متن کامل

فصلنامه ميقات حج
سال دهم شماره سي و نهم بهار 1381

برهنه كردن كعبه از جامه،

به هنگام تجديد جامه

محمد الدقن/ هادي انصاري

بي شك برهنه كردن كعبه مشرّفه از جامه، به منظور آويختن جامه نوين بر آن، امري است مباح و بي اشكال; زيرا كعبه از دوران حضرت ابراهيم خليل(عليه السلام)به مدت طولاني، عاري از جامه بود تا اينكه با آمدن تُبَّع حميري به مكه مكرمه، جامه اي بر آن قرار داده شد. به گفته مشهور، وي نخستين كسي است كه كعبه را با جامه آراست.

ازرقي از ابن ابي مليكه روايت كرده است كه: «كعبه در دوران جاهليت به وسيله چندين جامه پوشانده مي شد هرگاه شخصي جامه اي را به كعبه هديه مي كرد، آن جامه آويخته مي شد وديگر جامه ها را در خزانه كعبه به وديعت مي سپردند و وقتي جامه اي كه بر روي كعبه قرار داشت آسيب مي ديد، جامه نوين ديگري را بر روي آن قرار مي دادند و هيچگاه جامه هاي پيشين را از روي آن بر نمي داشتند...»(1)

بديهي است باقي ماندن جامه هاي كهنه ومندرس براندام بيت الله الحرام، مورد پسند هيچ انسان با ذوق و سليمي نبود، ليكن مردمان جاهليت را نمي توان سرزنش كرد; زيرا آنان اين كار را بر اساس اعتقاد و حسن نيت انجام مي دادند، هنگامي كه اسلام ظهور كرد و ذهنيت آنان را ترقّي داد و سطح زندگي اجتماعي آنان پيشرفت نمود، مسلمانان به هنگام قرار دادن جامه نوين بر كعبه، جامه

1 . ازرقي، اخبار مكه، ج1، ص251

--[101]--

پيشين را از روي آن برداشتند.

تاريخ نگاران در مورد عاري نمودن كعبه از جامه روايات متعددي را آورده اند. برخي نقل كرده اند كه عمربن خطاب هر سال جامه پيشين كعبه را از روي آن بر مي داشت و در ميان حاجيان تقسيم مي كرد كه آنان از جامه قديمي كعبه به هنگام اقامت خود در مكه، به عنوان سايبان استفاده مي كردند، ليكن بيشتر تاريخ نگاران تقريباً به صورت اجماع آورده اند: نخستين شخصي كه كعبه را از جامه قديمي عاري نمود و به جهت تميز كردن و سبك نمودن آن از جامه هاي قديمي و قرار دادن جامه جديد، به همراه خوشبو كردن آن با عطر عالي، همانا «شيبة بن ابي طلحه حجبي» بوده كه نسب پرده داران كعبه; يعني شيبيان به او ختم مي گردد. اين كار در دوران معاوية بن ابوسفيان صورت گرفته است. بنابراين، عاري كردن كعبه از جامه هاي قديمي بهوسيله عمر و ديگران، تنها به منظور تخفيف از جامه هاي انباشته بر روي كعبه بوده و كعبه را به طور كامل عاري از جامه نمي كرده است.

از ابن مليكه روايت كرده اند كه گفت: «جامه ها و پوشش هاي بسياري از جامه هاي دوره جاهلي بر روي كعبه بود كه از انواع چرم و پارچه هاي مويي و راه راه بوده و تمامي آنها يكي بر روي ديگري قرار داده مي شده است. پس از ظهور اسلام هنگامي كه به هزينه بيت المال جامه بر كعبه پوشانيدند، هربار قسمتي از جامه هاي پيش را از روي كعبه برمي داشتند. به روزگار حكومت عمر و عثمان، پارچه هاي قباطي رااز مصر آورده و بر كعبه قرار مي دادند. عثمان نيز دو بار در سال، جامه اي از پارچه هاي يمني را بر كعبه مي پوشاند كه پارچه هاي ياد شده را به وسيله كارگزار خود در يمن «يعلي بن منبه» بدين منظور فراهم مي آورد. پس عثمان نخستين كسي بود كه بر كعبه دو جامه (يكي را بر ديگري) قرار داد.

چون معاويه به حكومت رسيد. جامه ديبا و قباطي را بر كعبه پوشانيد. شيبة بن عثمان(1) پيشنهاد كرد جامه ها و باقيمانده از پارچه هاي دوران جاهليت از كعبه جدا شود و چيزي از نجاست مشركان دوره جاهلي كه به سبب دست كشيدن آنان، جامه ها آلوده شده بود، بر كعبه باقي نماند. دراين باره براي معاويه نامه اي نوشت و معاويه آن هنگام در شام

1 . شيبه فرزند عثمان بن ابي طلحه واز خاندان عبدالدار بوده كه در آن هنگام پرده دار كعبه به شمار مي آمده است ـ مترجم.

--[102]--

بود. او در پاسخ نوشت: تمام جامه هاي پيشين كعبه را از آن جداكند و بدين منظور جامه اي از پارچه هاي ديبا و قباطي و حبري ارسال نمود.

راوي مي گويد: خود ديدم كه شيبه جامه ها را از روي كعبه برداشت و چيزي از آنها را بر كعبه باقي نگذاشت. نامبرده تمام ديوارهاي كعبه را با خلوق و عطر آغشته نمود، سپس همان جامه اي را كه معاويه فرستاده بود، بر آن قرار داد و جامه هاي پيشين را ميان مردم مكه تقسيم نمود. ابن عباس هم در اين حال، درون مسجد حاضر بود و برداشتن جامه ها از روي كعبه را نظاره مي كرد و خود ديدم كه او از اين كار ناراحت نشد و آن را زشت نشمرد.»(1)

همچنين بارديگردرسال 160هـ . ق. هنگامي كه مهدي خليفه عباسي حج گزارد، كعبه كاملاً از جامه عاري گرديد بدين صورت كه به او گزارش دادند تعداد زيادي جامه بر روي هم انباشته شده و سنگين گرديده است; به طوري كه بيم آن مي رود ديوارهاي كعبه فرو ريزد. وي دستور داد همه جامه ها را از روي آن برداشته و چيزي به آن باقي نگذاشتند. سپس به تمام ديوارهاي بيروني و دروني كعبه غاليه و مشك و عنبر ماليدند و نيز تمام ديوارها، از پايين تا بالا و پيرامون آن را به مشك آغشته كردند. از آن پس سه جامه از پارچه هاي قباطي و خز و ديبا بر آن پوشانيدند.

راوي گويد: در تمام مدتي كه بر كعبه مشك و عنبر مي ماليدند و بر آن جامه مي پوشاندند، مهدي روي بام مسجدالحرام، جايي نزديك به «دارالندوه» نشسته بود و كعبه را مي نگريست. از آن پس تا سال200هـ . ق. همچنان هر سال جامه اي بر كعبه مي آويختند و چيزي از آن ها كم نمي كردند. در سال ياد شده، «حسين بن حسن افطس طالبي علوي» در فتنه اي كه آغاز گرديد، به مكه در آمد و جامه هاي كعبه را از روي آن برداشت; دو جامه ابريشم نازك، يكي به رنگ زرد و ديگري سپيد بر كعبه پوشانيد. در آن هنگام كه كعبه عاري از جامه گرديده بود، رنگ ديوارها آشكار شد و كعبه همچون رنگ عنبر درخشان بود كه به نظر مي رسد باقي مانده هاي مشك و عنبري بوده كه با آن ديوارهاي كعبه را آغشته بودند.(2)

1 . نكـ : ازرقي، اخبار مكه، ج1، صص26 و 261 ; قطب الدين حنفي، الاعلام صص71 و 72 ; محب الدين طبري، القري لقاصد امّ القري، صص476 و 477

2 . نكـ : ازرقي، اخبار مكه، ج1، صص262 ـ 264 ; محبّ الدين طبري، القري لقاصد امّ القري، ص477

--[103]--

همچنين كعبه در سال 643 هـ . ق . بر اثر بادِ توفان، كه به مكه روي آورد. جامه كعبه مشرّفه را از روي آن برداشت و آن باد مدّت بيست و يك روز ادامه يافت و در اين مدّت كعبه همچنان عاري از جامه بود، تا اينكه به وسيله مرد نيكو كار «منصور بن منعه بغدادي» كه در آن هنگام، بزرگ حرم مكي به شمار مي آمد، جامه بر روي كعبه قرار داده شد.

در سال 959 هـ . ق . در درون سلطنت سليمان قانوني عثماني، بار ديگر جامه كعبه به جهت اصلاح و ترميم سقف و چوب هاي آن، از روي آن برداشته شد كه پس از پايان ترميم، جامه را مجدداً بر روي كعبه قرار دادند.(1)

اين مطالب گفته هايي بود كه تاريخ نگاران درباره جامه كعبه و عاري شدن آن از جامه ذكر كرده اند. البته اين بدان معني نيست كه كعبه تنها در موقعيت هاي ياد شده، بدون پوشش قرار گرفته باشد; زيرا عاقلانه به نظر نمي رسد كه جامه هاي كعبه مشرّفه در طول قرن هاي متمادي گذشته همچنان بر كعبه قرار گرفته باشد، بلكه منطق حكم مي كرد كه هر چند مدتي يك بار جامه ها را از روي كعبه برداشته، آن را سبك كنند و نيز هنگامي كه اصلاحات و ترميم هايي در ساختمان كعبه صورت مي گرفت، آن را عاري از جامه مي كردند. همچنان كه در دوران كنونيِ ما، در سال 1377 هـ . به علت تجديد سقف كعبه، آن را عاري از جامه نمودند.(2)

در اين جا نكته اي كه لازم به يادآوري است، آن است كه زمان برداشته شدن جامه از روي كعبه داراي تاريخ و زمان معين نبوده، همانند قرار گرفتن جامه نوين بر آن در هر سال، ليكن آنچه كه به نظر مي رسد اين است كه تغيير جامه كعبه در هر سال، از دوران مماليك معمول شد، به ويژه پس از وقفي كه از سوي «سلطان صالح اسماعيل» براي جامه كعبه در هر سال قرار داده شد. از آن تاريخ به بعد، سالانه به طور منظم جامه كعبه ارسال گرديد و خداوند به حقيقت امور آگاه تر است.

شست و شوي درون كعبه معظمه:

شست و شوي درون كعبه مشرفه از ديرباز به صورت سنتي معمول در آمده است. نخستين بار درون كعبه از سوي پيامبر گرامي(صلي الله عليه وآله) شست و شو داده شد و اين كار در روز فتح مكه، پس از شكستن

1 . قطب الدين حنفي، الأعلام، صص59 ـ 63

2 . محمد طاهر كردي، التاريخ القويم، ج4، ص262

--[104]--

بتها و از ميان بردن آثار شرك و بت پرستي به انجام رسيد.

فاسي مي نويسد: «هنگامي كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) طواف خويش را به پايان رسانيد. عثمان بن طلحه را احضار نمود و كليد كعبه را از وي گرفت و درِ كعبه را براي ايشان باز كردند. پس حضرت به درون كعبه وارد شدند، در آن كبوتري از چوب ديد كه با دست خود آن را شكسته وبر زمين افكند.»

نامبرده در جاي ديگر از اسامة بن زيد روايت مي كند كه گفت: «به همراه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) به درون كعبه وارد شدم، حضرت تصويري را درآنجا ديدند، پس ظرف آبي را طلب كردند. آن را براي ايشان حاضر نمودم. حضرت با آب شروع به محو كردن تصوير نمود و فرمود: «خداوند بكشد قومي را كه چيز خلق نشده اي را به تصوير مي كشند».(1) از آن پس شست و شوي كعبه معظمه به صورت سنتي باقي مانده از دوران رسول خدا(صلي الله عليه وآله) تا كنون در آمده و اين سنت در طول ساليان دراز گذشته، معمول بوده و هست.

در دوران هاي پيش از اين، شست و شوي كعبه از درون، بيش از يكبار در سال معمول بود. كه اين كار در روز پس از بيست و نهم رجب، و در روز بيست و هفتم ذي القعده جهت آمادگي براي حج و نيز در هفته اول از ماه محرم(2)صورت مي گرفته است. اما در نيمه اول از قرن چهاردهم هجري، شست و شوي درون كعبه دو بار در سال تعيين گرديد كه نخستين بار آن در اواخر ماه ذي القعده و ديگري غالباً در روز دوازدهم از ماه ربيع الاول شست و شو داده مي شد. در دوران ما، شست و شوي كعبه مشرفه دو بار در سال، نخست در مراسم حج و ديگر در ماه شعبان انجام مي شود.

به نظر مي رسد كه علت شست و شوي متعدد درون كعبه در سال، در دوران هاي گذشته، اين بوده كه در آن هنگام پرده داران كعبه در برابر پاداش و هديه هايي، به حاجيان اجازه ورود به درون كعبه در موسم حج و نيز موسم عمره رجبيه و نيز گاه در بعضي مناسبات مذهبي مي دادند. بنابراين، شست و شوي درون كعبه پس از پايان آن زمان ها ضروري به نظر مي رسيده است. اما اكنون، به هيچ يك از حاجيان و نيز عمره گزاران، در زمان هاي عمره، اجازه ورود به درون كعبه داده نمي شود،

1 . فاسي شفاءالغرام، ج1، صص146، 154 و 157

2 . ابن جبير، الرحله، صص103، 104 و فاسي، شفاءالغرام، ج1، ص128

--[105]--

كه در اين ميان برخي بزرگان از شخصيتهاي دولتهاي اسلامي، مانند رؤساي جمهور كشورهاي اسلامي از اين قاعده مستثني هستند. بنابراين، شست و شوي درون كعبه بيش از يك يا دو بار در سال ضرورتي نداشته كه هم اكنون در موسم حج، هنگام تغيير جامه كعبه و برداشته شدن جامه پيشين از روي آن، كعبه را از درون شست و شو داده و ديوارهاي دروني و بيروني آن را خوشبو مي سازند.

اما چگونگي شست و شوي كعبه اينگونه است:

در پگاه روز تعيين شده براي شست و شوي كعبه، رييس پرده داران لحظاتي پس از طلوع آفتاب به همراه ديگر پرده داران از خاندان شيبي در حطيم حضور مي يابند و در اين هنگام در كعبه گشوده مي شود. خدمتكاران، پرده داران، ظرف هاي مملو از گلاب و نيز شيشه هاي عطر گل و عود سوزها را به همراه عنبر و عود و ندّ و نيز لباس هايي كه غالباً از نوع «شال كشميري» بوده، براي پوشيدن آن به هنگام شست و شوي كعبه به همراه مي آوردند.

عادت بر اين بوده كه همواره رييس پرده داران، پادشاهان يا امرا و فرماندهان و نيز وزراي كابينه، قاضي و رؤساي ادارات گوناگون را در اين مراسم دعوت مي نمود، كه پيش از حضور آنان به لحظه اي تمامي مواد و وسايل لازم براي شست و شو آماده مي گرديد. سازمان اوقاف نيز معمولاً جاروهاي مورد لزوم در اين مراسم را مهيّا مي نمود. دراين هنگام، بزرگِ زمزمي ها به همراه سقّاهاي آب زمزم حاضر شده و سطل هاي پر شده از آب زمزم را دست به دست به سوي كعبه هدايت مي كردند. پرده داران و دستياران آنها، سطل را گرفته و به درون كعبه معظمه مي بردند.

پس از آماده شدن كليّه لوازم ياد شده در درون كعبه مشرفه، ميهمانان دعوت شده براي شست و شو به درون كعبه وارد شده و آنگاه هر يك از آنان لباس هاي ويژه را در اختيار گرفته و به تن مي كنند، سپس همگي در حالي كه هر يك جارويي به دست مي گيرند، عمليات شست و شوي كعبه معظمه با آب زمزم را،كه در آن گلاب مخلوط كرده اند، آغاز مي كنند. پس از پايان شست و شوي زمينِ كعبه و برخي از قسمت هاي ديوارهاي پيرامون آن،

--[106]--

شروع به پاك كردن ديوارها تا ارتفاع يك قامت از انسان با گلاب كرده، سپس به وسيله عطر گل قسمتهاي ياد شده را خوشبو مي سازند. عطر گل را غالباً در ظرف هاي شيشه اي سفيد يا بلور قرار مي دادند. پس از پايان كار خوشبو كردن. عنبر و عود و ندّ را در بخوردان هاي بسيار زيبا و مجللّي قرار داده و تمامي درون كعبه و پيرامون آن را پس از خشك كردن زمين آن، با اسفنج بخور مي دهند.

در پايان مراسم شست و شوي كعبه معظمه و خوشبو كردن آن، پرده داران جاروهاي ياد شده را در ميان مردم گردآمده بر در كعبه، تقسيم و توزيع مي كنند.(1) پس ازپايان شست و شوي كعبه معظمه و خوشبو كردن آن، طبق معمول در لحظه اي كه جامه قديمي و پيشين آن از روي آن برداشته مي شود. هم زمان در همان لحظه جامه نوين كعبه معظمه بر آن قرار داده مي شود.

عطر آگين نمودن كعبه

بي شك خوشبو كردن ديوارهاي كعبه از درون و برون كاري مستحب و پسنديده به شمار مي آيد. ليكن ما در جستجويي كه در ميان كتاب ها و نوشته هاي تاريخ نگاران در اين باره كرده ايم، به مطلبي كه نشانگر اين كار به وسيله مردم دوران جاهليت و يا صدر اسلام به صورت منظم باشد برخورد نكرديم.

البته گاه اشاراتي وجود دارد كه در دوران جاهليت برخي خلوق و عود سوز را براي عطرآگين نمودن كعبه از درون و برون اهدا مي كرده اند.

اما در صدر اسلام، رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و ابوبكر و عمر و عثمان پس از جامه كردن كعبه حركتي را بعنوان خوشبو كردن ديوارهاي آن انجام نداده اند.

معاوية بن ابوسفيان نخستين شخصي بوده است كه كعبه را با خلوق و عود خوشبو كرده است كه اين كار براي اوّلين بار و به صورت منظم از دوران اموي به يادگار ماند. نامبرده غلامي را بدين منظور تعيين كرده بود كه پس از هر نماز، كعبه را خوشبو سازد، از آن پس معاويه سالي دو بار; نخست در موسم حج و ديگري در ماه رجب مقداري عود و خلوق را بدين منظور ارسال مي نمود كه پس از وي جانشينان او نيز از اين سنت پيروي كردند.(2)

اين كار معاويه به نظر مي رسد به

1 . حسين عبدالله باسلامه، تاريخ الكعبه المعظمه، صص 265 و 267

2 . ازرقي، اخبار مكه، ج1، صص254 و 257 ; فاسي، شفاء الغرام، ج 1 ص126 ; عقدالثمين، ج1، ص60 ; محب الدين طبري، القري لقاصد امّ القري، ص 476 ; قطب الدين حنفي، الاعلام صص71 ـ 72

--[107]--

علت آن بوده است كه در آن هنگام «شيبة بن عثمان» پرده دار، به معاويه نوشت: جامه هاي دوران جاهلي را از روي كعبه بردارد تا اثري از نجاست آنان بر كعبه باقي نماند، كه معاويه نيز به اين مسأله فرمان داد و كعبه عاري از جامه گرديد. و در اين هنگام بود كه ديوارهاي كعبه را عطرآگين نمودند. بنابراين، پيش از آن كعبه عاري از جامه نبوده ونيازي به خوشبو ساختن ديده نمي شده است.

پس به همين جهت معاويه به عنوان نخستين كسي كه وظيفه خوشبو
ساختن كعبه را به انجام رسانيد، شناخته مي شود.

پس از آن، عبدالله بن زبير نيز هنگام به پايان رسانيدن ساختمان كعبه به خوشبو ساختن آن همت گماشت و همه ديوارهاي دروني كعبه را با مشك و عنبر از بالا تا پايين آغشته نمود، سپس جامه كعبه را بر آن پوشانيد. نامبرده همه روزه يك سطل عطر و بوي خوش را به كعبه مي ماليد و در روز جمعه اين مقدار را به دو سطل افزايش مي داد.(1)

عبدالملك بن مروان نيز هر سال جامه اي را به سوي كعبه ارسال مي داشت كه همراه آن عطر و عود براي كعبه و مسجد رسول خدا(صلي الله عليه وآله) مي فرستاد.(2)

هنگامي كه مهدي عباسي در سال 160 هـ . ق . حج گزارد، به او گزارش دادند كه تعداد زيادي جامه بر روي هم انباشته شده و كعبه را سنگين كرده است، به طوري كه بيم آن مي رود ديوارهاي آن فرو ريزد. مهدي دستور داد، همه آن جامه هارا برداشتند سپس بر تمام ديوارهاي بيروني و دروني كعبه غاليه و مشك و عنبر ماليد و بر تمام ديوارها، از پايين تابالا وازهمه جوانب مشك ماليدند، سپس كعبه را جامه پوشانيد. مهدي در اين هنگام در مسجد نشسته بود و خود ناظر آغشته شدن كعبه به غاليه بود. محمد ابن اسماعيل بن ابراهيم پرده دار (حجبي) مي گويد: «با شيشه هاي آكنده از غاليه بر بام كعبه رفتيم و آنها را روي ديوارهاي بيروني آن ريختيم. خدمتگزاران كعبه هم در حالي كه خود را از ريسمان ها و قلاب ها آويخته بودند، از پايين تا بالاي ديوارها را مشك و غاليه اندود كردند».

گفته شد كه رنگ تيره سنگ هاي كعبه در نتيجه آغشته شدن آن به غاليه هاي ياد شده بوده است.(3)

از آنچه كه گذشت، آشكار مي گردد كه عطرآگين نمودن كعبه

1 . فاسي، شفاء الغرام، ج1، ص126 ; ابن ظهير، جامع اللطيف، ص104

2 . ازرقي، اخبار مكه، ج1، ص255

3 . ازرقي، ج1، ص 263 ; محب الدين طبري، القراي لقاصد امّ القري، ص477 ; ابن ظهيره، جامع اللطيف، ص110

--[108]--

به صورت منظم، از دوران معاوية بن ابوسفيان آغاز گرديد و از آن پس هر يك از خلفا و سلاطين پس از او، تا كنون همچنان سنت وي را پي گرفته اند.

اما اينكه تاريخ نگاران از سنت عطرآگيني كعبه به هنگام سخن از جامه، ياد نكرده اند، شايد بدان جهت است كه مسأله عطرآگيني كعبه ـ باگذشت ايام ـ امري عادي و جزئي از عمليات جامه كردن كعبه درآمده بود و بدين سبب آنان تنهابه ذكرجامه كردن كعبه بسنده كرده اند.

گواه بر اين گفته، آن است كه تاريخ نگاران از نام كساني كه كعبه را به وسيله جامه پوشانيده اند، با فاصله زماني نسبتاً طولاني ياد كرده اند حال آيا اين بدان معني است كه كعبه تنها در دوران اين افراد به وسيله جامه پوشانيده شده است؟ بايد گفت: چنين نيست; زيرا جامه در هر سال به همراه خلوق و عود و ديگر انواع عطر بعنوان يكي از ضروريات جامه به كعبه ارسال مي گرديده است. لازم به تذكر است كه عطرآگيني كعبه آنچنان در ميان مردم مقدس گرديده بود كه گروهي به منظور شفا يافتن از عطرهاي كعبه، از آن استفاده مي كردند.

از سعيد بن جبير روايت شده است: «او از عطر كعبه بعنوان شفا استفاده مي كرده است. و گويد: عطا گفت: هنگامي كه يكي از ما قصد شفا از عطر كعبه را داشتيم، عطر را به كنار حجر(الأسود) آورده و پس از عطر آگين كردن آن، دستهاي خود را بعنوان شفا يافتن بر آن مي ماليديم».

پس از آنكه مراسم شست و شوي كعبه معظمه و عطرآگيني آن به پايان مي رسيد، جامه جديد را در همان لحظه اي كه جامه پيشين از روي آن برداشته مي شد، بر بالاي كعبه قرار مي دادند.

مراسم جابجايي و تعويض جامه

قرار دادن جامه نوين بر كعبه معظمه:

برخي گمان مي كنند كه جامه را در آغاز به درون كعبه برده و سپس به وسيله پله دروني كعبه آن را بر بام كعبه منتقل مي نمايند، در حالي كه به دو علت اين كار صورت نمي پذيرد:

نخست آنكه: پله هاي دروني كعبه آنچنان تنگ و باريك است كه تنها يك نفرمي تواندازآن بالا برود و يا پايين بيايد.

دوم: قطعه هاي جامه ضخيم و سنگين و بلند بوده كه هيچگاه امكان بالا

--[109]--

بردن آنها از پله هاي باريك در درون كعبه وجود نداشت. بنابراين، چاره اي جز انتقال آنها به وسيله طناب از خارج كعبه به بام نبود و اين تنها راهي بود كه سال ها جامه جديد را به هنگام جايگزيني آن با جامه قديمي به بام كعبه منتقل مي كردند.

«ابن فضل الله عمري» چگونگي قرار دادن جامه نوين بر كعبه را توصيف كرده و مي گويد:

«هنگامي كه در سال 738 هـ . ق . حج گزاردم، به همراه فرماندهان كاروان مصري براي پوشانيدن جامه كعبه شريفه، بر بام آن بالا رفتيم، زمين بام را پوشيده از مرمر وسنگ هاي سفيد مشاهده كردم، در حالي كه پيرامون آن را ديواري كوتاه در بر گرفته بود. بر روي اين ديوار حلقه هاي متعددي قرار داده شده بود كه طناب هاي جامه در آنها گره خورده و جامه را ثابت نگاه مي داشت. اين روش تا پايان ارسال جامه از مصر به كعبه مشرفه همچنان معمول بود.

جامه از ده قطعه تشكيل مي گرديد; هشت قطعه جامه اصلي (احمال)، كه بر هر يك از ديوارهاي چهارگانه كعبه دو جامه (حمل) قرار داده مي شد كه اضافه بر آن پرده بيروني در كعبه مكرمه (برقع) و پرده درِ پله هاي دروني كعبه، كه معروف به «باب التوبه» مي باشد نيز به همراه آنها قرار داشت. هر يك از قطعه هاي ياد شده بسيار بزرگ بود كه به همين علت قطعه ها را يكي يكي بر زمين مسجدالحرام پهن مي كردند و سپس هر يك از آنها را بر اساس جاي خويش معين و منظم مي ساختند. سپس قطعه هاي هر سمت از كعبه به هم دوخته مي شد كه در اين ميان آيات قرآني نوشته شده بر كمربند را نيز بدان مي دوختند. هنگامي كه اين مرحله به پايان مي رسيد. قطعه هاي هر سمت را لوله كرده، به صورت محكمي به دور هم مي پيچيدند و سپس با طناب اطراف آن محكم مي كردند. در اين هنگام تعدادي از مردان در حالي كه بر روي بام كعبه مشرفه مي رفتند، طناب هاي خويش را به زمين مطاف پايين مي فرستادند. قطعه هاي جامه به طناب هاي فرو فرستاده از بام متصل شده، آنگاه آنها را بر بام كعبه بالا مي كشيدند. سپس قطعه هاي ويژه هر سمت را بر بالاي ديوار كوتاه كعبه قرار داده، طناب هاي مخصوص را در حلقه هايي كه بر پيرامون ديوار ياد شده از روي بام قرار گرفته بود، گره مي زدند. اين مراسم در روز هشتم

--[110]--

ذي الحجه هر سال صورت مي پذيرفت. قطعه هاي جامه نوين همچنان لوله شده در يك سمت از ديوار روي بام كعبه قرار مي گرفت و جامه پيشين آن را نيز طبق معمول بر روي كعبه قرار مي دادند. اين وضع تا روز دهم ذي الحجه كه همانا روز عيد قربان (يوم النحر) است، باقي مي ماند. در پگاه آن روز مبارك، عده اي از مردان بر بام كعبه بالا رفته و طنابهاي جامه قديمي كعبه را از نقاط اتصالي آن جدا مي ساختند كه در اين هنگام جامه بر زمين مطاف فرو مي افتاد. در همان زمان گروهي ديگر از مردم، طناب هاي بسته شده بر جامه جديد را باز كرده و بدين صورت جامه نوين را بر كعبه مشرفه قرار مي دادند. اين دو حركت آنچنان منظم و دقيق صورت مي گرفت كه همزمان با افتادن جامه پيشين و قديمي كعبه بر زمين مطاف، جامه نوين بر كعبه آراسته مي گرديد. از آن پس جامه قديمي را به سوي خانه پرده دار كعبه حمل مي نمودند. در اين هنگام گروهي قطعه هاي جامه در اركان چهارگانه كعبه را به هم مي دوختند، همچنان كه آنان اقدام به تثبيت رنگ هاي چهارگانه در حدّ فاصل ميان آيات نوشته شده بر كمربند مي كردند. در زمينه رنگهاي ياد شده عبارت «يا حنّان و يا منّان» نقش بسته بود. ـ همچنانكه پيش از اين ياد گرديد ـ اين قطعه ها در ميان نوشته هاي روي كمربند قرار داده مي شد. سپس كردشيات چهارگانه در زمينه هر يك از آنها سوره حمد به تمامي نقش مي بست. بر روي اركان چهارگانه كعبه در زير كمربند، استوار و ثابت گردانيده مي شد. تمامي قطعه هاي ياد شده بر روي جامه پس از قرار دادن آن بر روي كعبه مشرفه، دوخته مي شد. خياط ويژه جامه كعبه در حالي كه بر روي صندلي چوبي ساخته شده بدين منظور مي نشست، به وسيله طناب به نقاط مورد نظر هدايت شده و قطعه ها را در جاي مناسب خود مي دوخت.(1) اين صندلي چوبي هماني است كه ازرقي از آن به عنوان «قرقره» در روايت خود از جامه مهدي عباسي در سال 160 هـ . ق . ياد كرده است.

و بدينگونه جامه را از قديم تاكنون بر كعبه مشرفه قرار داده و مي دهند. البته در سنوات اخير تغييراتي در زمان قراردادن جامه بر كعبه مشرفه ايجاد شده است; به طوري كه هم اكنون جامه را در روز عرفه كه روز نهم ذي الحجه بشمار

1 . محمد طاهر كردي، تاريخ القويم، ج 4، صص232، 233 و 272، 273

--[111]--

مي آيد، هنگامي كه حاجيان در عرفات هستند، بر كعبه مكرمه قرار مي دهند. امروزه، به علت اختراع و پيشرفت دستگاههاي ميكانيكي بالا برنده، قرار گرفتن جامه بر كعبه مشرفه و دوختن قطعه هاي آن به يكديگر، كار را بسيار آسان كرده و در مقايسه با قديم، زمان آن بسيار كوتاه تر گرديده است.

جامه قديمي و چگونگي تصرف در آن

فقهاي اهل سنّت در چگونگي تصرف در جامه قديمي كعبه، كه پس از قرار دادن جامه جديد به دست مي آيد، اختلاف دارند. برخي از آنان به مشروعيت فروش جامه كعبه نظريه داده و برخي ديگر به خلاف اين عقيده فتوا داده اند.

قلقشندي در كتاب خود، چندين بار به هنگام سخن از جامه كعبه مشرفه، اين چنين ياد كرده است كه پرده داران همواره جامه قديمي كعبه را پس از برداشته شدن از روي كعبه مشرفه براي خود بر مي داشتند و در صورتي كه پادشاهان و يا بزرگاني از مردم قطعه اي از آن را در خواست مي نمودند، در برابر هداياي سنگين و گرانقيمتي، آن را به دست مي آوردند.(1)

به نظر مي رسد كه امراي مكه با پرده داران در جامه كعبه مشرفه شريك بوده اند.

ابن فضل الله عمري مي گويد: «هنگامي كه كعبه به وسيله جامه جديدي پوشانيده مي شد، جامه قديمي در اختيار اشراف و بني شيبه قرار مي گرفت كه از آن پس با تقسيم كردن و ارسال آن به ساير كشورها به عنوان تبرّك، هدايا و مبالغي را به دست مي آوردند.»(2)

فاسي نيز در اين باره گفته است: امراي مكه همواره پرده درِ كعبه و قسمت بزرگي از جامه را در ازاي شش هزار درهم كه در اختيار پرده داران قرار مي دادند، از آن خويش مي نمودند. شريف «عنان بن مغامس بن رميثه» هنگامي كه در پايان سال788 هـ . ق . عمارت مكه را در دست گرفت، اين سنت را معمول داشت كه پس از وي سايرامراي مكه اغلب از آن پيروي كردند. سيد حسن بن عجلان نيز پس از سال ها امارت بر مكّه(3) پرده در كعبه و جامه مقام ابراهيم را از شيبيان گرفته و در اختيار بزرگان و پادشاهاني كه مورد نظر خويش بودودردست عطا داشتند، قرار مي داد.(4)

1 . صبح الاعشي، ج4، صص276 ، 283

2 . يوسف احمد، المحمل والحج، ج1، ص244

3 . نامبرده درسال 798 هـ . به امارت مكّه رسيد و تا سال 809 هـ . آن را دردست داشت.

4 . فاسي، شفاء الغرام... ج1، ص126

--[112]--

ابن ظهيره در اين باره مي گويد: «امراي مكّه پس از سيد حسن همچنان سنت خويش را در اين باره با پرده داران معمول داشتند كه تا كنون نيز به همان صورت ادامه دارد».(1) مراد از «تاكنون» زمان ابن ظهيره است. نامبرده متوفاي سال950 هـ . ق . مي باشد.

پادشاهان مصر نيز گاهي دراين باره با پرده داران در تقسيم جامه، شريك شده و به قسمتي از آن دست مي يافتند. گاهي برخي از اين پادشاهان در برابر پولي كه از بيت المال در اختيار پرده داران و اشراف قرار مي دادند. تمامي جامه را از آن خود مي نمودند.

سمهودي مي گويد: «عادت بر اين بود كه به هنگام رسيدن جامه جديد، بزرگ خدمه، جامه قديمي را در ميان خدمتگزاران و ديگراني كه مورد نظر خود بود، تقسيم مي كردند كه در اين ميان قسمتي نيز براي سلطان مصر ارسال مي گرديد.»

ابن فضل الله عمري مي گويد: «در سال 738 هـ . ق . جامه قديمي كعبه از روي آن برداشته مي شد و به سوي سلطان مصر ارسال مي گرديد و نام برده آن را به سلطان ابوالحسن المريني، پادشاه مغرب هديه نمود. اين بدان جهت بود كه پادشاه مغرب در آن سال هديه اي را به وسيله همراهان «مريم» همسر پدرش و «عريف سويدي» و گروهي از بزرگان دولتش، براي او فرستاده بود. پادشاه مصر در عوض جامه كعبه، از بيت المال در مصر براي خاندان شيبه و اشراف، پول فرستاد».(2)

در دوران جديد، جامه كعبه همواره ميان امراي مكه و خاندان شيبي تقسيم مي شد و امراي مكه، پرده در كعبه و كمربند و جامه مقام ابراهيم خليل(عليه السلام) را از آن خود مي كردند و شيبيان جامه كعبه و پرده باب التوبه را، كه پله اي در درون كعبه براي راهيابي به بام آن مي باشد و پرده در مقام ابراهيم خليل(عليه السلام) را در اختيار خويش قرار مي دادند. اين وضع در دوران امارت شريف عون الرفيق (متوفاي سال 1323 هـ . ق .) و شريف علي بن عبدالله (كه در سال 1326 هـ . ق . عزل گرديد) و شريف حسين بن علي به هنگام امارت او و اعلام استقلال، جريان داشت. به نظر مي رسد اين وضع در امارت پيش از افراد ياد شده نيز صورت مي گرفته است.

هنگامي كه ملك عبدالعزيز

1 . جامع الطيف، ص108

2 . يوسف احمد، المحمل والحج، ج1، ص385

--[113]--

آل سعود در سال 1343 هـ . ق . به حجاز دست يافت. جامه كعبه به همراه ساير مشتقات آن از كمربندها و جز اينان را در اختيار خاندان شيبي قرار داد كه اين وضعيت در دوران ارسال جامه از مصر و نيز هنگامي كه دولت عربستان سعودي اقدام به ساختن جامه در كارگاه جامه بافي اجياد در مكه مكرمه نمود، همچنان ادامه داشت. از آن پس با اين حركت، كشمكش ها و درگيري ها در اين مورد از ميان رفت و جامه به صورت حقي از حقوق شيبيان در آمد و پرده داران بنا به خواسته خود، در آن هرگونه تصرفي را مي كردند. تقسيم جامه در ميان خاندان شيبي اين گونه بود كه سهم هر يك از آن افراد شامل پير و جوان و طفل و مرد يا زن، همه به طور مساوي بوده، كه در اين ميان تنها رييس و كليددار كعبه داراي دو سهم از جامه مي گرديد. اين قاعده با نظر تمامي آنان به تصويب رسيده و از قديم تا دوران حاضر بدان عمل مي كردند.(1)

در سال 1378 هـ . ق . دولت عربستان سعودي، فروش جامه كعبه مشرفه را ممنوع اعلام كرده و در عوض، مبلغي را ساليانه در اختيار شيبيان قرار مي دهد.(2)

والله هو الموفق و الهادي الي سواء السبيل

و ما توفيقي الاّ بالله العليّ العظيم.

* پي نوشتها:

1 . حسين عبدالله باسلامه، تاريخ الكعبة المعظمه، صص376 و 377

2 . محمد طاهر الكردي، تاريخ القويم، ج 4، ص228