متن کامل

ميقات حج
سال چهارم شماره دوازدهم تابستان 1374

مسجد غدير «غدير» و «خم» در لغت

محمد جعفر طبسي

غدير در لغت بركه آب را گويند و نيز زمين پستي كه آب باران و سيلابها در آن جمع شود و تا تابستان باقي نماند.

جمع آن، «غُدُر» (دو حرف اوّل مضموم)، «غُدْر» (به ضم اول و سكون دوّم) «اغدرة» و «غدران» است.

جوهري گويد: «خُم» غدير معروفي است كه بين مكه و مدينه، در جحفه(1) مي باشد.(2)

ابن دريد (متوفاي 321 هـ . ق.) گويد: «خُم» غدير معروفي است و آن همان مكاني است كه رسول خدا ـ ص ـ در آنجا به ايراد خطبه پرداخت و اميرمؤمنان علي بن ابيطالب ـ ع ـ را برتري داد.(3)

ابن اثير (متوفاي 606) آورده است: «غدير خم» جايي است ميان مكه و مدينه كه آب چشمه اي در آن مي ريزد و در آن مسجدي است براي پيامبرـ ص ـ.(4)

ابن منظور نيز در لسان العرب آورده است كه: «غدير» محلّ معروفي است ميان مكّه و مدينه، در جحفه، و آن غدير خم است.

1 ـ جحفه روستاي بزرگي است كه در راه مدينه ـ مكه، در چهار منزلي قرار دارد، معجم البلدان، ج2، ص111. مسافت بين مكه و جحفه حدود 220 كيلومتر است.

2 ـ صحاح اللغه، ج5، ص1916

3 ـ جمهرة اللغه، ج1، ص108

4 ـ النهايه في غريب الحديث و الأثر، ج2، ص81; به لسان العرب، ج4، ص223 مراجعه شود.

و سرانجام بكري در معجم مي نويسد: غدير خم در سه مايلي جحفه، در سمت چپ، ابتداي دره جحفه جايي كه دره الضرار به پايان مي رسد واقع شده. البته مراد سمت چپ كسي است كه از مدينه به سوي مكه در حركت باشد. در آنجا مسجدي است با نام «مسجد غدير» و آن در مكاني بنا شده كه پيامبر ـ ص ـ اميرمؤمنان علي ـ ع ـ را به عنوان جانشين خود به مردم معرفي كرد.(1) به گفته شهيد اوّل (شهادت 786 هـ . ق.) ديوارهايش تا زمان ايشان پابرجا و نمايان بوده است.

و ما اينك مسجد غدير را از دو ديدگاه; روايات اهلبيت ـ عليهم السلام ـ وفقها مورد بررسي قرار مي دهيم:

مسجد غدير در روايات

شيخ كليني ـ ره ـ (متوفاي 329 هـ . ق.) در كتاب شريف كافي فصلي با عنوان «مسجد غدير خم» آورده و چنين گفته است:

1 ـ ... عن عبدالرحمن بن الحجاج، قال: «سألت ابا ابراهيم ـ ع ـ عن الصلاة في مسجد غدير خم بالنهار و انا مسافر، فقال: صلّ فيه فانّ فيه فضلا و قد كان أبي يأمر بذلك.»(2)

عبدالرحمن بن حجاج مي گويد: «روز بود و من مسافر بودم از حضرت موسي بن جعفر ـ ع ـ درباره خواندن نماز در مسجد غدير خم پرسيدم. در پاسخ فرمود: در آن مسجد نماز بگزار، زيرا نماز در آن فضيلت بسيار دارد و پدرم هميشه به آن سفارش مي كرد.»

علامه مجلسي (متوفاي 1110 هـ . ق.) در كتاب ملاذ الاخيار، ج9، ص46 روايت پيشگفته را صحيح مي داند.

2 ـ ... عن حسان الجمال قال: «حملت ابا عبدالله من المدينة الي مكة فلما انتهينا الي مسجد الغدير نظر الي ميسرة المسجد فقال: ذلك موضع قدم رسول الله ـ ص ـ حيث قال: من كنت مولاه فعلي مولاه.»(3)

حسان جمال مي گويد: «امام صادق ـ ع ـ را از مدينه به مكه همراهي مي كردم، وقتي به مسجد غدير رسيديم حضرت نگاهي به سمت چپ مسجد كرد و فرمود: آنجا جاي پاي رسول خدا ـ ص ـ است جايي كه فرمود: من كنت مولاه فعلي مولاه ...»

1 ـ كيهان فرهنگي، ص47، سال يازدهم مرداد ماه 1373

2 ـ كافي، ج4، ص566، ح1; الفقيه، ج2، ص335، ح6; تهذيب الاحكام، ج6، ص18، ح41

3 ـ كافي، ج4، ص566، ح2; بحارالانوار، ج37، ص172، ح5; و ج100، ص225، ح21; و مرحوم استرآبادي در تاويل الايات الطاهرة، ص688 قضيه را با اندك تفاوتي از حسين جمال نقل مي كند. به تفسير كنز الدقائق، ج10، ص578 مراجعه شود.

3 ـ ... عن ابان، عن ابي عبدالله ـ عليه السلام ـ قال: «يستحب الصلاة في مسجد الغدير لانّ النبي ـ ص ـ أقام فيه اميرالمؤمنين ـ عليه السلام ـ وهو موضع اظهر الله ـ عزوجل ـ فيه الحق.»(1)

ابان از امام صادق ـ ع ـ چنين روايت مي كند: «نماز خواندن در مسجد غدير مستحب است، زيرا كه پيامبر ـ ص ـ در آن مكان اميرالمؤمنان ـ ع ـ را به پا داشت (و او را به عنوان جانشيني خود به مردم معرفي كرد) و آن همان جايي است كه خداوند حق را ظاهر ساخت.»

مسجد غدير در كلام فقها

فقها ـ رضوان الله عليهم ـ در دو كتاب فقهي نماز و حج، به اهميت مسجد غدير و فضيلت خواندن نماز و دعا در آن پرداخته اند كه به بيان برخي از آنان اشاره مي كنيم:

1 ـ شيخ طوسي (متوفاي 460 هـ . ق.) مي گويد: «هنگامي كه انسان از مكه به سوي مدينه حركت مي كند وقتي به مسجد غدير رسيد، داخل مسجد شود و دو ركعت نماز بخواند.»(2)

2 ـ ابن حمزه (متوفاي قرن ششم هـ . ق.): «هرگاه كسي تصميم به حج و زيارت خانه خدا دارد، ابتدا به مدينه رود و رسول خدا ـ ص ـ را زيارت كند، سپس در طريق مدينه به مكه وقتي به «مسجد غدير» رسيد، دو ركعت نماز در آن بخواند.»(3)

3 ـ ابن ادريس (متوفاي 598 هـ . ق.) مي نويسد: «هنگامي كه انسان جهت زيارت پيامبر ـ ص ـ از مكه به سوي مدينه حركت مي كند، همينكه به «مسجد غدير» رسيد، داخل آن شود و دو ركعت نماز بجا آورد.»(4)

4 ـ يحيي بن سعيد (متوفاي 690 هـ . ق.) گويد: «هنگامي كه حاجيان از مكه به سوي مدينه به جهت زيارت پيامبر ـ ص ـ حركت مي كنند، وقتي به مسجد غدير رسيدند، داخل آن شده و در آنجا نماز بگزارند.»(5)

5 ـ علامه حلّي (متوفاي 726 هـ . ق.): «مسجد غدير مكاني است شريف كه در آنجا پيامبر ـ ص ـ علي ـ ع ـ را به عنوان امامِ مردم به جانشيني خود منصوب كرد، و شرافت او را براي همگان روشن ساخت و مقام و منزلت و قرب وي را در پيشگاه الهي بيان داشت، و در حجة الوداع از تمامي مسلمانان براي آن حضرت بيعت گرفت. پس نماز و دعاي فراوان در آن

1 ـ كافي، ج4، ص567، ح3

2 ـ النهايه في مجرد الفتوي، ص286

3 ـ الوسيلة الي نيل الفضيله، ص196

4 ـ السرائر، ج1، ص651

5 ـ الجامع للشرائع، ص231

مسجد مستحب است.»(1)

6 ـ شهيد اول (شهادت: 786 هـ . ق.): «از جمله مساجد شريف، مسجد غدير است كه در نزديكي جحفه مي باشد، و ديوارهاي آن تا به امروز باقي است، و آن مسجد مشهور و آشكار است، و غالباً راه حجاج از آن طرف مي گذشت.»(2)

و همچنين در كتاب «دروس» مي نويسد: «وقتي زائر خانه خدا به سوي مدينه حركت مي كند و به مسجد غدير مي رسد، داخل مسجد شود و در آن نماز گزارد و بسيار دعا كند. اين مسجد، همان مكاني است كه رسول الله ـ ص ـ علي اميرالمؤمنين را به جانشيني خود منصوب كرد. و ديوارهاي مسجد تا امروز باقي است.»(3)

7 ـ مرحوم حر عاملي (متوفاي 1104 هـ . ق.) مي نويسد: «مستحب است خواندن نماز در مسجد غدير خم، از امام كاظم ـ ع ـ روايت شده است: در آن مسجد نماز بخوان، همانا نماز در آن فضيلت بسيار دارد و پدرم بدان امر مي كرد.»(4)

8 ـ شيخ يوسف بحراني (متوفاي 1186 هـ . ق.) مي نويسد: «كسي كه قصد مدينه مشرفه را كرده مستحب است از مسجد غدير گذر كند، داخل مسجد شود و در آن نماز گزارد و زياد دعا كند چرا كه آن مسجد همان مكاني است كه پيامبر اكرم ـ ص ـ به امامت و خلافت اميرمؤمنان ـ ع ـ بعد از خود تصريح كرده است. گرچه پيش از آن روز (غدير) ادله و نصوص بر امامت آن حضرت از جانب پيامبر اكرم ـ ص ـ بسيار نقل شده است، جز اينكه تكليف الهي و ضرورت شرعي (در اعلان ولايت امير مؤمنان) در آن مكان حتمي شد. و آن همه نصوص و دلايل (كه پيامبر ـ ص ـ قبل از غدير خم در مجالس و محافل مي فرمود، همه آنها) مقدمه اي بود جهت آمادگيِ مردم براي چنين روزي و قبول خلافت آن حضرت.»(5)

9 ـ مرحوم كاشف الغطا (متوفاي 1228 هـ . ق.): «و از آن مساجد مسجد غدير است. امام موسي بن جعفر ـ ع ـ فرمود: «صلّ فيه فانّ فيه فضلا و كان أبي يأمر بذلك» و امام صادق ـ ع ـ فرمود: نماز در مسجد غدير مستحب است; زيرا پيامبر اكرم ـ ص ـ در آن مكان اميرمؤمنان را به جانشيني خود معرفي كرد و حق را ظاهر ساخت. و سمت چپ مسجد افضل است چون وقتي امام صادق ـ ع ـ نگاه به سمت چپ مسجد كرد فرمود: اين جاي پاي رسول خدا ـ ص ـ است.»(6)

1 ـ تحرير الأحكام، ج1، ص131; تذكرة الفقهاء، ج1، ص403; منتهي المطلب، ج2، ص889

2 ـ ذكري الشيعه، ص155; بحارالانوار، ج100، ص225

3 ـ الدروس الشرعيه، ج2، ص19

4 ـ بداية الهدايه، ج1، ص391

5 ـ الحدائق الناظره، ج17، ص406

6 ـ كشف الغطاء، ص211

10 ـ مرحوم صاحب جواهر (متوفاي 1266 هـ . ق.) مي نويسد: «كسي كه از مكه به مدينه بازمي گردد، مستحب است در مسجد غدير خم نماز بخواند و زياد دعا نمايد، و آنجا همان محلي است كه رسول خدا ـ ص ـ اميرمؤمنان ـ ع ـ را به جانشيني خود معرفي كرد.»(1)

در ميان نويسندگان عامه نيز صاحب خلاصة الوفاء باخبار دارالمصطفي آورده است كه: «... مسجد بعد الجحفة و أظنّه مسجد غدير خم. قال الاسدي و علي ثلاثة أميال من الجحفة يسرة عن الطريق حذاء العين مسجد لرسول الله ـ صلي الله عليه و ]آله[ و سلم ـ و يليها الفيضة و هي غدير خم و هي علي أربعة أميال من الجحفة.»

از جمله مساجدي كه پيامبر ـ ص ـ در آن نماز خواند، مسجدي است بعد از جحفه و به گمان من همان مسجد غدير خم است ...»(2)

11 ـ مرحوم سيد محسن امين مي گويد: «وهو قريب من الجحفة المسماة في هذا الزمان رابغ بين مكة و المدينه في منتصف الطريق تقريباً و هو عامر مشهور، و قد جدد عمارته بعض ملوك الهند من الشيعه في عصر الشيخ مرتضي الانصاري.»(3)

«و مسجد غدير خم در نزديكي جحفه كه در اين زمان آن را رابغ ميان مكه و مدينه تقريباً در وسط راه قرار داد. و اين مسجد عامر و مشهور است، و بناي آنرا بعضي از پادشاهان هند از شيعيان در زمان شيخ مرتضي انصاري انجام داده است.»

1 ـ جواهر الكلام، ج20، ص75

2 ـ خلاصة الوفاء باخبار دارالمصطفي، ص425

3 ـ مفتاح الجنات، ج1، ص328

* پي نوشتها: