متن کامل
مکّه و مدینه مرکز تحقیقات حج 4 حج امانتی الهی و چهارمین رکن اسلام است، سه رکن پیش از آن عبارتند از نماز ، زکات ، و روزه . در اهمیت حج همین بس که در روایت آمده است: اگر مسلمانی مستطیع شود و به مکه نرود و بمیرد، شایسته نام مسلم
مكّه و مدينه
مركز تحقیقات حج
حج امانتي الهي و چهارمين ركن اسلام است، سه ركن پيش از آن عبارتند از نماز ، زكات ، و روزه . در اهميت حج همين بس كه در روايت آمده است: اگر مسلماني مستطيع شود و به مكه نرود و بميرد، شايسته نام مسلماني نيست و يهودي يا نصراني از دنيا خواهد رفت.
شبه جزيره عربستان
عربستان سعودي دو ميليون و دويست و چهل هزار كيلومتر مربع مساحت دارد و جمعيت آن حدود 13 ميليون نفر است. اين كشور در جنوب غربي آسيا واقع شده و از شمال به كشور اردن هاشمي، عراق و كويت و از شرق به
خليج فارس و شيخ نشينهاي جنوبي آن و درياي عمان، و از جنوب به جمهوري يمن و از مغرب به درياي سرخ محدود است. پادشاهي در عربستان موروثي است و شخص پادشاه بر وزيران رياست دارد. پايتخت عربستان رياض است و مراكز ديني اين كشور دو شهر مكه و مدينهاند. ساكنان عربستان مسلمانند اما در فروع، پيرو مذهب احمد بن محمد بن حنبل (م - 242) و در اصول اعتقاد، پيرو مكتب ابوالحسن اشعري (م - 330) ميباشند. گروهي از آنان پيروان محمد بن عبدالوهاباند. وي در شهر عُيَيْنه از بلاد نجد متولد شد. فقه حنبلي را از پدر خويش آموخت و سرانجام بر اثر خواندن كتابهاي ابن تيميه (661 - 728) و شاگرد او ابن قيم (691 - 751) روش آنان را پذيرفت. اين دو در اصطلاح، معروف به ظاهري هستند؛ يعني بر ظاهر معناي قرآن و احاديث اعتماد ميكنند. محمد بن سعود سر سلسله خاندان سعودي، كه در دهكده درعيه (نزديك رياض فعلي) اقامه داشت، به وي گرويد و پس از او نيز پادشاهان ديگر از وي پيروي كردند. محمد بن عبدالوهاب و گرويدگان به وي، ساختن قبر و هر گونه نما روي قبرها را بدعت و كفر ميدانند و بدين
جهت آثار قبرهايي را كه در بقيع ، اُحُد ، مكه و ديگر جاها بود ويران كرده، قبرها را با زمين هموار ساختند. در عربستان سعودي پيروان ديگر مذاهب اسلامي نيز وجود دارند؛ و از جمله در مدينه، مكه و قطيف، اقليت شيعه زندگي ميكنند.
مكه
مكه ام القري و مركز ظهور دين اسلام است و گذشته از شرافت و قداستي كه از آغاز خلقت و به خصوص از زمان حضرت ابراهيمعليه السلام داشت، نخستين آيههاي قرآن كريم نيز در آنجا بر رسول خداصلي الله عليه وآله فرود آمد. و نيز آنجا زادگاه آن حضرت و امير مؤمنانعليه السلام و فاطمه زهراعليها السلام است. مكه در ارتفاع 330 متر از سطح دريا قرار دارد و رشته كوههاي متعددي آن را فرا گرفته است. فاصله مكه تا بندر جده حدود هشتاد كيلومتر و درجه حرارت آن در زمستان و تابستان ميان 18 تا 47 درجه بالاي صفر متغير است. هر چند اين شهر از هزاران سال پيش به قداست معروف بوده اما سراسر اين تاريخ جز آغاز و آخر آن به درستي روشن نيست. به فرموده قرآن كريم، نخستين كس ابراهيم بود كه خانواده خود را در اين سرزمين بي آب و
علف جاي داد تا اين كه در دورههاي پس از آن، گروهي به نام عماليق بر آن مسلط شدند. در سده چهارم ميلادي بر اثر به هم خوردن اوضاع اجتماعي و اقتصادي جنوب عربستان، دستههايي از مردم جنوب به ديگر نقاط شبه جزيره مهاجرت كردند. تيرهاي كه به نام جُرْهم معروف بودند در مكه ساكن شدند و كار اداره شهر را به عهده گرفتند. پس از آنان تيره خزاعه بر آنجا سلطه يافتند و در آغاز سده ششم ميلادي قصي فرزند كلاب، جدّ اعلاي رسول خداصلي الله عليه وآله قريش را، كه در بيابانها و درههاي بيرون مكه ميزيستند، به شهر آورد و رياست مكه را در دست گرفت و دار الندوه را تأسيس كرد. دار الندوه نخستين و تنها مجلس مشاوره در سراسر عربستان بود. اين مجلس سپس منزلگاه خلفا و امرا گرديد، سپس اندك اندك بناي آن رو به ويراني نهاد و سرانجام جزو مسجد گرديد و امروزه هيچ نشاني از آن نمانده است.
مسجد الحرام
نام مسجدي است كه گرداگرد كعبه قرار دارد و قديميترين و معروفترين مسجد در تاريخ اسلام به شمار ميرود. تاريخ نشان ميدهد كه تا پس از رحلت رسول
گراميصلي الله عليه وآله مردم خانههاي خود را نزديك به خانه كعبه ميساختند، سپس در دوران خلفا از آن جلوگيري كرده و به تدريج بر مساحت مسجد افزودند؛ به شكلي كه هم اكنون حدود يكصد و هشتاد هزار متر مربع مساحت دارد. شصت و دو در بزرگ و كوچك براي آن ساختهاند؛ سه در اصلي و بزرگ آن به نامهاي باب العمره ، باب السلام و باب ملك عبد العزيز معروف است و بر هر يك دو مناره به ارتفاع 92 متر با قاعدهاي به ابعاد 7 * 7 متر قرار دارد و بر تارك هر مناره، هلالي به ارتفاع 6/5 متر از برنز طلاكاري است. هفتمين مناره مسجد بر در باب الصف است. دو مناره بزرگ نيز كه هر يك به ارتفاع 89 متر است در ضلع غربي مسجد، در توسعه اخير بنا گرديده است كه بدين ترتيب تعداد آنها به نُه عدد رسيده است. مسجد با وسعت فعلي گنجايش حدود 820 هزار نمازگزار را دارد.
خانه كعبه
كعبه ساختمان چهار گوشه مسقفي است در داخل مسجد الحرام كه نماي ظاهري آن را سنگهاي مايل به رنگ خاكستري تشكيل ميدهد و در تمام مدت سال، با
پردهاي سياه كه حاشيه فوقاني آن با نخهاي طلايي قلاب دوزي شده، پوشيده است. بلندي خانه كعبه تقريباً 15 متر است. طول ضلع درِ كعبه، يعني از ركن اسود تا ركن عراقي 68/11 متر طول ركن عراقي تا شامي؛ طرفي كه حجر اسماعيل در آن قرار دارد 9 متر و 90 سانتي متر طول ركن شامي تا ركن يماني 04/12 متر و طول ركن يماني تا ركن اسود 18/10 متر است. درِ خانه بر ضلع شرقي قرار دارد و بلندي آن از زمين دو متر است. و در تمام سال، جز هنگامي كه بخواهند داخل خانه را شستشو كنند، و يا ميهماني بلند پايه از كشورهاي اسلامي داشته باشند بسته است.
اركان كعبه
هر يك از چهار ضلع خانه يا چهار ركن آن، به نامي موسوم است، ركن شمالي را عراقي ، ركن غربي را شامي ، ركن جنوبي را يماني و ركن شرقي را اسود گويند. خانه كعبه مربع شكل و مسقف و داخل آن داراي سه ستون است. در بازسازي سال 1375 ه ش. ديوارهاي داخلي آن را تعمير و سنگهاي جديد بر آن نصب كردهاند.
حجر الاسود
حجر الاسود كه در ركن شرقي است و به ارتفاع تقريبي يك و نيم متر از زمين قرار گرفته، سنگي است سياه مايل به سرخي و بيضي شكل به قطر سي سانتيمتر كه در آن نقطههاي قرمز ديده ميشود و در پوششي از نقره قرار گرفته است.
ناودان
ناودان بر بام خانه، ميان ركن عراقي تا شامي و بر فراز حجر اسماعيل واقع است. گويند آن را نخست حجاج بن يوسف نهاد تا باران بر بام خانه جمع نشود. در روايت آمده است كه دعا در زير ناودان كعبه مستجاب است.
حجر اسماعيل
حجر اسماعيل ميان ركن شامي و عراقي و با ديوارهاي به صورت نيم دايره، به ارتفاع 30/1 و عرض 50 سانتيمتر قرار دارد. گويند هاجر و اسماعيل و حدود 70 پيامبر در آنجا مدفون اند.
مُلْتَزَم
آن قسمت از ديوار خانه، كه ميان حجر الأسود و درِ خانه كعبه واقع است را ملتزم نامند؛ زيرا حاجيان خود را موظف و ملزم ميدانند كه در آنجا دعا كنند.
مستجار
مستجار در كنار ركن يماني و در قسمت مقابل درِ كعبه واقع شده و آن زمان كه كعبه دو در داشته، درِ ديگر آن در اين محل بوده و سپس مسدود گرديده است و گويند همان جايي است كه براي فاطمه بنت اسد هنگام ولادت مولود كعبه، عليعليه السلام شكافته شد.
شاذروان
برآمدگي كوتاهي را كه در اطراف ديوار كعبه - جز سمت حجر اسماعيل - وجود دارد شاذروان نامند.
مقام ابراهيم
در فاصله حدود 13 متري ديوار كعبه و در سمت حجر الاسود، بنايي با قبهاي كوچك و طلايي رنگ وجود دارد. درون آن سنگي است كه جاي پايي در آن ديده ميشود و آنمنسوب بهجاي پايابراهيمعليه السلام است. در گذشته، بر روي اين محل قبهاي بزرگ از آجر و سنگ و چوب بنا شده بود
كه اطراف آن را با آيات قرآن مزين كرده بودند و چون از فضاي مطاف ميكاست در سال 1385 ه . ق. به دستور دولت سعودي تخريب و به جاي آن ضريحي كوچك به شكل كنوني ساخته شد.
پرده كعبه
بر روي كعبه پوششي است سياه رنگ كه آن را كسوه و يا پرده كعبه مينامند. نخستين كسي كه خانه كعبه را پرده پوشانيد به قولي تُبع حميري پادشاه يمن بود. اميرمؤمنان علي بن ابي طالبعليه السلام نيز همه ساله از عراق براي كعبه پردهاي ميفرستاد. چون مهدي عباسي به خلافت رسيد خادمان كعبه از انبوهي پردهها بر روي كعبه شكايت كردند و گفتند بيم آن ميرود كه خانه صدمه ببيند. مهدي دستور داد پردهها را بردارند و تنها يك پرده بر آن بگذارند و سالي يك بار آن را عوض كنند اين سنت تا به امروز ادامه دارد. و بر آن آيههايي از قرآن كريم قلاب دوزي شده است.
زمزم
هنگامي كه ابراهيم همسرش هاجر و اسماعيل را به مكه آورد و كنار كعبه سكونت داد، اسماعيل به شدت تشنه شد و مادر به دنبال آب ميان صفا و مروه دويد و سرانجام جبرئيل بال و يا پاشنه پاي خود را بر زمين كوفت و زمزم جوشيد، پس از مدتي آثار چاه از ميان رفت تا آن كه عبدالمطلب بار ديگر آن را حفر نمود و از آن زمان تا كنون حاجيان از اين آب بهرهمند ميشوند. در توسعه اخير سالنهاي جداگانهاي براي زنان و مردان، در طبقه زيرزمين مطاف، در كنار چاه ساخته شده و زائران از شيرهاي آبي كه در آنجا نصب شده و نيز از ظرفهاي ويژهاي كه در نقاط مختلف مسجد الحرام از آب زمزم پر ميشود استفاده ميكنند.
صفا و مروه
صفا و مروه نام دو كوهي است كه در مسعي قرار دارد و در موسم حج، حاجيان هفت بار فاصله ميان آن دو را طي ميكنند. با افزايشي كه در مساحت مسجد الحرام صورت گرفته، مسعي و مسجد الحرام به هم متصل شده است. طول آن 5/394 و عرض آن 20 متر است و ارتفاع طبقه اول 12 و طبقه دوم 9 متر ميباشد. هم اكنون قسمتي از كوه صفا باقي مانده ولي بخش عمدهاي از كوه مروه در سال
1374 شمسي با هدف گسترش محل، برداشته شده و تنها بخشي از كوه در محل دور زدن زير پاي سعي كنندگان باقي مانده است. مسعي مجموعاً 18 در دارد.
حِرا
در شمال مكه كوهي است بلند، مشرف بر منا به نام كوه نور كه در دامنه جنوبياش به فاصله 160 متري از قله آن، غاري است به نام حر و يكي از مكانهاي مقدس شهر مكه است. حضرت محمدصلي الله عليه وآله پيش از بعثت، در آنجا با خدا خلوت ميكرد و نخستين آيههاي قرآن در آنجا بر پيامبر نازل شد.
زادگاه رسول خداصلي الله عليه وآله
رسول خداصلي الله عليه وآله در خانهاي، در شعب ابي طالب چشم به جهان گشود. چون آن حضرت از مكه به مدينه هجرت كرد، عقيل آن خانه را گرفت و سپس به محمد بن يوسف ثقفي فروخت، سپس خيزران مادر هارون، آن را مسجد كرد تا مردم در آن نماز بگزارند. در سال 1009 ه . ق. سلطان محمد پسر سلطان مراد آن را از نو عمارت كرد و براي آن قبه و مناره ساخت و مؤذن و
خادم و امام جماعت گمارد. آن جا اكنون كتابخانه عمومي شهر مكه است.
دار ارقم
اين همان منزلي است كه پيامبرصلي الله عليه وآله و مسلمانان نخستين، در آغاز اسلام، پنهاني در آنجا جمع ميشدند و خدا را عبادت ميكردند. دار ارقم نزديك صفا و خارج مسجد الحرام بوده است. سپس در آن جا كتابخانهاي ساختند كه در سال 1395 ه . ق. ويران شد. و در توسعهاي كه در زمان سعود بن عبدالعزيز صورت گرفت، داخل مسجد گرديد.
غار ثور
كوه ثور در سه كيلومتري جنوب شهر مكه و در جنوب منطقهاي به نام مسفله قرار دارد كه غار ثور بر روي آن واقع است. اين غار به ثور بن عبد مناف منسوب بوده و پيامبرصلي الله عليه وآله هنگام هجرت به طرف مدينه، سه شبانه روز در آن پنهان شدند و خداوند با بستن تار عنكبوت بر دهانه غار، آن حضرت را از شر مشركان نگاه داشت و پس از رفع خطر به مدينه هجرت كرد.
شعب ابي طالب
شعب ابي طالب، يا شعب علي، جايي است كه مشركان مكه پيامبرصلي الله عليه وآله و بني هاشم را حدود سه سال در آنجا محصور كردند و مردم را از ديدار و معامله با آنان منع نمودند. اين دره به سوي كوه ابوقبيس سرازير است و همان جايي است كه كتابخانه مكه - هم اكنون - در آن جاست و در كنار مسجد الحرام واقع است.
عرفات
صحرايي است، در شرق مكه اندكي متمايل به جنوب در فاصله بيست و يك كيلومتري، بر سر راه طائف. گفته اند در آنجا آدم و حوا با هم آشنا شدند. در جهت شمالي اين دشت كوهي است كه آن را جبل الرحمه يا جبل عرفات نامند. صحراي عرفات در اين سالها درختكاري شده و هر حاجي بايد از ظهر روز نهم ذوالحجه تا غروب شرعي آن روز، در اين صحرا به قصد قربت وقوف نمايد.
مشعر الحرام
مشعر يا مزدلفه جايي است كه حاجيان پس از عرفات بدان جا ميروند و تا سر زدن آفتاب در آن ميمانند. مشعر ميان دو تنگناي عرفه از يك سو و محسِّر از سوي ديگر واقع شده است.
منا
درهاي است به عرض تقريباً پانصد متر و طول حدود سه كيلومتر و نيم كه حاجيان بايد از طلوع خورشيد روز دهم تا ظهر روز دوازدهم - جز ساعاتي كه اجازه داده شده - آنجا را ترك نكنند و در آن مكان بمانند. آن جا را مُني ، مَني و مِني هر سه خواندهاند و براي هر يك وجه تسميهاي نيز ذكر كرده اند.
جمرات
جمع جمره، به معناي تودهاي از سنگ است. جمرههاي سه گانه، در منا و نزديك به مكه است. نوشتهاند در اينجا بود كه آدم شيطان را كه در پي وي ميرفت با افكندن سنگ ريزه از خود راند. و حاجيان با تأسي به آن حضرت و به عنوان يك واجب ديني، روزهاي 10 تا 12 به طرف ستونهاي سنگي هر يك از جمرهها سنگ پرتاب ميكنند.
مساجد مكه
مسجد تنعيم
اين مسجد نزديكترين مسجد به حدود حرم، و در راه مدينه واقع است كه غالباً براي عمره مفرده از اين مسجد محرم ميشوند.
مسجد جن
اين مسجد در پايين كوه حجون، به سمت حرم، حدود 50 متر پس از پل حجون و نزديك قبرستان ابوطالب واقع است. سبب ناميده شدن آن به جن، آن است كه سوره مبارك جن در اين مكان بر پيامبرصلي الله عليه وآله نازل شد. نام ديگر آن مسجد الحرس است.
مسجد خَيف
مسجد خيف بزرگترين مسجد منا است و در سمت جنوبي و بر جانب چپ كسي است كه از سوي عرفات به منا ميآيد. گويند رسول خداصلي الله عليه وآله در حجة الوداع خيمه خود را در اين مكان زد و در جايي كه محراب مسجد است، پنج نماز، از نماز ظهر تا نماز صبح خواند.
معتمد عباسي به سال 256، محمد بن علي اصفهاني به سال 559، ابن مرجاني به سال 720، قايتباي به سال 874، سلطان محمد قزلويه به سال 1072 و سليمان آغا از جانب سلطان محمد به سال 1092 هر يك تعميراتي در آن انجام دادهاند. و در سالهاي اخير بناي قديمي ويران و مسجد زيبا، با گنجايشي وسيع در آن مكان، ساخته شده است. اين مسجد تنها در ايام منا باز است و متأسفانه اجتماع افراد بي سرپناه در آنجا مانع از حضور زائران - جز در اوقات نماز - ميشود و به سختي ميتوان در آنجا نماز گزارد.
قبرستان ابوطالب
محوطه وسيعي است كه در كنار پل حجون قرار دارد و اكنون گورستان مردم مكه است. در گذشته به نام شِعب ابي دُب معروف بوده و عبدمناف، عبدالمطلب، ابوطالب، خديجه كبريعليها السلام و تعداد زيادي از صحابه، تابعين و علما در آنجا مدفون اند. برخي به غلط گمان كردهاند شعب ابي طالب اينجاست. نام اين قبرستان، مَعلاة است ولي در ميان ايرانيان به قبرستان ابوطالب شهرت دارد.
مدينه منوره
مدينه، هجرتگاه پيامبرصلي الله عليه وآله مركز تأسيس حكومت اسلامي و نامآورترين شهرهاي اسلامي پس از مكه معظمه است. اين شهر در پانصد كيلومتري شمال شرقي مكه قرار گرفته، و ارتفاع آن از سطح دريا 916 متر است. نام پيشين آن يثرب بوده و برخي تاريخ نگاران عقيده دارند كه حدود قرن دوم پيش از ميلاد مسيح، مردمي از نژاد مصر قديم اين شهر را در دست داشتهاند. شهرت اين شهر به خاطر هجرت پيامبر بدان جاست. آن حضرت در سال 622 م.كه مصادف با ماه ربيع الأول بود، به اين شهر درآمد و اين هجرت مبدأ تاريخ مسلمانان گشت ليكن آغاز سال هجري را از ماه محرم گرفتند. در قرآن و سنت پيغمبر و عرف مسلمانان، مردم شهر مدينه انصار و مسلمانان مكه مهاجران لقب گرفتند.
رسول خداصلي الله عليه وآله در ماههاي نخستين هجرت، ميان دو گروه مهاجر و انصار عقد و پيمان برادري بست و پيمان نامه مدينه، كه بايد آن را كاملترين و جامعترين اعلاميه حقوق بشر خواند، در اين شهر و به فاصله كمتر از يك سال از هجرت نوشته شد و پس از آن مدينه مركز حكومت اسلامي گرديد.
مسجد النبيصلي الله عليه وآله
مسجد پيغمبرصلي الله عليه وآله كه در قسمت شرقي مدينه بنا شده پس از مسجد الحرام، مشهورترين مسجد در تاريخ اسلام است. هنگامي كه رسول خداصلي الله عليه وآله به مدينه رسيد در خانه ابوايوب انصاري منزل گزيد؛ جايي كه شتر وي آنجا خوابيد. زمين مسجد النبي از آنِ دو يتيم بود و در آنجا خرما خشك ميكردند. رسول خداصلي الله عليه وآله آن را به مبلغ ده دينار از وليّ دو طفل خريدند و مسجد را در آن ساختند. مساحت زمين در آن روز حدود 2071 متر مربع بوده است. صحن مسجد را با ريگ سياه فرش كردند و ديوارها را با خشت و گل بالا بردند. در ساختن بناي اين مسجد شخص پيامبرصلي الله عليه وآله شركت داشتند. سقف قسمتي از مسجد را با شاخ و برگ درخت خرما
پوشانيدند و از تنه درخت خرما براي ستونهاي آن استفاده كردند. سه در از جانب شرق، غرب و جنوب براي آن قرار دادند. قبله نخستين مسلمانان مسجد الاقصي بود كه بعداً به سمت خانه كعبه تغيير يافت. مساحت مسجد النبي در سالهاي اخير به حدود يك صد هزار متر رسيده است.
صُفّه
در داخل مسجد النبي صفه يا ايوانچه مانندي آماده ساخته بودند كه مهاجران بيسر پناه در آن جا به سر ميبردند. اينان همان دسته از مسلماناناند كه به اصحاب صُفه معروف گشتند. در تاريخ آمده است: پيش از آن كه قبله از بيت المقدس به طرف كعبه تغيير كند محراب رسول خدا صلي الله عليه وآله در ناحيه شمال مسجد بود. پس از تغيير قبله به دستور پيامبر، آن قسمت را مسقف كردند و آن مكاني براي استراحت و سكونت مسلمانان مهاجر و بي پناه گرديد كه در توسعه مسجد در سال هفتم هجري داخل مسجد قرار گرفت. آنچه امروزه به صفه معروف است، روزگاري دكة الاغوات و جايگاه خواجه هاي حرم بوده كه وظيفه
حراست و خدمتگزاري حرم را به عهده داشتهاند. و آن به دستور نور الدين زنكي در سال 569 ه . ق. بنا گرديد. خانه هاي زنان پيامبرصلي الله عليه وآله خانه هاي زنان پيغمبر كه به صورت حجرههايي بود، در سه طرف شمال، جنوب و شرق مسجد قرار داده شد و چون آن حضرت به جوار پروردگار شتافت، ايشان را در حجره عايشه كه در كنار مسجد بود به خاك سپردند. روضه نبوي روضه نبوي در ناحيه جنوب شرقي (رو به سوي قبله) مسجد، يعني مسافت ميان قبر پيغمبرصلي الله عليه وآله و منبر آن حضرت است كه طول آن بيست و دو متر و عرض آن پانزده متر ميباشد. در محدوده روضه، مرقد مطهر، منبر و محراب واقع است. پيامبرصلي الله عليه وآله فرمود: ميان منبر و خانه من باغي است از باغهاي بهشت. منبر در سمت غربي محراب مسجد، منبري است از سنگ مرمر در كمال زيبايي كه سلطان مراد سوم آن را در محرم سال 998 هجري به مسجد هديه كرد و آن را به جاي منبر قايتباي قرار دادند كه در جايگاه منبر پيامبر خداصلي الله عليه وآله گذاشته شده است. محراب محراب جايگاه نماز پيامبرصلي الله عليه وآله ميباشد. در زمان آن حضرتچيزيبهنام محراب وجودنداشت،درجريان توسعه مسجد در زمان وليد بن عبدالملك اموي، در محل نماز پيامبرصلي الله عليه وآله محرابي ساخته شد. اين محراب در طول زمان دگرگونيها را تحمل كرده و بناي فعلي آن از دوره سلطان اشرف قايتباي از سلاطين مملوكي مصر، باقي مانده است. ستونهاي مسجد نبوي در مسجد نبوي ستونهايي است كه هر يك نامي خاص دارد. هشت ستون از زمان پيامبرصلي الله عليه وآله هنوز در مسجد باقي است كه با رنگ سفيد مشخص شدهاند كه عبارتند از: ستون مُخَلَّقه: اين ستون بر جايي نهاده شده كه تنه درخت خرمايي كه پيامبرصلي الله عليه وآله به هنگام ايراد خطبه بر آن تكيه ميكرد، در آنجا بوده است و پس از آن كه براي آن حضرت منبري ساختند از آن ستون نالهاي برخاست و به همين دليل به آن ستون حنّانه ميگفتند. ستون توبه: آن را ستون ابولبابه نيز مينامند پس از شكست بنوقريظه ابولبابه به خاطر گناهي كه مرتكب شد، مورد بي توجهي پيامبرصلي الله عليه وآله و ياران آن حضرت قرار گرفت و سرانجام خود را به ستون مسجد بست تا آن كه آيهاي در پذيرفته شدن توبه او به رسول خداصلي الله عليه وآله نازل گرديد. ستون مَحرَس: در كنار اين ستون، عليعليه السلام ميايستاد و از رسول خدا محافظت ميكرد. اين ستون را به نام استوانه عليعليه السلام نيز ميشناسند؛ زيرا جايگاه نماز آن حضرت بوده است. ستون وُفُود: در كنار اين ستون رسول اللَّهصلي الله عليه وآله با سران قبايل و هيأتهاي نمايندگي و سياسي ديدار كرده و آنان را به حضور ميپذيرفتند. ستون سرير: رسول خداصلي الله عليه وآله در كنار اين ستون تختي از شاخههاي خرما ميگذاشت و شب بر روي آن استراحت ميكرد. مقام جبرئيل جبرئيل امين در اين مكان خدمت رسول اللَّه مشرف ميشده است.
درهاي مسجد النبي زماني كه مسجد النبي ساخته شد، سه در براي ورود و خروج مردم ساختند، برخي از اصحاب نيز در حاشيه مسجد خانه ساخته، دري به درون مسجد باز كردند. در سال سوم هجرت، قبل از غزوه احد، به دستور پيامبرصلي الله عليه وآله همه درهاي خانهها به جز در خانه عليعليه السلام به مسجد بسته شد. تعداد درهاي مسجد در امتداد زمان تغييراتي يافته است مشهورترين آنها عبارتند از: 1 - باب الرحمه 2 - باب جبرئيل 3 - باب السلام 4 - باب النساء با توسعههاي اخير، مسجد النبي هم اكنون هفت در دارد. منارههاي مسجد در توسعه زمان وليد بن عبدالملك بر چهار گوشه مسجد النبي چهار مناره ساخته شد، پس از آن مناره ديگري نيز ساخته شد كه مناره اصلي مسجد عبارت بود از: منارههاي سليمانيه، مجيديه كه در دو سوي ضلع شمالي قرار داشت و منارههاي قايتباي و باب السلام كه در دو سوي ضلع جنوب شرقي و ضلع غربي مسجد واقع بود.
در افزودههاي جديد مسجد، شش مناره ديگر ساخته شده و بدين ترتيب مجموع آنها به ده عدد ميرسد. بقيع قبرستان بقيع قديميترين و شناختهترين قبرستان در اسلام است. آن را بقيع غرقد نيز مينامند. اين قبرستان در ناحيه شرقي مدينه واقع شده است. مزار امام حسن مجتبي، امام سجاد، امام محمد باقر و اما جعفر صادقعليهم السلام و به قولي حضرت زهراعليها السلام در آن جاست. قبر ابراهيم، رقيه، ام كلثوم و زينب برخي از فرزندان رسول خداصلي الله عليه وآله در آنجاست. فاطمه بنت اسد مادر امير مؤمنانعليه السلام، عباس بن عبدالمطلب عموي پيامبر، زينب فرزند خزيمه، ريحانه، ماريه قبطيه، زينب بنت جحش، ام حبيبه، حفصه، سوده، صفيه، جويريه، عايشه و ام سلمه همسران رسول خداصلي الله عليه وآله نيز در آنجا مدفونند. چهرههاي سرشناس ديگري چون: محمد حنفيه، فرزند امير مؤمنانعليه السلام عقيل بن ابي طالب برادر آن حضرت، عبداللَّه بن جعفر همسر حضرت زينبعليها السلام، اسماعيل فرزند امام صادقعليه السلام، عاتكه، صفيه عمههاي رسول خداصلي الله عليه وآله و بسياري از صحابه و تابعين و علما در بقيع مدفوناند.
مساجد مدينه
در مدينه مساجد فراواني وجود دارد كه اسامي برخي از آنها عبارت است از: 1 - مسجد قبا، مسجد ذوقبلتين، 3 - مسجد جمعه، 4 - مسجد فضيخ، 5 - مسجد فتح، 6 - مسجد علي، 7 - مسجد غمامه، 8 - مسجد الاجابه (مباهله)، 9 - مسجد فاطمة الزهراء، 10 - مسجد امام علي بن ابي طالب، 11 - مسجد سلمان، 12 - مسجد شجره، 13 - مسجد معرس، 14 - مسجد ثنية الوداع، 15 - مسجد ابوذر، 16 - مسجد سقيا، 17 - مسجد و مشربه ام ابراهيم.
مسجد قبا
قبا دهكدهاي بوده در دو ميلي مدينه كه مقارن هجرت پيامبرصلي الله عليه وآله به اين شهر، طايفه بني عمرو بن عوف در آن سكونت داشتند.
پيامبرصلي الله عليه وآله پس از ورود به مدينه با كمك اصحاب و يارانش اولين مسجد را كه به قبا نامگذاري شد در همين مكان ساختند. هم اكنون مساحت تقريبي مسجد و بناهاي جانبي مربوط به آن به 13500 متر مربع رسيده و به شكل زيبايي ساخته شده است. كه جاي 20000 نمازگزار را دارد و چهار مناره كه هر كدام 47 متر طول دارد. آيه لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَي التَّقْوَي درباره همين مسجد نازل شده است. مسجد قبلتين اين مسجد در فاصله 5/3 كيلومتري مسجد النبيصلي الله عليه وآله در شمال غربي مدينه قرار دارد و در ماه شعبان، سال دوم از هجرت، هنگامي كه پيغمبر نماز ظهر را ميخواندند آيه فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَ نازل و آن حضرت براي نماز روي خود را از بيت المقدس به طرف كعبه برگرداندند. در اين مسجد، به ياد بود اين تغيير، دو محراب به سوي قبله نخستين و قبله دوم ساخته بودند ليكن در نوسازي اخير آنها را برداشتهاند. مساحت مسجد در بازسازي اخير در سال 1408 ه . ق. به سه هزار و نهصد و بيست متر مربع رسيده است.
مسجد جمعه
پس از مسجد قبا، اين مسجد از جهت تاريخي دومين مسجد است. پيامبرصلي الله عليه وآله پس از حركت از قبا به طرف مدينه در محلهاي كه خاندان بني عمرو بن عوف ساكن بودند روز جمعه فرود آمدند و اولين نماز جمعه را در آنجا اقامه كردند سپس جاي آن مسجدي ساخته شد. اين مسجد در سال 1412 توسط دولت سعودي در مساحت 1630 متر بازسازي شد. مسجد فضيخ اين مسجد در انتهاي شارع العوالي واقع شده و از مساجد تاريخي و معروف است. فضيخ درخت خرما است و از آنجا كه در محل اين مسجد درخت خرما بوده به اين اسم ناميده شده است، نام ديگر آن مسجد رد شمس ميباشد. اين مسجد اخيراً تخريب گرديده و احتمال دارد بناي جديدي در آن احداث گردد.
مسجد فتح
اين مسجد در شمال غربي مدينه در دامنه كوه سلع بر بلندي قرار دارد. در اين مكان بود كه رسول خداصلي الله عليه وآله در
مسجد فتح
اين مسجد در شمال غربي مدينه در دامنه كوه سلع بر بلندي قرار دارد. در اين مكان بود كه رسول خداصلي الله عليه وآله در جنگ خندق از خداوند طلب فتح و پيروزي كرد و خداوند دعاي آن حضرت را مستجاب نمود و مشركان شكست خوردند. برخي نيز گفتهاند سوره فتح در اين مكان بر پيامبرصلي الله عليه وآله نازل شد. پس از آن روي اين تپه مسجد فتح را بنا نهادند. بناي فعلي مسجد فتح كه مربوط به سال 1270 هجري قمري است حدود 24 متر مربع و ارتفاع آن 5/4 متر ميباشد.
مسجد عليعليه السلام
اين مسجد در جنوب مسجد فتح و مشرف بر وادي بطحان است. گويند در مدت محاصره شهر مدينه در جنگ احزاب امير المؤمنين عليه السلام در آن به عبادت ميپرداخته است. در نزديكي اين مسجد مسجد ديگري است كه به نام مسجد فاطمهعليها السلام معروف است و همراه با مساجد فتح، سلمان، ابوبكر، عمر و مسجد قبلتين به نام مساجد سبعه معروفاند. مسجد غمامه غمامه به معناي ابر است. واقدي مينويسد: نخستين
نماز عيد كه رسول خداصلي الله عليه وآله به سال دوم هجرت در مدينه خواند، در صحرا بود. آن حضرت نماز را در صحرا خواند سپس در سده دوم هجرت، آن نمازگاه را مسجد كردند. در سبب نامگذاري آن به غمامه نوشتهاند: رسول خدا در آنجا براي باران دعا كرد و چون دعا خواند ابري پديد آمد و باران باريد. اين مسجد هم اكنون توسعه يافته و به سبكي نو ساخته شده است.
مَشْرَبه ام ابراهيم
در سبب نامگذاري آن نوشتهاند: ماريه قبطيه، ابراهيم فرزند رسول خداصلي الله عليه وآله را در اين مكان به دنيا آورد. و در تاريخ آمده است: رسول خداصلي الله عليه وآله در مشربه ام ابراهيم نماز گزارد. مشربه بستاني بوده است در منطقه عاليه يا عوالي مدينه، در شمال مسجد بني قريظه، در حال حاضر آثار آن از ميان رفته و به صورت يك قبرستاني باقي مانده است. مسجد ابوذر اين مسجد در انتهاي شارع ابوذر فعلي است و اخيراً آن را تخريب كرده و از نو با مساحتي بيشتر ساختهاند.
مسجد شجره
اين مسجد در فاصله يك فرسنگ و نيم از مدينه قرار داشته كه اكنون با گسترش شهر، اين مسافت كمتر شده است. چون درخت كناري در كنار مسجد بوده، اين مسجد به نام شجره معروف گرديده است. اهميت اين مسجد بيشتر در آن است كه رسول خداصلي الله عليه وآله در عمره حديبيه، عمرة القضاء و در حجة الوداع، در آنجا محرم شد. هم اكنون حاجيان ايراني كه پيش از اعمال عمره به مدينه ميروند، در مسجد شجره احرام ميبندند. اين مسجد در سالهاي پيش بسيار محقر و خالي از نظافت بود. در نوسازي اخير (از 1366 به بعد) بر مساحت مسجد افزودهاند؛ چنانكه مساحت مسجد حدود 26000 متر مربع ميباشد. در بيرون مسجد بيش از پانصد دوش حمام و بيش از سيصد و پنجاه عدد دستشويي ساخته شده است.
مسجد مباهله
مسجدي را كه به نام مسجد مباهله نشان ميدهند، نماينده رويدادي تاريخي و بزرگ است. مباهله در لغت بر يكديگر نفرين و لعنت كردن است. در سال دهم هجرت گروهي از ترسايان نجران
(ناحيهاي است در يمن در جنوب عربستان) نزد حضرت رسولصلي الله عليه وآله آمدند و درباره عيسيعليه السلام با او گفتگو كردند. رسول خداصلي الله عليه وآله فرمود: عيسي بنده خدا و كلمه او بود كه آن را بر مريم القا فرمود. گفتند چگونه ممكن است انساني بي پدر به دنيا آيد؟ قرآن در اين باره نازل شد كه مَثَل عيسي، مثل آدم است. چون گفتگو دراز گرديد رسول خداصلي الله عليه وآله به حكم خدا فرمود: ما و شما پسران، زنانمان و خودمان مباهله ميكنيم تا دروغ گويان مشمول لعنت الهي گردند. در آن روز كه بيست و چهارم و به قولي بيست و يكم ذوالحجه بود، رسول خدا با علي مرتضي و فاطمه زهرا و حسن و حسينعليهم السلام براي مباهله بيرون شدند. ترسايان چون شكوه و جلال آن بزرگواران را ديدند، ترسيدند و از مباهله چشم پوشيدند و با رسولصلي الله عليه وآله مصالحه كردند و جزيه پذيرفتند.
احد
دره و كوهي است كه بدين نام شهرت دارد و در يك فرسنگي شمال مدينه واقع شده، و هم اكنون به خاطر گسترش شهر، قسمت فراواني از اين فاصله را ساختمانها پر كرده است. اين جا بود كه دومين جنگ ميان مسلمانان و مشركان
مكه در سال سوم هجرت رسولصلي الله عليه وآله درگرفت. هنگامي كه به رسول خدا خبر دادند ابوسفيان با سپاهيانش به مدينه روي نهادهاند، حضرتش شوراي جنگي تشكيل داد. نظر سالخوردگان اين بود كه شهر حالت دفاعي داشته باشد ولي جوانان كه قاطعيت بيشتري داشتند، گفتند: به بيرون شهر ميرويم و بر دشمنان حمله ميبريم چون اينان در اكثريت بودند. رسول خداصلي الله عليه وآله رأي آنان را پذيرفت. سلاح پوشيد و آماده رفتن شد. از سوي ديگر مشركان مكه خود را به ذوالحليفه رساندند و از آنجا به شمال يثرب رفتند و در كنار احد موضع گرفتند. شمار سپاهيان اسلام يك هزار تن بود. پيش از شروع جنگ عبداللَّه بن اُبَي - سردسته منافقان - به عنوان اعتراض با سيصد تن از مردم خود به مدينه برگشت و گفت: محمد از بچهها پيروي كرد و رأي مرا ناديده گرفت. مشهور است كه آيه 167 سوره آل عمران درباره او نازل شد. با جدا شدن عبداللَّه و پيروان او از پيامبر، تنها هفتصد تن باقي ماندند. رسول خداصلي الله عليه وآله عدهاي از تيراندازان را بر جبل رمات گمارد و به عبداللَّه بن جبير، سردسته تيراندازان فرمود مواظب باشيد دشمن از پشت سر به ما حمله نكند. تا پايان جنگ بر جاي خود باشيد، جنگ به سود ما باشد يا به زيان ما. با نخستين حمله مسلمانان، سپاه مكه عقب نشست و سربازان اسلام به گردآوري غنيمت پرداختند. گروه تيرانداز نيز براي آن كه از به دست آوردن غنيمت عقب نماند، موضع خود را رها كرد و عبداللَّه هرچه كوشيد مانع آنان شود نپذيرفتند. همين كه آنان مدخل دره را رها كردند سواره نظام دشمن به سركردگي خالد بن وليد، ناگهان بر سپاه اسلام حمله برد، در جريان اين حمله حمزه عموي رسول خداصلي الله عليه وآله و نزديك به هفتاد تن از مسلمانان شهيد گرديدند. مزار حمزه سيدالشهدا و ديگر شهيدان در دامنه كوه قرار دارد. در شمار شهداي احد افرادي چون: مصعب بن عمير، حنظله غسيل الملائكه نيز به چشم ميخورند. پيامبرصلي الله عليه وآله از شهادت حمزه بسيار غمگين شد و به او لقب سيد الشهد داد.