متن کامل

ميقات حج
سال چهارم شماره پانزدهم بهار 1375

پرده داري و كليدداري كعبه

ترجمه/ رسول جعفريان

در مجله الاسبوعية الحديثه (26 ذي قعده سال 1416) مصاحبه اي بايكي ازبني شيبه(1) به نام عبدالعزيز بن عبدالله الشيبي صورت گرفته كه اينك عنوان «كبير سدنة الكعبة المشرفه» ياكليد دار و پرده دار خانه خدا را دارد. گزيده اي ازآن را مي آوريم ودرضمن از جناب حجة الاسلام والمسلمين حاج شيخ حسن ابراهيمي كه متن عربي آن را به بنده دادند سپاسگزارم

پرسش: ابتدا ماجراي سپردن كليد كعبه، توسط رسول خدا ـ ص ـ به عثمان بن طلحه شيبي را شرح دهيد.

پاسخ: وقتي مكه فتح شد و رسول خدا ـ ص ـ وارد اين شهر گرديد، عثمان بن طلحه كه تا آن زمان مشرك بود، در كعبه را بست و بر بام آن رفت. حضرت از وي خواست تا كليد را به او دهد اما او نداد. علي بن ابي طالب ـ ع ـ به دستور پيامبر خدا ـ ص ـ كليد را از وي گرفت و خانه خدا را باز كردند و رسول خدا به درون كعبه رفت و دو ركعت نماز خواند. وقتي خارج شد عباس از آن حضرت خواست كليد را به او دهند تا «سقايت» و «سدانت» كعبه هر دو دست عباس باشد، اما پيامبر كليد را به علي بن ابي طالب داد تا به عثمان بن طلحه بسپارد و او نيز مسلمان شد. از آن زمان تاكنون كليد در دست خاندان شيبه قرار دارد.

1 ـ بني شيبه يكي از طوايف قريش است.

پرسش: آيا درست است كه در درون كعبه گنج ها و ثروتهايي از قديم الايام بوده و تاكنون باقي است.

پاسخ: در زمانهاي گذشته كعبه از اين قبيل چيزها; مانند طلا و نقره و سنگهاي قيمتي خالي نبود و سلاطين و اميران، آنها را به رسم هديه در آنجا مي گذاشتند. زماني كه كعبه نياز به تعمير پيدا مي كرد از اين اموال استفاده مي شد. اما اين مربوط به زمانهاي بسيار دور است. اكنون ما در دوران رخوت (عصر الرخاء) زندگي مي كنيم و ديگر چنين چيزهايي به كعبه تقديم نمي شود و دولت سعودي خود، كار اصلاحات و ترميمات را انجام مي دهد. البته اكنون در داخل كعبه، برخي لوحه هاي سنگي منقوش هست كه آياتي بر آنها كنده شده و هر كسي داخل كعبه شود آنها را مي بيند.

پرسش: كعبه و خانه خدا را وصف كنيد و بفرماييد كه آيا بناي آن با زمان پيامبر ـ ص ـ تفاوت كرده است يا نه؟

پاسخ: كعبه تقريباً به همان شكلي است كه زمان رسول خدا ـ ص ـ بود. بناي آن از سنگ سخت (الحجارة الصلبة الزقاء) است. ارتفاع آن در حدود پانزده متر و طول جهتي كه حجر (اسماعيل) در آن است و وجه برابرش ده متر و ده سانتيمتر است و طول دو ضلع ديگر 12 متر است. زوايه هاي كعبه نيز تقريباً به سمت جهات اربعه; شمال، جنوب، شرق و غرب است. حجرالاسود در ارتفاع يك متر و نيمي از زمين قرار گرفته و درِ كعبه نيز دو متري از زمين مطاف ارتفاع دارد و با نردبان بايد بالا رفت. كعبه از دريا حدود 300 متر بالاتر است و موقعيت آن در 21 درجه و 38 دقيقه عرض شمالي (و درجه چهل و دقيقه نُه طولي و شرقي) است. محل كعبه تقريباً در وسط مسجدالحرام است و بيشتر به ضلع شرقي ـ جنوبي مسجدالحرام نزديك است تا به دو ضلع ديگر.

اطراف كعبه، ميدان مطاف است و اين يك دايره مستطيلي است كه قطر شمالي ـ جنوبي آن 51 متر و قطر شرقي ـ غربي آن 41 متر است. دايره مطاف كه خارج از مستطيل كعبه است در غرب و جنوب با فاصله 51 متر و شرق و شمال 41 متر است. زماني كه ما در جهت شرقي از طرف باب السلام يا باب النبي وارد مسجدالحرام شويم و به كعبه نگاه كنيم، مي بينيم اين خانه، از پارچه اي سياه كه آياتي از قرآن را بر آن بافته اند، پوشيده شده و با

احتشام و جبروت جلوه كرده. اين آيات قرآني با رشته نقره اي طلافام بر آن بافته شده و اطراف آن را گرفته است. كعبه نيز پوشيده از نقره اي است كه با طلاي خالص روي آن را گرفته و آياتي كه با طلاي تمام بر روي آن برجسته شده است.

پرسش: حطيم كجاست؟

پاسخ: حطيم از دو طرف به كعبه منتهي مي شود و پيش از اين حِجْر ناميده مي شده است و آن موضعي است ميان ركن شامي و عراقي و آن همان ديوارنيم دايره اي است كه با سنگ پوشيده شده است. از آن جهت آن را حجر مي نامند كه از كعبه جدا شده است (حِجر در لغت منع است) و اين همان جايي است كه آب ناودان كعبه در آن مي ريزد. آن محل را «حطيمه» و «خطيره» نيز مي نامند.

ابن عباس گفت: «من طاف فليطف من وراء الحجر و لاتقولوا الحطيم» و او از نام حطيم كراهت داشت.

ياقوت هم گفت: «الحطم جدار الكعبه» و اين را فيروز آبادي نيز در قاموس گفته است.

ازرقي حطيم را در ميان ركن حجرالاسود، مقام و زمزم مي داند.(1) ناميدن حجر به حطيم به نقل برخي، براي ازدحام مردم در آن دانسته شده است. زماني كه قريش خانه كعبه را ساختند، چند ذرع از كعبه را داخل حجر انداختند چون پولي براي ساختن آن نداشتند! اين مقدار حدود 6 ذراع و يك شبر(حدود سه متر) است. بعد ابن زبير اين مقدار را به كعبه افزود و بار ديگر حَجّاج جدا كرد.

پرسش: آيا اين صحيح است كه درِ كعبه جز به دست افراد خاندان شيبه باز نمي شود؟

پاسخ: اين درست نيست. اين در را انسان مي سازد و هر انساني مي تواند آن را باز كند، جز آن كه خداوند اختيار آن را به دست آل شيبه داده است. كليد هم در دست من است و هر زمان من به مسافرت بروم آن رابه دست يكي از افراد خانواده ـ به حسب سن و سال ـ مي دهم.

پرسش: هر سال كه پرده كعبه تعويض و نو مي شود، پرده قديم چه مي شود و آيا بني شيبه سهمي در اين پرده دارند؟

پاسخ: به فضل الهي و توجه باري تعالي به بيت عتيق، كعبه مشرفه از زمان بنايش به دست ابراهيم ـ ع ـ هر سال پرده داشته است. در حال حاضر بني شيبه پرده قديم را گرفته

1 ـ در اصل حطيم ميان سه نقطه واقع شده، حجرالأسود، مقام ابراهيم و حجر. مثلثي ميان اين سه نقطه را حطيم مي نامند.

ميان خود تقسيم مي كنند. اين كار تحت نظارت دولت انجام مي شود. برخي از بني شيبه سهم خود را به برخي از دوستان خود در داخل و خارج كشور هديه مي دهند تا اين قطعه جدا شده از پرده كعبه، چونان رمز و نشاني باشد. به دليل موقعيت اين قطعات نزد مسلمانان، هر كسي مي خواهد تا قسمتي از آن را داشته باشد. براي آن كه اين كار به بازي گرفته نشود يا در خدمت اهداف ديگري درنيايد، برخي علماپيشنهاد حفظ پرده وعدم تقطيع و تقسيم سالانه آن را دادند. دولت نيزمبلغي رادرعوض آن پرده عوض شده درنظرمي گيردكه درميان آل شيبه تقسيم مي شود.

پرسش: كيفيت شستشوي سالانه كعبه چگونه است؟

پاسخ: زمان شستشوي كعبه از داخل، تنها با آب زمزم آميخته با گلاب و مسك انجام مي شود و امير مكه از طرف پادشاه به همراه رئيس امور مسجدالحرام، و مقام سدانت كعبه و سفراي دول خارجي آن را انجام مي دهند. اين مناسبت در هر سال دو بار; يكي در ماه شعبان و ديگري در ذي حجه انجام مي گيرد. عوض كردن پرده هم در نهم ذي حجه روز اكبر و در حالي كه حجاج در عرفات هستند انجام مي شود. تعويض پرده در سال يكبار صورت مي گيرد و در خود عربستان بافته مي شود.

پرسش: مي گويند كسي كه داخل كعبه شود نمي تواند آنچه را در آنجا ديده حكايت كند. اين سخن تا چه اندازه درست است؟

پاسخ: هر كس داخل كعبه شود، مي تواند هر آنچه را كه ديده، نقل كند، وگرنه چگونه انسانها مي توانستند آنچه را ديده اند، براي نسلهاي پسين نقل كنند. اين سخن درستي نيست.

پرسش: شما تاكنون چند بار داخل كعبه شده ايد؟

پاسخ: صدها بار. من از كودكي بدليل وابستگي به خاندان آل شيبه، داخل كعبه مي شدم و خانواده ما مسؤوليت كليد كعبه را داشته اند. قبل از دهها سال، در كعبه مكرر گشوده مي شد ومردم فرصت داشتندتابه درون آن رفته نمازبخوانند اما اكنون به دليل ازدحام مردم، كه انگيزه آن رغبت مردم براي وارد شدن به كعبه است، سبب شده تا تنها در مناسبات ويژه اي مثل شستشوي كعبه و حضور ميهمانان و شخصيتهاي دولتي، آنهم به اجازه پادشاه باز شود.

پرسش: هرگاه با كليد در كعبه را مي گشايي و به درون آن مي روي، احساست چگونه است؟

پاسخ: خداوند آگاه است كه هر بار ترس مرا مي گيرد و از عظمت خانه، رعشه بر اندامم

مي افتد. من كليد را به كمك برخي از صاحبان سدانت بر در كعبه مي گذارم، در حالي كه بدن همه ما از عظمت كعبه مي لرزد. مي گويند اگر كسي كاري را تكرار كند، برايش عادي مي شود، اما، كار جز كارهاي ديگر است. هر كسي كه داخل مي شود ترس و وحشت بر چهره او مي نشيند و اشك از چشمانش سرازير مي شود. اين احساس من و احساس هر انساني است كه در برابر كعبه مي ايستد چه رسد بدان كه داخل كعبه شود. الله اكبر.

پرسش: بزرگ خاندان چگونه براي سدانت انتخاب مي شود.

پاسخ: در اينجا انتخاب و اختياري وجود ندارد، كار به امتياز سن و سال است. بزرگترين فرد خانواده، همو كبير السدنه است و البته همه آل شيبه صاحب سدانت بيت هستند، برادران و عموزادگان. سدانت كعبه تنها بر عهده مردان بني شيبه است نه زنان آن.

* * *

پرده كعبه

يكي از مسائل تاريخ كعبه، بحث از پرده آن است. اين بخش در نوع كتابهاي مربوط به تاريخ كعبه، آمده است. آنچه در اينجا مي خوانيم گزارشي است كه در روزنامه المدينه (دوم ذي حجه سال 1416) درباره «وضعيت پرده كعبه در دوران جديد» آمده و مكمل بحث سدانت كعبه است كه در قسمت بالا به آن پرداختيم.

قبل از آوردن آن بحث، اين نكته را اشاره كنيم كه بافتنِ پرده كعبه از نظر سياسي، بسيار با اهميت و براي بافنده آن مايه افتخار بوده است. در ميان دولتهاي اسلامي، در زماني كه در هر گوشه اي از دنياي اسلام دولتي حاكم بود، آنهايي موفق به داشتن اين افتخار مي شدند كه از قدرت سياسي بالاتري برخودار بودند. زماني كه دولت سعودي قوام يافت، كوشيد تا خود اين اقدام را انجام داده و به اين وسيله نفوذ ساير دولتها را در زمينه امور ديني حج قطع كند. به هر روي گزارش زير درباره وضعيت پرده در دوران سعودي است.

زماني كه عبدالعزيز در سال 1343 هـ . برابر 1924 م. زمام امور حجاز را به دست گرفت، در سال 1346 هـ . برابر 1927م. فرمان داد تا كارگاه بافت ويژه اي براي تهيه و بافت جامه كعبه مشرفه احداث گردد و بي درنگ كار احداث آن در ماه محرم سال 1346 هـ . آغاز و در ماه رجب سال مذكور پايان يافت. در اين كارگاه جامه كعبه تهيه گرديد. اين جامه از ابريشم طبيعي و خالص به وسيله سعوديها و هنديها بافته شد.

كارگاه مزبور به همين منوال همه ساله يك پوشش را براي كعبه مشرفه تهيه مي نمود تا اين كه سال 1352 هـ .ق. = 1932 م. فرا رسيد. در اين سال نخستين جامه كعبه تنها به وسيله خود عربستان سعودي تهيه شد.

در سال 1958 م. بار ديگر مصر به تهيه جامه كعبه رغبت نشان داد و پس از اصرار مصر، ملك عبدالعزيز موافقت نمود تا مصر به تهيه جامه كعبه بپردازد. اما بار ديگر مصر در سال 1381 هـ .ق. = 1961 م. روي علل سياسي از آماده نمودن پرده امتناع ورزيد و آنگاه ملك عبدالعزيز تصميم گرفت تا كارگاه بافندگي جامه كعبه را بار ديگر آغاز نمايد. كارگاه مزبور از سال 1384 هـ . كار خود را شروع كرد و تا امروز ادامه دارد.

كارگاه جامه كعبه

عربستان سعودي در سال 1357 هـ .ق. = 1938 م. كارگاه توليد و آماده سازي پرده كعبه مشرفه را در مساحت 1500 متر احداث نمود. در ابتدا كليه سامان و ابزار آن دستي و معمولي بود، اما در سال 1392 هـ .ق. = 1972 م. دستور داده شد تا كارگاه جديد در مساحت صد هزار متر مربع احداث گردد، ملك فهد كه در آن وقت پست معاون دوم رئيس شوراي وزيران و وزير كشور را عهده دار بود، سنگ بناي آن را گذاشت و در سال 1395 هـ .ق. = 1975 م. هنگامي كه وليعهد كشور بود آن كارگاه را افتتاح نمود.

كارگاه جديد شامل دو بخش است:

در بخش نخست آن پوشش داخلي كعبه و پرده و كمربند آن بافته شده و روي آن به رشته هاي نقره اي طلافام، تزيين مي گردد، اما در بخش دوم آن كه به ابزارهاي مدرن مجهز مي باشد، جامه خارجي كعبه مشرفه بافته مي شود.

بخشهاي ديگر اين كارگاه عبارتند از:

1ـ بخش بافندگي خودكار كه در آن قالي ها و فرشهاي مساجد توليد مي گردد.

2ـ بخش رنگ آميزي كه در آن ابريشم مورد استفاده جامه كعبه رنگ آميزي مي گردد.

3ـ بخش اصلاح و مرمت كاري كه عهده دار اصلاح ماشينهاي بافت و ابزار مدرن در اين كارگاه مي باشد.

ويژگيهاي جامه كعبه

جامه كعبه از 54 قطعه تركيب يافته كه طول هر قطعه آن 14 متر و پهناي آن 95 سانتي متر است، مساحت كلي آن به 2650 متر مربع بالغ مي گردد. كمربند آن از 16 قطعه تركيب يافته و محيط آن 45 متر و پهناي آن 95 سانتي متر است.

براي تهيه جامه كعبه به 670 كيلو گرم ابريشم سفيد خالص نياز است تا با 720 كيلو گرم مواد رنگ آميزي صورت گيرد، اما كمربند و پرده دروازه كعبه رشته هاي نقره اي و طلا فام نياز دارد كه وزن مجموع آن به 120 كيلوگرم مي رسد.

كسوه كعبه داراي دو بخش است; يكي پوشش ظاهري كه هميشه رنگ سياه دارد و

ديگر پرده داخلي كه داراي رنگ غير سياه است.

پرده دروازه كعبه، كه به «برقع» مسمي است، از عين پارچه ابريشمي سياه ساخته شده و در روي آن آيات قرآن كريم نگارش يافته است و با عين رسم الخط در بالاي آن نوشته شده است. اين كسوه در مكه مكرمه ساخته شده و به كعبه مشرفه اهدا گرديده است. در پايين آن اين جمله نقش گرديده است: «خادم الحرمين الشريفين الملك فهد بن عبدالعزيز آل سعود تقبل اللّه منه».

هزينه تهيه جامه كعبه مشرفه به 17 ميليون ريال سعودي بالغ مي گردد.

آيات قرآن در روي جامه كعبه

در روي جامه، كلمه «لاإله الاّ اللّه»، «محمد رسول اللّه» در ميان مربع ها بارشته هاي ابريشمي بافته شده، و در دو كنار راست و چپ آن، در ميان مربع بزرگ لفظ «جلّ جلاله» بشكل شماره 8 نقش گرديده است، و در خاليگاه آن لفظ «يا اللّه» نقش مي باشد.

روي كمربند كعبه و در قسمت شرقي آن با رشته هاي نقره اي طلا فام، آيه مباركه «و إذ جعلناالبيت مثابة للناس ...» تاو «تب علينا انّكَ أنت التواب الرحيم» با خط زيبا نقش گرديده است.

در قسمت جنوبي كمربند; يعني در ميان ركن حجر الاسود و ركن يماني، اين آيه مباركه نقش است: «بسم الله الرحمن الرحيم، قل صدق الله...» تا «والله شهيد علي ما تعملون»

در قسمت غربي كمربند; يعني ميان ركن يماني و حجر اسماعيل، آيه مباركه: «وَ اِذَ بَوَّأنا لإبراهيم...» تا «وليطَّوَّفوا بالبيت العتيق» نقش گرديده است.

اما در قسمت شمالي كمربند، اين عبارت درج است: «هذه الكسوة صنعت في مكة المكرمة بأمر خادم الحرمين الشريفين».

در روي پرده دروازه كعبه، آياتي از قرآن كريم مثل: «ربّ أدخلني مُدْخل صدق و أخرجني مُخرَجَ صدق واجعل لي من لدنك سلطاناً نصيراً» به اشكال گِرد و مربع نقش گرديده است، و در پايين ترِ آن، آيه مباركه: «ولا تهنوا و لا تحزنوا و أنتم الأعلَون إن كنتم مؤمنين» و پس از آن آية الكرسي نقش يافته است.

همه اين نوشته ها بارشته هاي نقره اي طلا فام باخط زيبا وقشنگ نقش گرديده است.