.

اما آنچه نكته اصلي و حائز اهميت در اينگونه روابط تجاري است، تعادل و تراز بازرگاني مي باشد كه بايد مورد توجه و دقت نظر قرار گيرد.

در اين راستا مي توان كشورهاي جهان را به سه دسته تقسيم كرد و وضعيت كشورهاي اسلامي را در اين طبقه بندي مورد مطالعه قرار داد:

الف ـ كشورهايي كه ميزان صادرات ساليانه آنها بر وارداتشان بيشتر است و مازاد تجارت خارجي دارند، و داراي تراز بازرگاني مثبت مي باشند.

ب ـ كشورهايي كه در امر تجارت بين الملل، تعادل تجاري را با تساوي واردات با ميزان صادرات به دست آورده اند و به اصطلاح تراز بازرگاني آنها تعادل را نشان مي دهد.

ج ـ كشورهايي كه ميزان واردات كالا و خدمات از ميزان صادرات آنها كمتر بوده و همواره گرفتار تراز بازرگاني منفي هستند و كسري بودجه ارزي آنها گسترش مي يابد.

نكته جالب توجه اين است كه موقعيت كشورهاي اسلامي متأسفانه در طبقه بندي ج قرار دارد و اكثريت قريب به اتفاق جوامع اسلامي دچار تراز بازرگاني منفي مي باشند و اين واقعيت تلخ را بايد در ارتباطات بين المللي جهان اسلام، به ويژه در كنگره عظيم حج مورد مطالعه و بررسي عميق قرار داد و راهكارهاي علمي و عملي حل اين مشكل بايد از وحدت برنامه ريزي و آينده نگري در تخصيص بهينه منابع طبيعي ثروت و استفاده مطلوب از نيروي انساني و تخصّصي استوار گردد; زيرا پراكندگي و روزمرگي در امور اقتصادي، همواره خسارات جبران ناپذيري را همراه داشته است.

--[34]--

در اينجا بهتر است اين واقعيت را از كلام عميق و دقيق تر حضرت علي(عليه السلام) مورد مطالعه قرار دهيم كه درباره طبقه بندي كشورها و ملّتهاي گوناگون فرموده اند:

1 ـ احتج الي من شئت تكن اسيره ; محتاج به هر كسي شدي اسير او خواهي شد.

2 ـ استغن عمن شئت تكن نظيره ; بي نياز از هر كسي باشي نظير او خواهي شد.

3 ـ احسن الي من شئت تكن اميره ; بهتر و برتر از هر كسي شوي امير بر او خواهي شد. (1)

طبق بيان حكمت انگيز و گهربار حضرت علي(عليه السلام)، جوامع اسلامي بايد موقعيت خويش را كاملاً در جهان امروز درك كنند و با درك وضعيت خويش به مشكلات و ضعفهاي ساختار اقتصادي، روابط بازرگاني و بين المللي آگاهي يابند و براي حل اين مشكلات راهكارهاي عملي را برنامه ريزي كنند، لذا در اين زمينه با توجه به محدوده اين تحقيق، به اصول كلّي اين برنامه ريزي به طور خلاصه اشاره مي كنيم:

استراتژي كلّي براي نيل به سوي استقلال و خودكفايي در جهان اسلام، با توجه به تجربيات و مشاهدات عيني در قرن 15 هجري (20 ميلادي)، بايد بر ابعاد و عوامل زير استوار شود:

1 ـ بازگشت به خويشتن و خودباوري، كه ضرورت شناخت امكانات و استعدادهاي خدادادي را به ارمغان مي آورد و بهترين مصداق را قرآن كريم در اين باره مي فرمايد:

} وَتَنسَوْنَ أَنفُسَكُمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ...{(2)

} ...نَسُوا اللهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ...{(3)

2 ـ درك عميق و شناخت واقعي دشمن و استكبار جهاني و معرفي آن به جوامع اسلامي، كه ضرورت مبارزه و جهاد در ابعاد گوناگون و از جمله در بُعد اقتصادي و تجاري را به همراه دارد; زيرا قرآن كريم فرموده است: مبادا دشمن خود و خدا را به جاي دوست بگيريد كه در اين صورت به هلاكت مي رسيد و دشمن، شما را نابود مي سازد.

متأسفانه اين واقعيت تلخ را بايد پذيرفت كه بيشتر دولت هاي اسلامي، سلطه گران و استثمارگران بين المللي; به ويژه آمريكاي جهانخوار را به جاي دشمن غدار، بعنوان دوست و رفيق قافله عوضي گرفته اند و تاكنون به همين دليل ضربه هاي

1 ـ غرر الحكم، ج2، ص584

2 ـ بقره: 44

3 ـ حشر: 19

--[35]--

جبران ناپذيري به اركان سياسي و اقتصادي و فرهنگي جامعه خويش وارد كرده اند; از جمله طبق آمار رسمي در مراكز آماري كشورهاي عربي صادركننده نفت، در يك سال ميلادي (1998) به ميزان 350 ميليارد دلار ضرر و زيان كاهش قيمت نفت داشته اند و اغلب كشورهاي عربي منطقه خاورميانه، دچار كسري بودجه دايمي مي باشند.

3 ـ ايجاد و گسترش روابط اقتصادي، بازرگاني و بين المللي جهان اسلام بر اساس منافع متقابل و لغو قراردادهاي بازرگاني و تجاري با بيگانگان، براي تقويت بازار مشترك ميان كشورهاي اسلامي و مبادلات تجاري متقابل بر اساس مزيّت نسبي.

4 ـ تشكيل و گسترش بانك بين المللي ـ اسلامي در مجموعه كشورهاي عضو كنفرانس اسلامي در راستاي جذب، تمركز و هدايت ذخاير ارزي و اعتبارات مالي كشورهاي اسلامي و عدم ذخيره سازي و سپرده گذاري در بانك هاي اروپا و آمريكا، كه موجب تقويت سيستم بانكي بيگانگان و تضعيف شبكه بانكي در كشورهاي اسلامي شده است.

اصولاً همكاري هاي نزديك و مداوم اقتصادي آنهم از نوع بلندمدت ميان كشورهاي اسلامي، بدون تغيير بنيادي در ساختار پولي، مالي و تجاري امكان پذير نيست، لذا سلطه طويل المدت بانك جهاني و صندوق بين الملل پول به طور مستقيم، اقتصاد كشورهاي عربي و اسلامي را تحت سلطه و نفوذ خود قرار داده و امكان فعاليت سرمايه گذاري مستقل و آزاد را نمي دهد و نجات از اين سلطه، نيازمند سيستم بانكي مستقل مي باشد.

5 ـ تشكيل و توسعه اتحاديه هاي منطقه اي در كشورهاي اسلامي آفريقا، آسيا و خاورميانه براي برنامه ريزي بلندمدت، به منظور هماهنگي و تبادل نظر كارشناسان اقتصادي و تنظيم و اجراي سياست هاي اقتصادي نامناسب در مسائل مهم تجاري و بازرگاني به ويژه:

ـ توليد و صادرات نفت بر اساس حفظ منافع جامعه اسلامي در بلندمدت.

ـ صادرات و مبادلات بازرگاني متقابل كشورهاي اسلامي با حذف تعرفه هاي گمركي.

ـ نخريدن و وارد نكردن كالا و تكنولوژي از كشورهاي غربي و بيگانه براي حفظ استقلال كشورهاي اسلامي در مقابل سلطه بيگانگان.

--[36]--

ـ همكاري و همفكري مداوم براي توليد و عرضه تكنولوژي در سطح مراكز علمي ـ تحقيقي و دانشگاه هاي كشورهاي اسلامي، با توجه به سوابق علمي و تحقيقي جهان اسلام.

* ـ حج زمينه همكاري و مشاركت براي رشد و توسعه اقتصادي جهان اسلام

} وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالا وَعَلَي كُلِّ ضَامِر يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجّ عَمِيق لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ...{(1)

قرآن كريم در آيه فوق به صراحت بيان مي كند كه كنگره جهاني حج، آثار و بركات فراواني دارد و منافع و فوايد سياسي، اقتصادي، فرهنگي، دفاعي و اخلاقي حج ابراهيمي را در كلمه جامع و فراگير مَنافِعَ لَهُم در آيه تصريح نموده است:

1 ـ وحدت و يگانگي، يكي از اركان برنامه ريزي رشد و توسعه اقتصادي:

در هر مقياسي،برنامه ريزي (خانواده، جامعه، منطقه اي و بين المللي) بر اصل وحدت و هماهنگي استوار مي گردد و بدون اعتصام و همفكري اعضاي جامعه و همدلي دولت و ملت نمي توان اصلاحات اقتصادي را آغاز كرد چه رسد به تداوم و استمرار آن، در نيل به اهداف معين.

حج مناسب ترين فرصت و موقعيت را براي تبادل نظر و مذاكرات اصولي ميان ملتها فراهم ساخته تا در پرتو ارتباطات منطقي و مداوم، بتوان به مشكلات و كمبودهاي كشورهاي اسلامي آگاهي و شناخت لازم را كسب كرد و هر كشوري از مجموعه جهان اسلام به عنوان عضوي از بدن و ساختار جهاني مسلمين در مشكلات ديگر اعضا شريك و سهيم شود همانطور كه مرحوم سعدي بهترين فرم و ماهيت ارتباط ميان ملتها را چنين ترسيم نموده است:

بني آدم اعضاي يك پيكرند *** كه در آفرينش ز يك گوهرند

چو عضوي بدرد آورد روزگار *** دگر عضوها را نماند قرار

تو كز محنت ديگران بي غمي *** نشايد كه نامت نهند آدمي

بديهي است نكات فوق در اشعار سعدي، مضمون روايات معصومين(عليهم السلام) در كيفيت ارتباط ميان جماعت مسلمين در سطح جهان اسلام مي باشد كه به طور عام درباره بني آدم مصداق پيدا مي كند.

نكته قابل توجّهي كه بايد بدان توجه داشت، اين است كه كنگره جهاني حج به

1 ـ حج: 28ـ27

--[37]--

عنوان پل ارتباط و پيوند، مقدمات ضروري اين پيوند و هماهنگي ميان جوامع اسلامي است و نبايد به زمان محدود ايام مناسك حج اكتفا نمود بلكه تداوم و استمرار اين ارتباطات بعد از مناسك حج مورد توجه و عنايت مي باشد و در اين آيه شريفه، عمدتاً به اهداف و آثار حج و پيامدهاي عظيم آن در طول سال، توجه شده نه صرفاً به خود عمل عبادي حج; زيرا خداوند حكيم هيچ دستور و فريضه اي را بدون علت و فلسفه بيان نفرموده است.

2 ـ در برنامه ريزي رشد و توسعه، روح مشاركت و همياري است كه قرآن كريم در اين باره در سوره مائده، آيه دوم مي فرمايد:

} تَعاوَنُوا عَلَي البِرِّ وَالتَّقوي وَلا تَعاوَنُوا عَلَي الإِثْمِ وَالْعُدْوان{(1)

ضرورت تعاون و همكاري ميان ملتها و جوامع اسلامي، نيازمند تعيين موضوع و هدف است; زيرا بدون شناخت موضوع و داشتن هدف مطلوب، نمي توان برنامه ريزي علمي و منطقي داشت، لذا در آيه فوق دو موضوع كاملاً متفاوت مطرح شده است:

الف ـ برّ و تقوي كه به معناي نيكي و سعادت جامعه در راستاي تقواي الهي است و همه جوامع بشري، بويژه جامعه اسلامي، خواستار سعادت و خوشبختي در زندگي دنيا و آخرت مي باشد و ضرورتاً بيان مفهوم برّ و تقوي در تفسير آيه فوق بهترين شناخت را به دولت اسلامي و مردم مسلمان مي دهد كه با واژه مَنافِعُ لِلنّاس ارتباط و هماهنگي كامل دارد و مي تواند موضوع برنامه ريزي كلان در جامعه و در سطح بين المللي براي جوامع اسلامي قرار گيرد كه در حقيقت مصداق واقعي معروف مي باشد.

ب ـ موضوع دوم در آيه فوق اثم و عدوان مي باشد كه در بيان مفسران به مفهوم گناه و تجاوز از حدود الهي آمده است; زيرا گناه و معصيت همواره مي تواند زمينه تجاوز به حقوق ديگران را فراهم سازد و در اين آيه بعنوان يك پديده منكر و مفسده اجتماعي، از آن نهي شده است. بديهي است روحيه منفعت طلبي و خودخواهي انسان مي تواند جامعه را به راه هاي باطل و انحراف از مسير عدالت و اهداف مطلوب اجتماعي دعوت كند و رفتار فرديِ آلوده به گناه و تجاوز، بتدريج در جامعه زمينه فساد و تجاوزات كلان و عمومي را فراهم سازد، لذا در آيه فوق دو نكته مورد توجه قرار گرفته است:

اولا: هيچ فردي از افراد مسلمان حق

1 ـ مائده: 2

--[38]--

مشاركت و همكاري در امور انحرافي و مفاسد اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي ندارد و تأكيد آيه بر عدم همكاري و تعاون در اين موارد است.

ثانياً: افراد مسلمان و دولت اسلامي وظيفه دارند جلوي اين گونه تجاوزات اجتماعي و سوء استفاده از حقوق و اموال عمومي را قاطعانه بگيرند و اجازه گسترش فساد مترفين و رفاه زدگان بي درد و غير متعهّد را ندهند بلكه با آنها به مبارزه برخيزند; زيرا مصداق واقعي براي منكرات مي باشد.

3 ـ بايد در آيه فوق مورد توجه قرار گيرد، واژه تعاون است; زيرا هرگونه برنامه ريزي و آينده نگري در وضعيت اقتصادي، سياسي و فرهنگي جهان اسلام نمي تواند ديگر ملت ها و كشورها را ناديده بگيرد و ماهيت روابط پيچيده بين المللي در ابعاد گوناگون، اكنون حقيقتِ عميق نگريِ قرآن را ثابت مي كند; زيرا هر گونه تئوري رشد و توسعه اقتصادي نمي تواند صرفاً براي بخشي از پيكره جامعه بين الملل باشد، اين بدان جهت است كه ساختار روابط بين المللي سرنوشت ملتها را با يكديگر پيوند زده است; لذا هر گونه اصلاحات ساختاري در جامعه اسلامي بايد آنچنان عميق و دقيق انجام گيرد كه بتواند الگو و مدل مطلوب براي جوامع ديگر قرار گيرد و شاخصه هاي: نيكي، تقوي و سعادت جامعه اسلامي، ديگران را جلب و جذب نمايد.

* همكاري و مشاركت مسلمانان و تشكيل بازار مشترك اسلامي

اصولاً تأمين نيازهاي مادي و تأمين حيات سالم اقتصادي در جوامع اسلامي، يك ضرورت انكارناپذير است و در بيشتر كشورها، برنامه ريزي اقتصادي براي تأمين نيازهاي جامعه، به عهده دولت و حكومت مي باشد اما به دليل وابستگي و سلطه بيگانگان بر اغلب كشورهاي اسلامي، دولتها وابسته به بيگانه بوده و چون استقلال سياسي و اقتصادي وجود ندارد، بيشتر كالاها و خدمات مصرفي جامعه از كشورهاي غربي و اروپايي وارد مي شود و اين وابستگي در مصرف، به دليل استمرار و طولاني بودنِ مدت آن، براي كشورهاي اسلامي عادت معمول و طبيعي تلقي شده است و در اغلب جوامع اسلامي، بيگانگان سلطه اقتصادي و استثمار را براي خود تحكيم بخشيده و به تدريج سلطه سياسي، فرهنگي واجتماعي را به دنبال داشته است.

--[39]--

اين واقعيت تلخ نه تنها در كشورهاي اسلامي به طور فراگير مشاهده مي شود بلكه به نحوي شديد و خطرناكتر، در كشورهاي عربي; از جمله عربستان گستردگي بيشتري يافته و اكثريت نيازهاي جامعه را كالاها و خدمات بيگانگان تأمين مي كند.

اين وابستگي و سلطه اقتصادي بر بازار مسلمين، متأسفانه در ايام برگزاري مناسك حج قابل مشاهده و ملموس است; زيرا انبوه جمعيت زائران بيت الله، عموماً بعد از انجام اعمال عبادي حج براي خريد و تهيه سوغات وارد بازارهايي مي شوند كه بيشتر كالاهاي عرضه شده براي فروش، غربي و وارداتي بوده و با قيمت زياد به دليل تقاضاي فوق العاده در بازار مدينه و مكه به مسلمين فروخته مي شود.

در يك تحليل و بررسي علمي، مي توان آثار و پيامدهاي تداومِ چنين سلطه اقتصادي بيگانه بر بازار مسلمين را در عوامل زير خلاصه كرد:

1 ـ انتقال درآمدهاي عمومي جامعه و پرداخت هاي ارزي مداوم به بيگانگان به دليل ضرورت پرداخت قيمت كالاها و خدمات وارداتي و ايجاد كسري تراز پرداختي در بودجه ارزي كشور اسلامي به طور مداوم و مستمر.

2 ـ ايجاد بازار و گسترش امكانات بازاريابي براي بيگانگان جهت فروش و عرضه كالاها و خدماتي كه در كشور توليد كننده امكان فروش و عرضه، به دليل اشباع بازار داخلي، وجود ندارد و توليد كننده سه مشكل براي ادامه توليد دارد:

الف ـ عدم تقاضاي داخلي موجب مي شود كالا به بازار عرضه گردد و اين موجب كاهش قيمت و در نتيجه كاهش سود و در مواردي منجر به زيان توليد كننده شود.

ب ـ عدم فروش كالا، به دليل كاهش قيمت در بازار داخلي، نياز به امكانات انبارداري و نگهداري كالاها دارد كه اين امر منجر به هزينه و سرمايه گذاري جديد خواهد شد ولي كارفرما مايل به پرداخت چنين هزينه هايي نمي باشد.

ج ـ عدم امكان فروش و تأمين درآمد در بازار داخلي، براي توليدكننده موجب كاهش درآمدها شده و با كاهش درآمد، امكان تأمين هزينه عوامل توليد; يعني مزد كارگران، سود كارفرما، بهره اعتبارات بانكي و غيره وجود ندارد، لذا براي تأمين درآمد و پرداخت هزينه ها ناچار به صدور و عرضه كالا به كشورهاي ديگر مي باشد.

3 ـ با توجه به ورود كالا و خدمات

--[40]--

بيگانه به كشورهاي اسلامي، به دليل كيفيت بالاتر و جلب توجه مصرف كنندگان به كالاهاي وارداتي، به تدريج كالاي توليد داخل با عدم تقاضا روبرو شده و كالاي بيگانه جانشين كالاي ملي مي شود; اين امر يك جريان پيوسته ايجاد مي كند كه به صورت تدريجي و مداوم عدم تقاضاي كالاي ملي، موجب عدم توليد و عرضه آن گرديده و توليدكنندگان داخلي با مشكلات زيادي روبرو مي شوند; از جمله:

الف ـ عدم توانايي كسب درآمد براي پرداخت هزينه هاي توليد و ضعف بنيه اقتصاد ملّي، با توجه به ضرر و زيان واحدهاي توليدي داخلي و تعطيلي يا ورشكستگي آنها.

ب ـ عدم انگيزه و علاقه براي سرمايه گذاري روي توليدات ملي، به دليل سودآور نبودن سرمايه گذاري و كاهش توليدات داخلي در مقابل كالاي وارداتي از خارج.

ج ـ انتقال سرمايه ها از بخش هاي اصلي اقتصاد (كشاورزي ـ دامپروري ـ صنايع و...) به بخش هاي: خدماتي، تجاري و واسطه اي و ايجاد انحراف در برنامه سرمايه گذاري ملّي.

د ـ تشديد سير بي رويه واردات بيگانه و گسترش مصرف وارداتي در جامعه و انتقال درآمد به خارج كه موجب تضعيف اقتصاد ملي مي گردد.

هـ ـ كاهش درآمدهاي داخلي و افزايش كسري بودجه و كسري تراز بازرگاني، به دليل رشد زياد واردات و كاهش صادرات، به خصوص در كشورهاي تك محصولي و وابسته به درآمدهاي نفتي.

4 ـ تأثير واردات بيگانه بر الگوي مصرف جامعه اسلامي، و آثار مخرّب فرهنگي و سياسيِ وابستگي به مصرف كالاها و خدمات بيگانگان، در درازمدت، اصولاً خيلي از كالاهاي وارداتي در الگوي مصرفي جامعه ـ كه بايد متناسب با درآمد ملي و درآمد سرانه تنظيم شود ـ آثار تخريبي دارد. افراد ثروتمند و غني در جامعه الگوي مصرف بيگانه را انتخاب كرده و ساير طبقات جامعه هم به صورت تقليد و رقابت در مصرفگرايي به تدريج به كالا و خدمات بيگانه تمايل پيدا مي كنند و اين گرايش به مصرف كالاي خارجي كه ضد ارزش است و با منافع ملي، مذهبي و اقتصاديِ جامعه اسلامي مغايرت و ناسازگاري دارد، كم كم به صورت ارزش معرفي مي شود و جامعه دچار الگوي مصرف بيگانه مي گردد. علاوه بر اين،

--[41]--

مبادلات تجاري و بازرگاني بيگانه با كشورهاي اسلامي موجب ايجاد سلطه و نفوذ اقتصادي و زمينه ساز استثمار مي شود لذا قرآن كريم براي جلوگيري از حاكميت كفار بر مسلمانان مي فرمايد:

} ... وَلَنْ يَجْعَلَ اللهُ لِلْكَافِرِينَ عَلَي الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلا{(1)

و هرگز خداوند براي كفار، سلطه بر مؤمنين قرار نداد.

بر همين اساس، مفسران و علماي اسلامي، هرگونه روابط سياسي، فرهنگي و اقتصادي كه زمينه ساز سلطه و حاكميت بيگانگان بر جامعه مسلمين باشد را تحريم كرده اند و ما در تاريخ معاصر ايران اسلامي شاهد موضعگيري صريح و قاطعانه علماي بزرگ اسلام بهويژه فقهاي تشيع در اين رابطه بوده ايم; نظير فتواي تاريخيِ تحريم تنباكو، مبارزات سيد جمال الدين اسدآبادي، مرحوم شهيد مدرس و آية الله كاشاني و سرآمد همه آنها مبارزات قاطعانه و پيروزي امام خميني(قدس سره) در تحريم و مبارزه با قرارداد كاپيتولاسيون و ديگر قراردادهاي نفتي، تجاري و اقتصادي رژيم پهلوي با بيگانگان و تداوم اين مبارزات ضد استعماري در عصر انقلاب اسلامي و قطع رابطه با اسرائيل و آمريكا و برخي كشورهاي اروپايي در مقاطعي از دوران انقلاب، به دليل مواضع خصمانه آنها بر ضدّ جمهوري اسلامي ايران.

اكنون با توجه به ابعاد گوناگون سلطه خارجي بر بازار مسلمين و آثار سوء ناشي از واردات و مصرف كالا و خدمات بيگانه در جامعه اسلامي، ضرورت تجديد نظر در روابط تجاري ـ بازرگاني با كشورهاي استثمارگر احساس مي شود و اين موضوع مي تواند در كنگره عبادي ـ سياسي حج مورد بررسي و گفتگو ميان كشورهاي اسلامي قرار گيرد تا زمينه هاي تفاهم و همكاري ميان كشورهاي مسلمان براي مبادلات متقابل و تأسيس بازار مشترك اسلامي فراهم گردد.

اصولاًيكي از منافع عظيم و بلند مدّت حج، مطالعه روش هاي مناسب براي قطع سلطه و استثمار كفار از جامعه مسلمين مي باشد و بهترين موقعيت براي تبادل نظر و تصميم گيري مناسب، ايام برگزاري حج است كه اعمال و مناسك حج را با فلسفه و اهداف واقعي آن، كه مبارزه علمي و مستمر با استكبار جهاني و قطع سلطه كفار بر مسلمين است، همراه سازيم.

بنابراين تشكيل بازار مشترك مسلمين و عرضه كالاها و خدمات براي

1 ـ نساء: 141

--[42]--

تأمين نيازهاي متقابل جوامع اسلامي يك راهكار منطقي و اصولي براي قطع سلطه خارجي است و كليه كشورهاي اسلامي مي توانند با شناخت امكانات بالقوه اقتصادي خويش و توليد كالاها و خدمات متناسب با سطح استاندارد و كيفيت لازم، نيازهاي همديگر را تأمين نموده و مازاد بر  مصرف داخلي را به ساير كشورهاي اسلامي صادر نموده، بالعكس كمبودهاي خود را وارد نمايند و در يك ارتباط و همكاري متقابل تجاري و بازرگاني، در مقابل بيگانگان به استقلال و خودكفايي برسند.

بديهي است براي نيل به اين هدف، وحدت و هماهنگي و همدلي و همكاري متقابل ميان كشورهاي اسلامي ضروري است و فضاي الهي و توحيدي حج مي تواند چنين وضعيّتي را در اختيار ملل اسلامي قرار دهد تا با توحيد كلمه و اتفاق نظر، به اهداف عالي و حكيمانه حج ابراهيمي واصل گردند.

نتيجه گيري و پيشنهادها:

بررسـي ابعاد اجتماعي و اقتصادي حج و تحليل و بررسي اهداف كنگره عبادي ـ سياسي حج نيازمند فرصت وسيع و دسترسي به منابع موثق مي باشد كه در محدوده فرصت و امكانات، نمي توان به هدف مطلوب واصل شد، اما با توجه به ضرورت فتح باب و آغاز نيكو براي يك نگرش جامع به حج ابراهيمي، اين تحقيق را آغاز نموديم تا ان شاءالله به لطف و عنايات پروردگار و همراهي و همگامي واحد آموزش و تحقيقات بعثه مقام معظم رهبري بتوانيم در آينده با استفاده از فرصتِ اوقاتِ فراغت از آموزش جاريِ دروسِ دانشگاهي به اين امر مهم تداوم بخشيم.

اكنون خلاصه دستاوردهاي اين تحقيق را به حضورتان تقديم مي دارم:

1 ـ طرح و ارائه مباحث اجتماعي، اقتصادي و سياسي حج در سطح مطبوعات كشور به ويژه فصلنامه وزين ميقات حج و ديگر نشريات ادواري سازمان حج و زيارت.

2 ـ تهيـه و ترجمـه متـون علمـي ـ تحقيقي مناسب در قبل از آغاز كنگره حج و انتشار و توزيع آنها ميان حجاج ساير كشورهاي اسلامي در ايام حج، به ويژه موضوعات بين المللي و فراگير حج در ابعاد سياسي ـ اقتصادي.

3 ـ جذب و بكارگيري افراد محقق دانشگاهي و حوزوي براي تحقيقات

--[43]--

كاربردي به صورت گروهي، زير نظر بعثه مقام معظم رهبري.

4 ـ برگزاري جلسات بحث و مذاكره در ايام حج ميان نخبگان و صاحبنظران از علما و دانشمندان كشورهاي مختلف كه در مراسم حج حضور دارند، براي مشاوره و جدال احسن درباره نيازها و مشكلات جهان اسلام و ارائه راه حل عملي براي آنها.

5 ـ طرح و بررسي راه ها و روش هاي مناسب براي مبادلات تجاري و بازرگاني كشورهاي اسلامي با عربستان براي عرضه و فروش محصولات توليدي جوامع اسلامي و كاهش تدريجي كالاهاي غربي و اروپايي براي ايجاد استقلال و خودكفايي ميان كشورهاي مسلمان به ويژه در ايام مناسك حج براي خريد سوغات.

6 ـ تجديد نظر در روابط اقتصادي، بازرگاني و سياسي ميان كشورهاي اسلامي براي جلوگيري از تفرقه و جدايي و حلّ مشكلات مختلف ميان كشورها براي ايجاد وحدت و هماهنگي كه رمز اصلي استقلال و خودكفايي جامعه مسلمين مي باشد.

7 ـ برگزاري نمايشگاه هاي بين المللي ميان كشورهاي عضو سازمان كنفرانس اسلامي براي آگاهي و شناخت صنايع و فرآورده هاي اقتصادي همديگر و ايجاد زمينه بازاريابـي و مبادلات متقـابل ميـان آنها.

8 ـ برقراري روابط علمي، تحقيقي و پژوهشي ميان كشورهاي اسلامي در سطح دانشگاه ها و مراكز علمي و تبادل نيروي انساني متخصص و دانش فني براي تأمين نيازهاي علمي و ايجاد زمينه رشد و شكوفايي استعدادهاي ملي براي حذف سلطه بيگانه.

و مِنَ اللّهِ التّوفيق وَ عَلَيه التّكلان