متن کامل

شهر مكه‌
شهر مكه‌ مكرمه‌ در دل‌ مجموعه‌اي‌ از دره‌هاي‌ رشته‌ كوههاي‌حجاز واقع‌ است‌ و مسجد الحرام‌ در ميان‌ دره‌ ابراهيم‌، با حدود 277 متر ارتفاع‌ از سطح‌ دريا قرار دارد. از ويژگيهاي‌ برجسته‌ اين‌ منطقه‌، كوههاي‌ پر شمار پيرامون‌ آن‌ است‌ كه‌ برخي‌ از آنها در شكل‌ گيري‌ تاريخ‌ آن‌ نقش‌ داشته‌اند، از آن‌ جمله‌ جبل‌ النور است‌، كه‌ پيامبر صلي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلم‌، پيش‌ از بعثت‌، در آن‌ به‌ پرستش‌ خدا مي‌پرداخت‌. ديگر جبل‌ ثور است‌ كه‌ پيامبر صلي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلم‌، در راه‌ هجرت‌ به‌ مدينه‌ منوره‌، در آن‌ پنهان‌ شد. هجرت‌ ابراهيم‌ عليه‌ السلام‌ از عراق‌ به‌ فلسطين‌ و صحراي‌ سينا در مصر و از آنجا به‌ بيت‌ الله‌ الحرام‌ در مكه‌ مكرمه‌، در حدود چهار هزار سال‌ پيش‌، دروازه‌ هاي‌ شمالي‌ شهر را تعيين‌ كرده‌ است‌. مهمترين‌ دروازه‌ هاي‌ ديگر براي‌ حاجيان‌ عبارتند از : دروازه‌ عراقي‌ ( زبيده‌ )، دروازه‌ مصري‌، دروازه‌ شامي‌ و دروازه‌ يماني‌ يا جنوبي‌.
 
 
 
بنيان‌ كعبه‌
از آنجا كه‌ عرب‌ هر ساختمان‌ چهار گوشه‌اي‌ را كعبه‌ مي‌نامد،كعبه‌ را چنين‌ ناميده‌اند. نامهاي‌ ديگر آن‌، بيت‌، بيت‌ عتيق‌ و مسجد الحرام‌ است‌. همه‌ اين‌ نامها در شماري‌ از آيه‌هاي‌ قرآن‌ آمده‌ است‌. كعبه‌ را بنيه‌ نيز خوانند كه‌ نامي‌ برگرفته‌ از ماده‌ " بنا " است‌. بنيه‌ ابراهيم‌ هم‌ گفته‌اند، زيرا ابراهيم‌ آن‌ را ساخته‌ است‌. ساختمان‌ آغازين‌ بيت‌ الحرام‌ به‌ دست‌ ابرهيم‌ خليل‌ و فرزندش‌ اسماعيل‌ شكل‌ گرفته‌ است‌. ابراهيم‌ در سمت‌ راست‌ خانه‌ كعبه‌ چاله‌اي‌ كند تا خزانه‌ بيت‌ باشد و هداياي‌ مردم‌ به‌ كعبه‌ در آنجا نگهداري‌ شود. فاسي‌ در شفاء الغرام‌ گويد : " ابراهيم‌ كعبه‌ را به‌ گونه‌اي‌ ساخت‌ كه‌ پشت‌ سر او نيم‌ دايره‌ بود، يعني‌ كعبه‌ در آغاز تنها دو ركن‌ يا زاويه‌ داشت‌ : ركن‌ حجرالاسود و ركن‌ يماني‌، و جز آن‌ زاويه‌اي‌ ديده‌ نمي‌شد ".
 

ساختمان‌ كعبه‌
اين‌ بنا 58/14 متر ارتفاع‌ دارد و طول‌ قسمتي‌ كه‌ در كعبه‌ در آن‌سو واقع‌ شده‌ 58/11 و طول‌ قسمت‌ حجر اسماعيل‌ 22/10 متر است‌. بناي‌ كعبه‌ از سنگهاي‌ سياه‌ و سختي‌ ساخته‌ شده‌ كه‌ با كنار زدن‌ پرده‌ از روي‌ آن‌، كاملا آشكار است‌. پايه‌هاي‌ آن‌ از سرب‌ مذاب‌ ساخته‌ شده‌ و بدين‌ ترتيب‌ بنايي‌ است‌ محكم‌ و استوار. كف‌ داخلي‌ خانه‌ كعبه‌ از سطح‌ زمين‌ به‌ اندازه‌ 5/1 متر بالاتر است‌. پيش‌ از بناي‌ قريش‌، كعبه‌ دو در داشته‌ است‌ : يكي‌ در ناحيه‌ شرقي‌ و ديگري‌ در ناحيه‌ غربي‌، كه‌ از يكي‌ وارد و از ديگري‌ خارج‌ مي‌شده‌اند، اما قريش‌ تنها در ناحيه‌ شرقي‌ آن‌ دري‌ نصب‌ كرد. سقف‌ كعبه‌ به‌ صورت‌ دو سقفي‌ است‌ و با پايه‌هاي‌ چوبي‌، كه‌ در ميانه‌ آن‌ در يك‌ رديف‌ قرار گرفته‌، نگهداري‌ مي‌شود. اطراف‌ آن‌ سنگهاي‌ مرمر نصب‌ شده‌ و در كنار آن‌ پلكاني‌ قرار دارد كه‌ براي‌ رسيدن‌ به‌ سقف‌ بالايي‌ تعبيه‌ شده‌ است‌.

حجرالاسود
حجرالاسود كه‌ در ركن‌ شرقي‌ به‌ ارتفاع‌ يك‌ و نيم‌ متر از زمين‌قرار گرفته‌، سنگي‌ است‌ سياه‌ مايل‌ به‌ سرخي‌، بيضي‌ شكل‌ به‌ قطر سي‌ سانتيمتر كه‌ در آن‌ نقطه‌هاي‌ قرمز ديده‌ مي‌شود و در پوششي‌ از نقره‌ قرار گرفته‌ است‌.
 
 
 

حجر اسماعيل‌
محلي‌ بدون‌ سقف‌ در شمال‌ كعبه‌ است‌. ديوار كوتاه‌نيمدايره‌اي‌ دارد كه‌ اسماعيل‌ آن‌ را به‌ سان‌ كعبه‌ ساخت‌ تا پناهگاه‌ گوسفندان‌ او باشد. حجر بارها ويران‌ شده‌ و آن‌ را باز ساخته‌اند و طواف‌ از بيرون‌ آن‌ انجام‌ مي‌شود.
 
ملتزم‌
آن‌ قسمت‌ از ديوار خانه‌، كه‌ ميان‌ حجرالاسود و در خانه‌ كعبه‌واقع‌ است‌ را ملتزم‌ نامند، زيرا حاجيان‌ خود را موظ‌ف‌ و ملزم‌ مي‌دانند كه‌ در آن‌ جا دعا كنند.
مستجار
مستجار در قسمت‌ مقابل‌ در كعبه‌ و در كنار ركن‌ يماني‌ واقع‌شده‌ و آن‌ زمان‌ كه‌ كعبه‌ دو در داشته‌، در ديگر آن‌ در اين‌ محل‌ بوده‌ و سپس‌ مسدود گرديده‌ است‌ و گويند همان‌ جايي‌ است‌ كه‌ براي‌ فاطمه‌ بنت‌ اسد هنگام‌ وضع‌ حمل‌ علي‌ (ع‌) شكافته‌ شد.
حطيم‌
از روايات‌ چنين‌ استفاده‌ مي‌شود كه‌ قسمتي‌ از سطح‌ مسجدالحرام‌ كه‌ تا ديوار كعبه‌ امتداد مي‌يابد، حطيم‌ ناميده‌ مي‌شود. بنا به‌ اظ‌هار برخي‌ از محققان‌، حطيم‌ قسمتي‌ است‌ كه‌ از حجرالاسود آغاز شده‌، به‌ سمت‌ زمزم‌ و از آنجا تا مقام‌ ابراهيم‌ و پس‌ از آن‌ حجر اسماعيل‌ ادامه‌ مي‌يابد. اين‌ محدوده‌ را تا ديوار كعبه‌ حطيم‌ مي‌نامند.

شاذروان‌ كعبه‌
قسمتي‌ است‌ كه‌ گرداگرد پايين‌ كعبه‌ را در سه‌ جهت‌ شرقي‌،غربي‌ و جنوبي‌ آن‌ فرا گرفته‌ است‌ و جنس‌ آن‌ از سنگ‌ مرمر است‌. ضلع‌ شمالي‌، شاذروان‌ ندارد. شاذروان‌ نشانگر همان‌ مقداري‌ است‌ كه‌ قريشيان‌ از اندازه‌ بناي‌ اصلي‌ كعبه‌ كاستند.
 
مقام‌ ابراهيم‌
سنگي‌ است‌ كه‌ اسماعيل‌ صلي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ هنگام‌ بناي‌كعبه‌، براي‌ پدرش‌ ابراهيم‌ عليه‌ السلام‌ آورد تا بر آن‌ بايستد و مصالح‌ ساختمان‌ كعبه‌ را از اسماعيل‌ بگيرد، از اين‌ رو، آن‌ را مقام‌ ( محل‌ ايستادن‌ ) ابراهيم‌ گفته‌اند. ازرقي‌ مساحت‌ مقام‌ رايك‌ ذراع‌ مربع‌ ( 48 سانتيمتر ) مي‌داند و اندازه‌ دو جاي‌ پاي‌ داخل‌ مقام‌ را هفت‌ انگشت‌ مي‌شمارد.
 
 
اركان‌ كعبه‌
چهار زاويه‌ كعبه‌ به‌ عنوان‌ چهار ركن‌ شناخته‌ مي‌شود. درانتهاي‌ ضلعي‌ كه‌ در كعبه‌ واقع‌ است‌، ركن‌ عراقي‌ و در سوي‌ ديگر حجر اسماعيل‌، ركن‌ شامي‌ و پس‌ از آن‌، ركن‌ يماني‌ قرار دارد، به‌ عبارت‌ ديگر، در دو سوي‌ حجر اسماعيل‌، ركن‌ شامي‌ و عراقي‌ است‌ و در دو ركن‌ مقابل‌ آن‌، ركن‌ يماني‌ و ركن‌ حجرالاسود قرار گرفته‌ است‌. از ميان‌ اين‌ چهار ركن‌، فضيلت‌ ركن‌ يماني‌ و ركن‌ اسود از دو ركن‌ ديگر بيشتر است‌. ركن‌ يماني‌ از موارد استجابت‌ دعا ذكر شده‌ است‌.  
 
چاه‌ زمزم‌
چاه‌ زمزم‌ در هجده‌ متري‌ جنوب‌ مقام‌ ابراهيم‌ در داخل‌ مسجدواقع‌ است‌. هنگامي‌ كه‌ خداوند آب‌ زمزم‌ را براي‌ اسماعيل‌ روان‌ ساخت‌، مادرش‌ هاجر پيرامون‌ آن‌ حوضچه‌اي‌ فراهم‌ آورد تا بتواند مشك‌ كوچك‌ خود را پر كند و آب‌ از دست‌ نرود... اما اكنون‌ سالياني‌ دراز است‌ كه‌ هنوز آب‌ زمزم‌ جاري‌ است‌ و مكيان‌ از آن‌ بهره‌مند... و چه‌ كس‌ داند كه‌ تا كجاي‌ زمان‌ چنين‌ خواهد بود ؟! خداوند، عبدالمطلب‌ بن‌ هاشم‌، نياي‌ پيامبر صلي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ را بر آن‌ گمارد و او به‌ حفر چاه‌ پرداخت‌ و اداره‌ آن‌ در ميان‌ فرزندانش‌ پايدار ماند. در اين‌ توسعه‌، بر فراز آن‌ طاقي‌ ضربي‌ زده‌اند و با دو رديف‌  پلكان‌ مي‌توان‌ به‌ كنار زمزم‌ راه‌ يافت‌.
 
 
مسعي‌
مسعي‌، محلي‌ است‌ كه‌ حجاج‌ بايد در آنجا ميان‌ كوه‌ صفا ومروه‌، به‌ سعي‌ بپردازند. كوه‌ صفا در قسمت‌ جنوبي‌ مسجد الحرام‌ و كوه‌ مروه‌ در ناحيه‌ شمال‌ شرقي‌ آن‌ واقع‌ است‌. مسعي‌ به‌ دو قسمت‌ رفت‌ و برگشت‌ تقسيم‌ شده‌ است‌. طول‌ آن‌ 5/394 و عرض‌ آن‌ 20 متر است‌.
 
 
 
پرده‌ كعبه‌
بر روي‌ كعبه‌ پوششي‌ سياه‌ رنگ‌ است‌ كه‌ آن‌ را كسوه‌ يا پرده‌كعبه‌ مي‌نامند. در حاشيه‌ فوقاني‌ پرده‌ آيه‌هايي‌ از قرآن‌ كريم‌ قلاب‌ دوزي‌ شده‌ است‌. جنس‌ پرده‌ از ابريشم‌ خالص‌ است‌ كه‌ با رشته‌هاي‌ نقره‌اي‌ و طلا فام‌ تزيين‌ شده‌ است‌. گفته‌ شده‌ نخستين‌ بار حضرت‌ اسماعيل‌ (ع‌) پرده‌اي‌ بر روي‌ كعبه‌ كشيده‌ است‌.
 
 
 
  
توسعه‌ جديد
مسجدالحرام‌، با توجه‌ به‌ آنچه‌ قبلا ذكر شد و نيز توسعه‌جديد، از چند نقطه‌ اصلي‌ زير تشكيل‌ شده‌ است‌ : - كعبه‌. - مقام‌ ابراهيم‌. - مطاف‌. - چاه‌ زمزم‌. - محل‌ اذان‌. - سايه‌بان‌ و منبر. - ساختمان‌ فعلي‌، شامل‌ ساختمان‌ قديم‌ حرم‌ و توسعه‌ اول‌ سعودي‌. - ساختمان‌ جديد، توسعه‌ جديد سعودي‌. كعبه‌ مشرفه‌ كعبه‌ از زمان‌ حضرت‌ ابراهيم‌ عليه‌ السلام‌ در جاي‌ خود قرار دارد و قاعده‌ آن‌ به‌ شكل‌ مستطيل‌ است‌. پارچه‌اي‌ سياه‌ بر آن‌ كشيده‌اند كه‌ " پوشش‌ كعبه‌ " ناميده‌ مي‌ شود. در كعبه‌ در ضلع‌ شمال‌ شرقي‌ فراهم‌ آمده‌ و آستانه‌ در، 5/1 متر از كف‌ مسجد بالاتر است‌. حجر الأسود در زاويه‌ شرقي‌ كعبه‌ قرار دارد. حطيم‌ در قسمت‌ جنوب‌ غربي‌ كعبه‌ است‌ و آن‌ مساحتي‌ است‌ كه‌ گرداگرد آن‌ نشاني‌ ويژه‌ دارد و نشانگر حدود كعبه‌ در زمان‌ ابراهيم‌ عليه‌ السلام‌ است‌. مساحت‌ كعبه‌ در قاعده‌ آن‌ 145 متر مربع‌ است‌ مساحت‌ حطيم‌، به‌ شمول‌ ديوار، 94 مترمربع‌. مطاف‌، فضاي‌ پيرامون‌ كعبه‌ است‌ كه‌ جز مقام‌ ابراهيم‌ چيزي‌ در آن‌ نيست‌، اكنون‌، سطح‌ مطاف‌ در مقابل‌ هر يك‌ از زواياي‌ چهارگانه‌ كعبه‌ متغير است‌ و زمين‌ سنگفرش‌ آن‌ اندكي‌ شيب‌ دارد. مسيرهايي‌ كه‌ از شبستان‌هاي‌ مسجد به‌ مطاف‌ منتهي‌ مي‌شود نيز با سنگ‌ پوشانده‌ شده‌ است‌. مطاف‌ 3058 متر مربع‌ است‌ و با دو گذرگاه‌ اطراف‌ آن‌ 4154 متر مربع‌ مساحت‌ دارد.
محل‌ اذان‌
محل‌ اذان‌، مكاني‌ است‌ براي‌ اذان‌ گويان‌ كه‌ 50 متر آن‌ در حرم‌قديم‌ است‌ و 110 متر آن‌ در ساختمان‌ جديد.
سايه‌بان‌
سايه‌بان‌، بنايي‌ بتوني‌ كه‌ در محل‌ خارج‌ از مطاف‌ قرار دارد وبر 12 ستون‌ استوار است‌، جايگزين‌ سايه‌بان‌ قديم‌ شد.
 
منبر
حجم‌ و شكل‌ منبر قابل‌ انتقال‌ كه‌ در نزديكي‌ سايه‌بان‌ جبرئيل‌بوده‌، همواره‌ دگرگون‌ شده‌ است‌. منبر كنوني‌ همان‌ است‌ كه‌ سلطان‌ سليمان‌ عثماني‌ به‌ كعبه‌ هديه‌ كرده‌ و در سال‌ 966 ه.( 1558 م‌ ) نصب‌ گرديده‌ است‌. بلندي‌ منبر با سايه‌بان‌ آن‌ 47/10 متر مي‌باشد و با مرمر سفيد ساخته‌ شده‌ است‌. تا حدود سال‌ 1384 ه.( 1964 م‌) منبر ياد شده‌ در شمال‌ مقام‌ ابراهيم‌ بود و پيش‌ از توسعه‌ مطاف‌ كنوني‌، آن‌ را به‌ محل‌ فعلي‌ آن‌ در فضاي‌ خارجي‌ مطاف‌، در نزديكي‌ سايه‌بان‌ جبرئيل‌، انتقال‌ دادند.
 
مناره‌ه
مناره‌هاي‌ هفتگانه‌، كه‌ در اين‌ توسعه‌ بنا شد، نشانگر حدودمسجد است‌. هر يك‌ از مناره‌ها 92 متر بلندي‌ دارند و با نقشه‌اي‌ يكسان‌ ساخته‌ شده‌اند. در هر كدام‌ از هفت‌ مناره‌، دو اتاقك‌ همگون‌ فراهم‌ آمده‌ است‌.
 
ساختمان‌ كنوني‌ حرم‌
در ساختمان‌ حرم‌، بر استفاده‌ از شكل‌هاي‌ هندسي‌ مشخصي‌، مانند هشت‌ ضلعي‌ و مربع‌ تكيه‌ بسياري‌ شده‌ است‌. هشت‌ ضلعي‌، شكلي‌ برگرفته‌ از نقشه‌ قبة‌ الصخره‌ در بيت‌ المقدس‌ است‌. ساختمان‌ مسجدالحرام‌ گرداگرد كعبه‌ است‌ و از هر سو كعبه‌ را در آغوش‌ خود دارد و هر گوشه‌ آن‌ از مركز مسجد، يعني‌ كعبه‌، الهام‌ مي‌گيرد. تنها شكلي‌ كه‌ مي‌تواند اين‌ وظ‌يفه‌ نمادين‌ را به‌ خوبي‌ عهده‌دار شود، هشت‌ ضلعي‌ است‌، گو اين‌ كه‌ شكل‌ آن‌ با بسياري‌ از ديگر ساختمان‌هاي‌ هشت‌ ضلعي‌ تفاوت‌ دارد. شبستان‌هاي‌ مسجد نيز از رواق‌هاي‌ ديگر مساجد تاريخي‌ متفاوت‌ است‌، زيرا شماري‌ از فضاهاي‌ سرپوشيده‌ حرم‌ مكه‌، ويژه‌ نماز است‌ و از شماري‌ ديگر تنها به‌ عنوان‌ گذرگاه‌ استفاده‌ مي‌شود. مناره‌هاي‌ هفتگانه‌ كه‌ در زواياي‌ مسجدالحرام‌ برافراشته‌ است‌ نيز از شمار گلدسته‌هاي‌ ديگر مسجد افزونتر است‌. حرم‌ قديم‌ و توسعه‌ اول‌ سعودي‌،افزون‌ بر محل‌ نماز و گذرگاه‌ و محل‌ سعي‌ و اذان‌، وروديها و مدارس‌ و چند سقاخانه‌ را نيز در بر مي‌گيرد.

وروديهاي‌ اصلي‌
وروديهاي‌ اصلي‌ سه‌تاست‌ : باب‌ ملك‌ عبدالعزيز، باب‌ العمره‌و باب‌ السلام‌. اين‌ درهاي‌ بزرگ‌ ورودي‌ به‌ گونه‌اي‌ طراحي‌ شده‌اند كه‌ هر كس‌ با گذر از آنها وارد مسجد شود، نگاهش‌ بي‌درنگ‌ به‌ كعبه‌ مي‌افتد.
 
 
 

مدارس‌ سه‌گانه‌
مدارس‌ سه‌گانه‌ در آغاز براي‌ آموزش‌ قرآن‌ و اصول‌ دين‌ساخته‌ شده‌ بود، اما اينك‌ مدرسه‌ واقع‌ در نيم‌ طبقه‌ اول‌، بالاي‌ سرسراي‌ ورودي‌، به‌ محل‌ نماز پادشاه‌ و ميهمانان‌ ويژه‌ وي‌ اختصاص‌ يافته‌ است‌، مدرسه‌ باب‌ العمره‌ محل‌ بايگاني‌ اسناد مسجدالحرام‌ است‌ و مدرسه‌ باب‌ السلام‌ جايي‌ است‌ كه‌ قرآنها و ديگر كتب‌ مسجد در آن‌ نگهداري‌ مي‌شود. اين‌ مكانها اكنون‌ كاربردي‌ ديگر يافته‌اند، اما همچنان‌ نام‌ مدرسه‌ را بر خود دارند.
سقاخانه‌
سقاخانه‌، كه‌ شمار آنها به‌ پنج‌ مي‌رسد، نيز به‌ همين‌ نام‌خوانده‌ مي‌ شوند، گو اين‌ كه‌ در حال‌ حاضر، آب‌ سرد زمزم‌، با بهره‌گيري‌ از روشهاي‌ نوين‌، در دسترس‌ همگان‌ است‌.
نقشه‌ توسعه‌
توسعه‌ جديد، بخش‌ غربي‌ مسجد، ميان‌ باب‌ العمره‌ و باب‌ ملك‌عبدالعزيز را در بردارد و افزون‌ بر سطح‌ همكف‌، سه‌ طبقه‌ را شامل‌ مي‌شود. چندگانگي‌ سطح‌ مسجد و قرار گرفتن‌ سازه‌هاي‌ آن‌ در طبقات‌ گوناگون‌، زمينه‌ را براي‌ گسترش‌ افزونتر فعاليت‌ مهندسان‌ فراهم‌ آورده‌ و به‌ آنان‌ اين‌ امكان‌ را داده‌ است‌ كه‌ علاوه‌ بر فضاي‌ دروني‌ مسجد و سطح‌ همكف‌، از فضاي‌ عمومي‌ نيز بهره‌ گيرند. اصل‌ طراحي‌ مسجد، هشت‌ گوشه‌اي‌ است‌ كه‌ صحني‌ چهارگوش‌ را در ميان‌ دارد و از چهار گوشه‌ كعبه‌، گذرگاه‌هايي‌ به‌ سوي‌ درهاي‌ اصلي‌ مسجد گشوده‌ شده‌ است‌. سطح‌ مسجد دو بخش‌ دارد : سطح‌ سنگفرش‌ شده‌ فضاي‌ حرم‌ و سطوح‌ بلندتر پيرامون‌ آن‌. سطح‌ مسجد با شيبي‌ ملايم‌ به‌ سوي‌ كعبه‌ ساخته‌ شده‌ است‌. سطوح‌ خارج‌ از حرم‌، به‌ درهاي‌ ورودي‌، راهروها، محلهاي‌ نماز و كتابخانه‌هايي‌ كه‌ جايگزين‌ سقاخانه‌ها شده‌اند، ارتباط دارد. پلكان‌ و طبقه‌ همكف‌ مسعي‌ نيز با اين‌ سطوح‌ در ارتباط است‌. مساحت‌ اين‌ بخش‌، كه‌ فضايي‌ با سه‌ گنبد در يك‌ رديف‌ آن‌ را از توسعه‌ اول‌ سعودي‌ جدا مي‌ كند، 190.. متر مربع‌ است‌. در اين‌ بخش‌، 492 ستون‌ برپاست‌، كه‌ هر كدام‌ از يك‌ سو پنج‌ متر و از سوي‌ ديگر پانزده‌ متر با ستون‌ بعدي‌ فاصله‌ دارد. در ميان‌ ستون‌هاي‌ طبقه‌ همكف‌، طاقهايي‌ است‌ كه‌ در امتداد گذرگاه‌ها، ستون‌ها را به‌ هم‌ پيوند مي‌دهد. سقف‌ اين‌ بخش‌ به‌ گونه‌اي‌ طراحي‌ شده‌ است‌ كه‌ از يك‌ طرف‌، توان‌ مقاومت‌ ساختمان‌ در برابر لرزشهاي‌ ناشي‌ از زمين‌لرزه‌ را افزايش‌ دهد، و از ديگر سو، پاسخگوي‌ نيازهاي‌ ضروري‌ طرح‌ براي‌ جريان‌ طبيعي‌ هوا باشد. اين‌ طبقه‌، شماري‌ پلكان‌ اصلي‌ و فرعي‌ معمولي‌ و برقي‌ دارد. اين‌ بخش‌ داراي‌ چند ورودي‌ است‌ كه‌ باب‌ ملك‌ فهد، به‌ عنوان‌ دروازه‌ اصلي‌، مهم‌ترين‌ آنهاست‌. افزون‌ بر آن‌، هجده‌ در ورودي‌ فرعي‌ در اين‌ طبقه‌ گشوده‌ شده‌ است‌. در دو سوي‌ ورودي‌ اصلي‌، كه‌ پيشاپيش‌ طرح‌ توسعه‌ است‌، دو مناره‌ به‌ بلنداي‌ مناره‌هاي‌ پيشين‌ برپاست‌. ويژگي‌ مناره‌هاي‌ نوساخته‌ را كاشيكاري‌ رنگانگ‌ آنها برشمرده‌اند.
 
 
 

طبقه‌ زيرين‌
طبقه‌ زيرين‌ اين‌ بخش‌، 3120. متر مربع‌ مساحت‌ دارد ودربردارنده‌ فضايي‌ گسترده‌ براي‌ نماز است‌. علاوه‌ بر آن‌، سرويسهاي‌ بهداشتي‌ و محل‌ استقرار كساني‌ كه‌ آب‌ زمزم‌ پخش‌ مي‌كنند، در آنجاست‌. زيرزمين‌ با دو ورودي‌ به‌ خيابان‌ ارتباط دارد. كاربرد و مساحت‌ طبقه‌ فوقاني‌، تقريبا همانند همكف‌ است‌، جز آن‌ كه‌ كتابخانه‌ ندارد و ارتفاع‌ آن‌ اندكي‌ كمتر است‌.
وروديهاي‌ سه‌گانه‌ و شش‌ مناره‌
وروديهاي‌ سه‌گانه‌ و شش‌ مناره‌ آنها، مناره‌ هفتم‌ كه‌ بر فرازگنبد صفا واقع‌ است‌ و سقف‌ مروه‌، همگي‌ از سقف‌ طبقه‌ فوقاني‌ مسجد بلندترند. دو گلدسته‌ برافراشته‌ در دو سوي‌ ورودي‌ بزرگ‌ جديد نيز، از دور نمايان‌ است‌.
 
 
 
محلهاي‌ نماز و گذرگاه‌ه
مسجد الحرام‌ و همه‌ بناهاي‌ آن‌، در اصل‌ براي‌ برپايي‌ نمازساخته‌ شده‌ و بر اساس‌ و بنيادي‌ ويژه‌، به‌ نمازخانه‌ و گذرگاه‌ تقسيم‌ گرديده‌اند. محلهاي‌ نماز معمولا در فضايي‌ مربع‌ با ضلع‌ 15 متر قرار دارند و از چهار طرف‌، گذرگاههايي‌ به‌ عرض‌ 5 متر آنها را احاطه‌ كرده‌اند. در مقابل‌ وروديهاي‌ اصلي‌، سرسراهايي‌ بزرگتر، و در دو سوي‌ آنها محوطه‌اي‌ سه‌گوشه‌ قرار دارد، كه‌ از آنها نيز براي‌ نماز استفاده‌ مي‌شود، بنابراين‌، از ورودي‌ باب‌ ملك‌ عبدالعزيز و باب‌ العمره‌ تا صحن‌ مسجد، سه‌ رديف‌ محل‌ نماز مي‌باشد كه‌ دو رديف‌ نخست‌ اندكي‌ بالاتر و رديف‌ سوم‌ هم‌ سطح‌ شبستان‌ قديم‌ است‌. نمازخانه‌هاي‌ نزديك‌ مسعي‌، به‌ جاي‌ اختلاف‌ در سطح‌ اندكي‌ شيب‌ دارند. مساحت‌ مسعي‌ در زيرزمين‌ 160. متر، در همكف‌ 840. متر و در طبقه‌ بالا 820. متر مربع‌ است‌. در تمام‌ مسجدالحرام‌، مجموعا 37 محوطه‌ چهارگوش‌، هر يك‌ با 225 متر مساحت‌ و 8 فضاي‌ مستطيل‌، هر يك‌ با 375 متر مساحت‌، براي‌ برپايي‌ نماز ساخته‌ شده‌ است‌. گذرگاه‌هاي‌ پيراموني‌ نيز، در مجموع‌ 16808 متر مربع‌ مساحت‌ دارند و در مراسم‌ حج‌ و آيين‌هاي‌ نماز جمعه‌، از آنها هم‌ براي‌ نماز استفاده‌ مي‌شود. بدين‌ ترتيب‌، روي‌ هم‌ در سه‌ طبقه‌، 63837 متر مربع‌ فضا براي‌ نماز در نظ‌ر گرفته‌ شده‌ است‌.
گنبدهاي‌ جديد
سه‌ گنبدي‌ كه‌ در حد فاصل‌ ميان‌ دو توسعه‌ بنا شده‌، تقريبا به‌موازات‌ ورودي‌ اصلي‌ است‌. اين‌ گنبدها در گرداگرد خود پنجره‌هايي‌ دارند و از بيرون‌، داراي‌ نمايي‌ همانند ديگر گنبدهاي‌ مسجدند. هر گنبد بر چهار ستون‌ با فاصله‌ 15 متر استوار است‌. نماي‌ داخلي‌ گنبد با گچبري‌ و مقرنس‌ كاري‌ زيباسازي‌ شده‌ است‌. گنبدها 13 متر ارتفاع‌ دارند و به‌ منظ‌ور نورپردازي‌ و جريان‌ هوا، در بالاي‌ آنها روزنه‌هايي‌ تعبيه‌ شده‌ است‌.
 
 
 
ستون‌ه
ستون‌ها دو گونه‌اند : استوانه‌اي‌ و چهارگوش‌. قطر ستون‌هاي‌استوانه‌اي‌ 81 سانتيمتر است‌ و ضلع‌ ستون‌هاي‌ چهارگوش‌ 93 سانتيمتر. بلنداي‌ ستون‌هاي‌ طبقه‌ همكف‌ 5/4 متر و ارتفاع‌ 54 سانتيمتر دارد عرض‌ اين‌ پايه‌ها در ستون‌هاي‌ چهارگوش‌، 80 سانتيمتر و در ستون‌هاي‌ استوانه‌اي‌، كه‌ پايه‌ آنها شش‌ ضلعي‌ است‌، 87 سانتيمتر است‌. هر طبقه‌ 492 ستون‌ دارد. بر فراز ستون‌هاي‌ گذرگاهها، طاقهاي‌ بتوني‌ برپاست‌.
 
 

وروديه
ورودي‌ اصلي‌ توسعه‌ جديد، باب‌ ملك‌ فهد نام‌ دارد كه‌ برستون‌هايي‌ مرمرين‌ استوار است‌، ديوارهايي‌ پوشيده‌ از سنگ‌ مرمر آن‌ را دربرگرفته‌ و دو مناره‌ بلند در دو سوي‌ آن‌ برپاست‌. افزون‌ بر اين‌، 18 در ورودي‌ ديگر، با ديوارهايي‌ از همان‌ جنس‌، در اطراف‌ ساختمان‌ جديد گشوده‌ است‌. اين‌، علاوه‌ بر 3 ورودي‌ اصلي‌ ديگر، 27 ورودي‌ فرعي‌ است‌. به‌ 4 ورودي‌ اصلي‌ زيرزمين‌ نيز، دو ورودي‌ ديگر اضافه‌ شده‌ است‌.