متن کامل

ميقات حج
سال هفتم شماره بيست و پنجم پاييز 1377

توسعه جديد مسجد نبوي

سلمي دملوجي / رضا مرواريد    

كوشش در مسجدسازي به شماري از متون ديني، از جمله بخشي از آيات قرآنيو احاديث نبوي برمي گردد. فضيلت مسجد در حديث شريف پيامبر چنين آمده است:«هركس براي رضاي خداوند مسجدي برپا سازد، خداوند برايش خانه اي در بهشت،به همان سان خواهد ساخت.» و فرموده است: «روزي كه جز سايه سار الهي سايه اينباشد، خداوند هفت تن را در زير سايه خود گرد آورَد... و مردي كه دلش آويخته مسجد
باشد».

پس از گسترش دولت اسلامي و فراخ شدن قلمرو جهان اسلام، مسلمانان در هرجاكه شهري برپا مي كردند، نخست در ساختن مساجد و پرستشگاه هاي خود سخت مي كوشيدند و بدين سان معماري مسجد، چونان ميراثي گرانبار، همپاي رشد فزاينده و
نفوذ گسترده تمدّن اسلامي، پاي گرفت و نهادينه شد. برخي از نخستين نشانه هاي آن هنوز هم برپاست; جامع اموي در دمشق، جامع قرطبه در اسپانيا و قبّة الصخره در قدس از اين شمار است.

مسجد، كانون توسعه مدني

شكل گيري انديشه توسعه حرم نبوي، هماهنگ با محيط شهري پيرامون آن، نشاني

است از جايگاه قلبوار مسجد و اهمّيت طبيعي و تاريخي آن; امري كه مسجد را مركزيّتي
ويژه بخشيده و آن را با بافت مدني شهر همساز كرده است. تأسيسات عمومي و تجاري شهر، نخست بر اساس اهمّيت آنها و پيوندشان با مسجد و سپس بر پايه مناسبات ميان خود، در پيرامون مسجد گسترده اند. روان بودن حركت دوسويه ميان مسجد و خيابان هاي اطراف، ضرورتي است كه برپايه حفظ آسايش و آرامش مردم و توجّه به آثار اين آمد و شد بر محيط پيرامون، شكل گرفته است.

در اين طرح، فضاي گسترده اطراف، كه به سان كمربندي گرداگرد مسجد پيچيده
است، كاربرد فضاي ميانجي را دارد و در هنگام ازدحام جمعيّت از آن براي برپايي نماز هم بهره گيري مي شود. استفاده بهينه از فضاها و خيابانهاي اطراف ساختمان حرم مطهر، يكي از اهداف بنيادين توسعه است كه مسجد را كانون توسعه مدني و محور طبيعي و معنوي آن مي سازد.

طرح معماري و عناصر اصلي توسعه جديد

توسعه جديد كه ساختمان مسجد قديم را از سه سمت: شمال، شرق و غرب در برگرفته و با فضاهاي پيرامون خود در راستاي چندين خيابان گسترده است، اينك مركز اصلي شهر به شمار مي رود. محور اصلي ساختمان، ورودي اصلي مسجد، يعني باب ملك فهد بن عبدالعزيز است. اين در به خيابان ملك فهد گشوده مي شود. درهاي ديگر در خيابان هاي ابوذر، سلام و عمر بن خطّاب است كه به گونه اي مستقيم ميان بناي مسجد و خيابانهاي اطراف را پيوند  مي دهد.

به منظور پرهيز از آميزش فضاي روحاني مسجد با سر و صداي برخاسته از تأسيسات رفاهي از يك سو و جلوه دادن فرّ و شكوه مسجد در ميان بافت مدني شهر و آسيب نديدن نماي آن از درآميختن با ساختمان هاي گوناگون اطراف، از سوي ديگر، همه تأسيسات خدماتي و رفاهي در ساختماني به فاصله هفت كيلومتر از مسجد گرد آمده و با يك زيرگذر كه براي آسايش رهگذران در مسيرهاي مسجد و روان بودن آمد و شد نمازگزاران فراهم آمده، به حرم ارتباط يافته است.

تصوير ص39 كتاب عربي

طبقه همكف

طبقه همكف مسجد، كه شامل مسجد قديم و گستره توسعه جديد است، مهم ترين بخش از مسجد نبوي را شكل مي دهد.

نماي شمالي حرم شريف نبوي

فضاي اصلي

توسعه جديد كه همه جاي آن براي نماز است، در طبقه همكف قرار دارد و بخش هاي شرقي و غربي آن همانند است. بخش مياني كه دو بخش جانبي را به هم پيوند مي دهد، در راستاي ساختمان قديم شكل گرفته است. فضاي نماز در همه جا، بجز صحن هاي روبازي كه سقف متحرّك دارند، پوشيده است.

در همه سقف هاي مسجد، ابعاد 6×6 يا 18×18 متر رعايت شده است. ستون هايي كه بار سقف بر آنهاست، هريك دوازده متر بلندي دارد. طبقه همكف و فضاي اصلي، همه جا داراي 14 متر ارتفاع است كه خط افق ساختمان مسجد را ترسيم مي كند.

ضرورت پيوند يكنواخت ميان ساختمان قديم و جديد موجب شد كه نوسازي هايي در مسجد قديم صورت گيرد; از جمله مي توان به پوشاندن صحن روباز ميان دو ساختمان با

دوازده سايه بان برقي به شكل گنبدهاي قديم اشاره كرد. همين طرح 18×18 متري در دو فضاي روباز با ابعاد  32×64 متر نيز اجرا شده است.

فضاهاي داخلي

يكي از مناره هاي ششگانه در توسعه جديد

طبقه همكف 27 فضاي روباز با 27 گنبد متحرّك كشويي دارد. ابعاد هريك از اين فضاها 18×18 متر است و به گونه اي مناسب در اطراف طرح گسترده است.

اين فضاها هوا و نور طبيعي را به بخش هاي مختلف مسجد مي رسانند و حسّ پيوند با آسمان را در نمازگزاران زنده مي كنند و اين فرصت را براي آنان فراهم مي سازند كه با چشماني گشوده به آسمان، خداي خود را بخوانند.

مناره ها

افزون بر چهار مناره اصلي، اينك شش مناره در مسجد فراز آمده است. گلدسته هاي جديد هريك 104 متر ارتفاع دارند و بر فراز هريك هلالي مي درخشد.

چهار مناره از مناره هاي

جديد، چهارگوشه توسعه جديد را نشان مي دهند و دو مناره ديگر، بر محور اصلي نماي شمالي و در دو سوي بزرگترين ورودي، يعني باب ملك فهد بنا شده اند.

طبقه زيرين

در اين طبقه كه برابر مساحت طبقه همكف است، شماري از تأسيسات قرار دارد. ارتفاع اين طبقه چهار متر است و پايه هاي اصلي بنا كه در ژرفاي بيست متري كف زمين واقع است، از ميان آن مي گذرد. گذرگاهي كه از زير خيابان ها عبور مي كند و سرانجام به ساختمان مخصوص خدمات كه تأسيسات برق و تهويه و تأمين آب سرد در آن است، مي رسد، با همين طبقه ارتباط دارد. دو گذرگاه شيب دار، راه ورود به زيرزمين است. به علاوه، شش پلكان از بيرون مسجد و يك پلكان از داخل به طبقه زيرزمين راه مي برد.

بام مسجد

سراسر فضاي بام مسجد را براي نماز درنظر گرفته اند، به گونه اي كه گنجايش نودهزار

پشت بام مسجد كه در توسعه جديد براي نماز در نظر گرفته شده است.

نمازگزاررادارد. راه هاي ارتباطي نمازگزاران بامسجدمتعدّداست، امّابراي پيشگيري از رودررويي باكساني كه از درهاي اصلي خارج مي شوند يا آنان كه به طبقه زيرين مي روند، چند درِ خروجي

در كنار ورودي هاي هفت گانه اصلي درنظر گرفته شده كه مخصوص نمازگزاران طبقه بالاست.

پلكان ثابت و برقي كه جمعاً به سي چشمه مي رسد، مسير رفت و برگشت نمازگزاران بين سطح و زيرزمين است. پشت بام را ايواني مسقّف به عرض شش متر در برگرفته است. عدد شش، در همه جاي ساختمان مسجد كاربرد بسيار دارد.

شكل طرّاحي و عناصر آن

برنامه جديدطرّاحي توسعه حرم شريف نبوي، برپايه الهام از سنّتهاي پايدار معماري اسلامي شكل گرفته و بر آن است تا از يك سو نيازهاي بازسازي را برآورده سازد، و از سوي ديگر، فنّ آوري نوين را براي اجراي بهترين نقشه هاي مورد نظر به كار گيرد; به عنوان مثال، طرّاحي چادرهاي صحن مسجد با همين نگرش انجام گرفته، به گونه اي كه توانسته است ميان انديشه سنّتيِ استفاده از پارچه هاي نازك براي پوشش سقف و حفظ روشنايي مسجد حتّي در صورت باز بودن چادرها، ايجاد ارتباط كند. دو صحن روبازي كه در توسعه اول سعودي به مسجد افزوده شد، نياز به اجراي برنامه اي داشت كه هم به جريان هوا آسيبي وارد نسازد و هم با شبستان هاي پيرامون صحن كه بخشي از آن، ساختمان قديم مسجد است، همساز باشد; از اين رو، بحث به كارگيري چادرهاي تاشو به ميان آمد، كه اينك در جهان بي همتاست.

ويژگي چادرها

دوازده دستگاه از چادرهاي يادشده در دو صحن مسجد برپا شده است; در هر صحن شش چادر. چادرها در حالت گشوده چهارده متر ارتفاع دارند كه با بلنداي ديوار مسجد برابر است و با ابعاد صحن هاي مسجد كاملا هماهنگ. در لابلاي هر چادر، رشته سيمهايي فلزّي و انعطاف پذير تعبيه شده است. پايه هر چادر ستوني است پوشيده از مرمر سفيد، با سيستمي خودكار كه چادرها را باز و بسته مي كند. هر چادر مساحتي به اندازه 17×18 متر را مي پوشاند، ميان چادرها حدود 24 سانتيمتر فاصله است و هريك ده تن وزن دارد.

چادرها در شرايط جوّي گوناگون باز و بسته مي شوند و بستن و گشودن آنها كمتر از نود ثانيه زمان مي خواهد. استفاده از اين نوع پوشش به شكلي كاملا محسوس بر هواي داخلي مسجد و ميزان انرژي مصرفي تأثير مي گذارد.

در فصل تابستان، به هنگام روز، پوشش سفيدرنگ اين چادرها گشوده مي شود تا تمام صحن مسجد را زير سايه خود گيرد. اين پوشش شبها جمع مي شود و هواي مطبوع شامگاهي

نماي يكي از صحنهاي روباز داخلي با چادري كه بر فراز آن گشوده شده است.

جريان مي يابد. در فصل زمستان، روزهنگام چادرها بسته است تا خورشيد بر صحن بتابد و فضاي آن را گرما بخشد و شامگاهان باز مي شود كه سرماي شديد به درون مسجد راه نيابد. باز و بسته بودن چادرها با موقعيت آفتاب، گرماي هوا، سرعت باد و موقعيت ابرها ارتباط تنگاتنگ دارد و اين امر با دستگاه هاي پيشرفته كنترل مي شود. هنگامي كه گرماي هوا به 45 درجه سانتيگراد مي رسد، براي مطبوع نگه داشتن هواي داخلي مسجد، چادرها همواره باز مي ماند. دريچه هاي تهويه درست بالاي ستون چادرها قرار گرفته تا تمام فضاي مسجد به گونه اي يكنواخت خنك شود. هنگام ريزش باران كه چادرها گشوده است، آب از روي چادرها به داخل پايه هر چادر مي ريزد و از آنجا به شبكه پساب زيرزميني مسجد راه مي يابد.

در بالاي ستونِ هر يك از چادرها، از چهار طرف نورافكن هايي يكسان با ديگر ستون هاي مسجد نصب شده است، تا در شب روشنايي مسجد را فراهم سازد. نماي پايه چادرها در هنگام بسته بودن، بازتابي از شكل گلدسته هاي مسجد است.

اين چادرهاي تاشو،افزون برهمه اين دقّتوهدفمندي،ازسادگيوزيبايي خاصّي برخوردارند.

نماي صحنهاي روباز داخلي، با چترهايي كه بسته است

نماي صحنهاي روباز داخلي، با چترهايي كه باز است

گنبدهاي متحرّك

اين گنبدها كاملا هماهنگ با نقشه 27 صحن توسعه جديد طرّاحي شده است و كاربرد آن، پوشش دادن به صحن ها در حالات مختلف جوّي و تنظيم هواي داخل مسجد است. در تابستان، با تابش نخستين پرتو خورشيد، گنبدها به آرامي حركت مي كنند و صحن مسجد را كاملا مي پوشانند و سايه اي دلنشين فراهم مي سازند و دستگاه هاي تهويه را در اجراي وظيفه خود ياري مي دهند و با فرا رسيدن شب، گنبدها به جاي خود برمي گردند و سقف را براي خارج شدن فضاي گرم داخل به سوي آسمان سرد شب مي گشايند. اين بستن و گشودن در زمستان، برعكس انجام مي شود; يعني به هنگام روز براي گرماي مسجد از خورشيد بهره مي گيرند و شامگاهان با پوشاندن سقف ها از نفوذ سرما جلوگيري مي كنند.

طرّاحي اين گنبدها به گونه اي انجام گرفته است كه با طرّاحي ديگر بخش هاي توسعه جديد و ساختمان قديم همنواخت باشد; از اين رو، گنبدهايي هماهنگ با گنبد سبز مسجد و البته كوتاهتر از آن، طرّاحي شده است. قطر انحناي هر گنبد 02/8 متر است و در طرّاحي آن از نرم افزار كامپيوتري سه بعدي آوتوكد (AutoCAD) كه با معادلات پيچيده رياضي، عناصر و ابعاد داخلي و خارجي بنا را تعيين مي كند، بهره گيري شده است. استفاده از اين برنامه، در اجرا، موجب پديد آمدن سازه هايي كاملا سنجيده شده است.

هر گنبد از داخل و خارج پوششي آراسته دارد و در عين استحكام از وزني اندك برخوردار است. پوشش دروني گنبد چوب آميخته به نوعي چسب است و نماي بيرون آن از چوب خالص. بر فراز هر گنبد، هلالي برنزي مي درخشد كه با طلاي 23 قيراط روكش شده است. ريل هايي كه گنبدها به صورت كشويي روي آنها حركت مي كنند، لبه هايي از سنگ مصنوعي محلّي دارد تا با نماي ايوان هاي پيرامون مسجد هماهنگ باشد.

پوشش مناره ها

مناره از آغاز يكي از نشانه هاي اصلي هر مسجد بوده، وبه سان عنصري بنيادين در مسجدسازي به شمار مي رفته است. در توسعه جديد مسجد نبوي نيز، با بهره گيري از اين عنصر، شش مناره جديد به بلنداي 104 متر برپا شده و چونان نمادي زيبا براي مسجد درآمده  است.

بخش هاي پاييني هر مناره، تا ارتفاع سه متر، با قطعاتي از گرانيت محلّي معروف به

نماي يكي از صحنهاي 27گانه داخلي كه با گنبدهاي متحرّك پوشيده شده است.

رزيزه پوشيده شده و بالاتر از آن قطعات گرانيت محلّي با نام بكري است كه رنگي سوخته دارد. بخش هاي بالايي آن از گرانيت صنعتي است و بالاي هر مناره، هلالي از جنس مس و آراسته به آب طلا، با پنج متر ارتفاع جلوه مي كند.

ستون ها، رواق ها، طاق ها

در بخش توسعه يافته مسجد، 2104 ستون برپاست. برفراز ستون ها، طاق هايي قرار دارد كه فضاي نماز را مي پوشاند. همه ستون ها باسنگ مرمر ايتاليايي سفيد نماسازي شده است. سر ستون ها از مس صيقل يافته اعلاست كه با يك هشت ضلعي به ستون ارتباط مي يابد. سر ستون ها از چهار طرف با نگاره هايي از گل و بوته آرايش يافته و بلندگوها به گونه اي ناديدني در ميان آن نصب شده است. بالاتر از آن مستطيلي سنگي است كه در هر طرف آن سه ستاره ديده مي شود.

يكي از شبستانهاي جانبي كه پوشش مرمرين ديوارها و نقشه هاي ساده ستاره هشت پر در پايه هاي ديوار را نشان مي دهد. ديوار، نقش و نگارها، طاقها و سقفها در عكس ديد مي شود.

در اين نقطه كه دقيقاً پايه طاق هاست نورافكن هايي با قاب مسي نصب شده و گرداگرد

آن آيه شريفه }اللهُ نُورُ السَّمواتِ وَالأرْضِ{ نقش بسته است.

هر ستون، پايه چهار طاق است كه رواق ها و سقف ها را شكل مي بخشد. طاق ها با قطعاتي از سنگ گرانيت صنعتي پوشيده شده و پيرامون آن به رنگ هاي آبي، خاكستري و سفيد است.

در نقطه پيوند ميان طاق و سقف، تصاويري از گل و بوته نمايان مي باشد. قطر هر ستون در طبقه همكف 64 سانتيمتر است و ارتفاع آن 13 متر است.

گستردگي توسعه جديد موجب شده كه در اين بخش، ستون ها با فاصله هجده متر از يكديگر نصب شود، در حالي كه اين فاصله در بخش هاي قديمي مسجد شش متر است.
سقف شبستان ها كه طاق ها را به هم پيوند مي دهد، به نه مربّع تقسيم شده كه با پوششي از سنگ صنعتي و با استفاده از تصوير ستاره هشت پر به صورتي يكنواخت آرايش يافته است. افزون بر ستون هاي داخل مسجد، ايوان مسقّفِ چهار سوي بام مسجد نيز، ستون هايي استوانه اي شكل دارد.

پنجره ها و سَردرها

بناي جديد در نماي بيروني خود، تعدادي پنجره با ابعاد 9/1×2/4 متر دارد. بيشتر اين پنجره ها از دو لنگه نورگير تشكيل شده و از بيرون حفاظ مسي مشبّكي بانقش و نگار هندسي آن را پوشانده است. هر پنجره يك توري ثابت دارد. شماري از پنجره ها سه لنگه است و تنها لنگه مياني كه به شكل ستاره هشت پراست، بازوبسته مي شود. پنجره ها همه از چوب ساج است.

در قسمت بالاي نماي خارجي پنجره هاي دو لنگه، سنگ هايي سه گوشه به رنگ آبي مزيّن به نقوش گل و بوته و مثلث هايي سفيد و خاكستري نصب شده است.

در بالاي پنجره ها سردرهاي سنگي نگاريني قرار دارد كه در لابه لاي آن روزنه هايي باشيشه هاي رنگي گشوده شده است. بين پنجره و سردر، كتيبه اي است كه بر آن جمله هاي «لا اله الاّ الله» و «محمّد رسول الله» هويداست.

ورودي ها و درها

در پيرامون مسجد هفت ورودي بزرگ وجود دارد كه هريك را ستون ها و سردرهايي

است. اين درها در سمت شمال، شرق و غرب تعبيه شده و هريك ورودي و خروجي

در يكي از وروديهاي اصلي و ستونهاي دوقلو كه سردر و سقف بر آنها تكيه دارد. آرايش ميان درها با جمله «محمّد رسول الله» و كتبيه زيرطاق نما با آيه «ادخلوها بسلام آمنين» نمايان است.

جداگانه اي دارد. طول و عرض درها 3×6 متر است. باب ملك فهد مهم ترين ورودي و مدخل رسمي و اصلي مسجد است كه دو مناره در دو طرف آن قرار دارد. همه درها از جنس چوب ساج، با قطر پانزده سانتيمتر است و از بيرون روكشي از مس دارد. در وسط هر در، دايره بزرگي است كه نام محمّد(صلي الله عليه وآله) بر آن نقش بسته و در دايره كوچكتري كه درون آن است، رسول الله نوشته شده است.

از آنجا كه هر لنگه ازدرهاي مسجد، 5/1 تن وزن دارد، زير هريك از درها چرخهايي نصب شده تا باز و بسته كردن درها با سهولت بيشتري انجام گيرد. درهايي ديگر به همين شكل در شرق و غرب و قبله مسجد ساخته شده است. در جهت شمالي و در طرفين باب ملك فهد دو درِ ديگر با همان ابعاد وجود دارد.

سردراصلي، لوحي ازسنگ صنعتي است. زير آن نورگيري مشبّك و پايين تر از آن كتيبه اي با اين آيه است:

}اُدخُلُوها بِسَلام آمِنينَ{.

سرسراي ورودي با مرمرهايي چيده شده به شكل هاي اسلامي و از جمله
ستاره هشت پر، سنگ فرش شده است. بخش مياني اين سنگ فرش رنگ و شكلي
برجسته دارد.

افزون بر درهاي ياد شده و بجز درهاي قسمت زيرزمين، دوازده ورودي با درهاي چوبي در بخش پلكان برقي تعبيه شده است كه ابعادي كوچكتر، يعني دقيقاً 9/1×2/2 متر دارند; بنابراين، مجموع درهاي طبقه همكف به ترتيب زير است:

هفت ورودي بزرگ، هر كدام با پنج در به ابعاد 6×3 متر.

چهارده در جانبي با همان اندازه.

دو ورودي از پشت ساختمان، هركدام با سه در، با همان ابعاد.

دو در ورودي و خروجي.

دو در ورودي، ورودي بـاب الرحمـه (با دو در)، ورودي باب النساء  (با دو در).

ودوازده در دولنگه كوچك كه به شش پلّه برقي و پلكان سنگيِ درهاي چهارده گانه يادشده منتهي مي شود.

در طبقه زيرزمين دو ورودي شيبدار خارجي و شش پلكان به خارج و يك پلكان به داخل مسجد وجود دارد.

ديوارها، سقف ها، سنگفرش ها

همه سقف ها از گرانيت صنعتي است. شكل غالب در همه سقفها مربّع است;
كوچك و بزرگ، ضلع مربّعهاي بزرگ، هجده متر و ضلع مربّع هاي كوچك شش متر
است.

سنگ هاي به كار رفته در سقف با لوح هاي چوبي به شكل بوته گياهان و اشكال هندسي آميخته شده است. تصاوير گل و بوته اطراف سقف ها تا طاق نماهـا نيز ادامه يافته و تركيبـي هماهنـگ را به وجود آورده اسـت. اين شكلها روي هم رفته، ستاره هايي هشـت گوشه را بر فراز رواق هـا مي نماياند.

ديوارهاي بيروني، به طور كلّي با گرانيت طبيعي پوشيده شده و اندكي گرانيت صنعتي در نماسـازي آن به كار رفته اسـت. ديوارهـا ازاره اي مرمري دارد.

براي زيباسازي نماي ساختمان از آجر سبزرنگ (آجر مغربي و عربي) با روكش طلا در بالاي ورودي ها استفاده شده است. در چارچوب ها نيز كاشي هاي طلاكاري شده به چشم مي خورد. ديوارها، تا ارتفاع سه متر پوششي از گرانيت محلّي (رزيزه) دارند و نماي قسمت هاي بالاتر، سنگ گرانيت بكريِ سوخته است.

بالاي ازاره مرمري، قرنيزي قرار دارد كه با خط ثلث آياتي از قرآن كريم را در طول 5/1 كيلومتر از ديوارهاي داخلي حرم نوشته است. اين قرنيز در ميان كمربندي مرمري است و بالاتر از آن نمايي است با سنگ صنعتي به شكلهاي مختلف.

نظر به اهميّت ورودي هاي هفت گانه و ضرورت نمايان بودن آن، كف سرسراهاي ورودي به گونه اي ويژه با سنگ مرمر سفيد و ستاره اي هشت پر در ميان، پوشيده شده است. به كارگيري سنگ مرمر (كراره) در مسجد به اندازه اي گسترده شده كه ديوارهاي پلكان را هم فرا گرفته تا با گستره كف مسجد هماهنگ باشد. استفاده از مرمرسفيد براي احساس سرما و گرماي بيشتر، در فصول مختلف، و ايجاد محيطي شاد و آسوده در فضاي مسجد صورت گرفته است، امّا در زيرزمين براي هماهنگي بيشتر از پوشش سراميك بهره گيري شده است.

بخش هاي خارجي مسجد، همگي سنگ فرشي از گرانيت دارد.

نماي داخلي يكي از سرسراهاي ورودي و درهاي جانبي با سنگفرشهاي ويژه كه به شكل ستاره هشت پر و رنگ نمايان آرايش شده است.