متن کامل

ميقات حج
سال دهم شماره چهلم تابستان 1381

پژوهشي درباره كعبه و اشياي هنري ـ تاريخي آن

طرجان يلماز / تعريب: دكتر تحسين اُوغْلي

ترجمه: محمدرضا نعمتي

نمونه كليدهاي عصر عباسي

1 ـ در توليد نمونه كليدهاي نخستينِ روزگارِ عباسي، آهن به كار رفته، ليكن كليدهاي دوره هاي پس از آن، از برنز ساخته شده اند. بي شك اين دگرگوني و تحوّل، با پيشرفت هاي پديد آمده در صنايع معدن و فلزات، مرتبط بوده و نوشته هاي روي اين قفل ها و كليدها، به شيوه طلاكوب و يا نقره كوب است. (تصاوير كليد مذكور در فصلنامه «ميقات حج» شماره 39، صفحه 126 آمده است.)

2 ـ در شمار ديگري از اين نمونه قفل ها و كليدها، ديده مي شود كه كلمات، با حروفي پر عرض، به صورت افقي كنده كاري شده و سپس با طلا و يا نقره پر گرديده است و بدين ترتيب ويژگي هاي مكتب موصل را، كه طيّ دو قرن ششم و هفتم هجري (12 و 13 ميلادي) جريان داشته، نشان مي دهد.

--[92]--

3 ـ كليدهاي طلاكوب و نقره كوب بخش ديگري از اشياي هنري ـ تاريخي كعبه است كه با تارهاي طلايي و نقره اي به صورت برجسته و به شكل هاي گوناگون تزيين

--[93]--

شده كه به سرعت نگاه ها را به سوي خويش مي خواند، به ويژه دو كليد آهنين و همچنين دو كليد برنز (تصاوير شماره 4 و 6، س. ط. ق: 2217/2 و 2216/2).

در روي نوع دوم از اين نمونه ها، نوشته ها با حروف عريض ديده مي شود و جز در سه عدد كليد، در بقيه از شيوه طلاكوب استفاده نشده است.

--[94]--

براي نمونه كليدهاي سوم، قفلي وجود ندارد تا ما را با شيوه گشودن آنها آشنا سازد و تفاوت اندازه كليدها نشان مي دهد كه قفل هاي آنها نيز متفاوت بوده اند.

قفل هايي كه از اين نوع به شمار مي آيند، از سه قسمت اصلي تشكيل شده اند:

1 ـ بدنه قفل، كه ميله عمودي دارد و نيز مرآت كه به آن متصل است.

2 ـ سيستم مربوط به باز و بسته شدن ميله عمودي به قفل.

3 ـ كليد.

كاربرد ميله عمودي، آن است كه از ميان دو حلقه دو لنگه در كعبه مي گذرد ]و با پيوستن به بدنه قفل، بسته مي شود[. ميله ياد شده، بلند و استوانه اي شكل و درازاي آن غالباً دو برابر طول قفل ها است ولي بدنه آن، گاه به شكل استوانه و گاه چند پهلو و داخلش خالي است و در يك سمت آن، سوراخي براي داخل شدن كليد در نظر گرفته شده است.

قسمت دوم، كه كارِ باز و بستن قفل در داخل را انجام مي دهد، فنرهايي است داراي سه يا چهار دندانه ]كه در شيارهاي ميله عمودي قرار مي گيرند و آن را قفل مي كنند[ و غالباً حركت ميله عمودي در بستن قفل دخالت دارد; چنانكه حركت كليد در گشودن قفل دخيل مي باشد:

گاهي شكل كليدها با يكديگر مختلف است و بيشترين تفاوت ها در لبه هاي كليد يا در نوك آنها است و اين تفاوت ها مربوط به فن آوري و ابتكارات توليد كننده آنها است. گاهي يك كليد از چهار قسمت تشكيل شده است:

--[95]--

يا به شكل نيم دايره است: (تصوير به شماره ثبت 2217/2)

شكل دسته كليدها يا دستگيره آنها نيز با يكديگر تفات دارد، ولي بيش از دو قسمت ساخته شده اند كه به قسمت بالاي آن حلقه كليد متصل است. اما آن چه تفاوت اساسي ميان يك كليد با كليد ديگر است، دقت عمل و ظرافت ساخت آنها است و اختلافات اندكي هم در شكل هاي هندسي آنها مانند: منشوري، كروي و مكعّب وجود دارد. اين تفاوت ها، چه از جهت ساخت و چه از نظر نوع خطّاطيِ روي آنها، بازتاب مكتب هنري موصل است كه با نقوشي از ساقه و گل هاي گياهي تزيين شده اند.

نوشته هاي روي كليدها، اين امكان را براي ما به وجود مي آورد تا مراحلي را كه خط عربي پشت سرگذاشته، مورد بررسي قرار دهيم; چرا كه نوشته ها و خطّاطي ها، هسته اصليِ تزيينات به شمار مي روند، البته نقوشي كه به شكل ساقه هاي گياهي به هم پيچيده و برگ هاي نخل مي باشند، از جايگاه ويژه اي در زيبا سازي دسته كليدها برخوردارند; چنانكه مي توان عناصر تزييني تكراري، نوشتجات درهم و كادرهاي زاويه دار را، كه از ويژگي هاي منطقه درياي مديترانه است، از تزيينات آنها به شمار آورد.

كليدهاي عصر مملوكي

در دوره مملوكيانِ مصر، ساخت كليدها به طور كلّي به همان شيوه سنتّي گذشته جريان داشته است، ولي پاره اي تفاوت ها از نظر اندازه و نوع تزيينات، در آنها به چشم مي خورد; زيرا در ساخت اين كليدها در مقايسه با كليدهاي عصر عباسي، توجه بيشتري به عمل آمده است، بهويژه تزيين خطوط و سبك طلاكاري آنها، كه نشانگرِ مهارت فوق العاده آنها در اين كار است، در اين جا نكته قابل توجه ديگري وجود دارد كه دليل امتياز اين كليدها بر ديگر كليدهااست، و آن وجودِ قسمت هاي كروي شكل در سمت

--[96]--

بالاي آنها است كه بدين ترتيب به درازاي آنها افزوده است.

هر يك از ضلع هاي اين كليدهاي مكعب شكل، با نوشته هايي تزيين گرديده و بيشتر آنها آيات قرآن مي باشد، ولي در پاره اي موارد تمام يك آيه نوشته نشده است وگاه نام سازنده كليد و اسم خليفه اي كه دستور ساخت آن را داده و نيز تاريخ ساخت آن بر روي آنها ديده مي شود.

در ضمن گاهي ديده مي شود كه سازنده، به طور كلّي اولويت را به نوشتن آيات قرآن بر بدنه كليد مي داده و چنانكه جاي خالي باقي مي مانده، نام خليفه را در آنجا مي نوشته است و اگر جايي در بدنه باقي نمي ماند، نام او را در حواشي و يا در قسمت پايين كليد مي نگاشت و بدين ترتيب جاي خالي نمي گذاشت. در بخشي از كليدها، گاه بعضي از اسماي حُسناي الهي را نيز شاهديم.

اكنون به ارائه فهرستي از آيات قرآن مي پردازيم كه بر روي اين مجموعه كليدها و قفل ها ثبت شده و جايگاه خاص خود را دارد.

فاتحة الكتاب: آيات 1، 7   حج: آيات 6، 29

بقره: آيات 25، 255   مؤمنون: آيه 116

آل عمران: آيات 26، 96، 97   فتح: آيات 1، 4، 27، 29

نساء: آيه 58   حشر: آيات 21، 24

انعام: آيات 59، 73    صف: آيه 13

توبه: آيه 33، 129    قريش: آيات 1، 4

ابراهيم: آيه 37   اخلاص: آيات 1، 4

اما آياتي كه به طور مكرر بر روي آنها نوشته شده، عبارتند از:

آل عمران: آيات 96، 97   فتح: آيات 1، 3

صف: آيه 13

در مجموعه اشياي هنري ـ تاريخ كعبه، قفل و كليدي است كه پيشينه آنها به دوره مملوكي باز مي گردد و از نوشتار روي آنها بر مي آيد كه به «باب توبه» كه به عنوان «باب الرّحمه» نيز شناخته مي شود، اختصاص داشته است.(1)

1 . در شماره قبل، باب توبه، پشت ركن يماني، معرفي شده بود كه صحيح آن وپشت ركن عراقي است.

--[97]--

درِ كعبه معظّمه

يكي از اشياي نفيس گنجينه هنري ـ تاريخي كعبه، يك لنگه درِ كعبه است كه از چوب با پوششي از آهن ساخته شده و اندازه آن 45/1×20 متر مي باشد. اين در، در بخش امانت هاي مبارك موزه طوپ قاپي نگهداري مي گردد.

ديگر كليدهاي عصر عباسي و مملوكي

مجموعه ديگري، غير از مجموعه اشياي نفيس طوپ قاپي، نيز موجود است كه وجود پنج كليد، آن مجموعه را كامل كرده است. تاريخ دو عدد از آنها، به عصر عباسي باز مي گردد كه در مجموعه «نهاد سعيد» در رياض نگهداري مي شود و بر روي آنها نوشته شده: به فرمانِ فرمانروايي كه در قرن هفتم هجري، برابر با سيزدهم ميلادي به زيارت خانه خدا آمده، در مكه ساخته شده است. نوشته هاي روي آنها به صورت طلاكوب است، جنس كليد از برنز و با نقوش گياهي تزيين گرديده است.(1)

دو عدد ديگر آنها به دوره مملوكي مربوط مي شود و تاريخ ساخت آن 765 هـ . ق . 1363 ميلادي مي باشد و در حوزه هنر اسلامي در قاهره نگهداري مي گردد و يكي از آنها به «سلطان اشرف ناصرالدين فرج (1399 ـ 1412 ميلادي) تعلّق دارد و هم اكنون از متعلّقات موزه لوفر در پاريس مي باشد و تاريخ ساخت آن 1405 ميلادي است. جنس اين كليد از آهن بوده و طلاكوب گرديده است.

كليدها و قفل هاي عصر عثماني

شمار كليدها و قفل هايي كه تاريخ آن به عصر عثماني باز مي گردد، برابر دو مجموعه اي است كه از آن ياد كرديم. در ميان آنها، قفل هايي وجود دارد كه كليدهاي آنها مفقود گرديده و نيز كليدهايي است كه قفل هاي آنها پيدا نشده است.

نخستين پادشاه عثماني، كه پيش از انتقال خلافت به آنان، براي كعبه قفل ارسال كرده «سلطان بايزيد دوّم» بود ـ كه ما پيشتر از او ياد كرديم ـ و از ميان اين مجموعه قفل ها دو قفل به وي مربوط مي گردد كه هر دو از نظر شكل و نوشتجات رويشان، بسيار شبيه

1 . نكـ : مجله اهلا و سهلا، سال 9، شماره 2، 1985 ميلادي.

--[98]--

يكديگر به نظر مي رسند.

اين دو از آهن ساخته شده و روي آنها آياتي از قرآن كريم، نام پادشاه و سازنده آنها به صورت طلاكوب نوشته شده است، ولي برخي از قفل هايي كه از زمان «سلطان سليمان قانوني» تا زمان «سلطان احمد اول» ساخته شده، از جنس نقره اند و روي آنها را روكشي از طلا پوشانيده است. اين قفل ها از نظر شكل به يكديگر شبيه اند و تفاوت اندكي با هم دارند.

در ميان آنها قفل و كليدي را مي بينيم كه در قرن دوازدهم هجري (16 ميلادي) ساخته شده و به زمان «سلطان مراد سوم» باز مي گردد:

امتياز اين قفل و كليد بر بقيه، در دقت ساخت و تزيينات آن است. در صورتي كه قفل هاي ساخت «سلطان سليمان قانوني» ساده و بي پيرايه است.

--[99]--

بيشترين تعداد اين نوع قفل ها، به «سلطان احمد اول» مربوط است; بعضي از آنها كه داراي زبانه اند، از آهن ساخته شده و بعضي از نقره اند و به مناسبت تعميرات كعبه، در زمان او به مكه ارسال شده اند. اين دسته از كليدها، نمونه هاي زيبايي هستند كه نقوش روي آنها به شيوه طلاكوب و نقره كوب بر روي زمينه آهني ترسيم شده است:

--[100]--

از جمله مشخّصات قابل توجه قفل هاي كلون دار (كشويي) سنگينيِ وزنِ آنها است. اين قفل ها از نقره است و وزن برخي از آنها بر رويشان نوشته شده كه به پنج هزار درهم مي رسد:

--[101]--

مشخصات قفل هاي عثماني

در ميانِ قفل هاي زمان مملوكي، نخستين قفل، استوانه اي شكلِ چند پهلو است و بيشترين قفل هاي عصر عثماني را هم همين گونه قفل ها تشكيل مي دهد. جنس اين قفل ها از طلا است و اين خود از مشخصات قفل هاي عثماني است.

مشخصه ديگرِ آنها، وجود قسمت اضافيِ بالاي بدنه قفل است كه به «مرآت»(1)معروف است و بالاي آن نيز قسمت كوچكي است كه ما نام آن را «رصيعه»(2) مي گذاريم. چنانكه از لابه لاي ترك خوردگي هاي سطح قفل، داخل آن ها پيدا است. ميله عمودي آنها، كه هنگام بستن به داخل قفل فرو مي رود و به 5/1 تا 2 ميلي متر مي رسد، از جنس آهن ساخته شده و با روكشي از طلا پوشيده شده است.

نقوش موجود روي قفل ها و كليدهاي عثماني، به وسيله ايجاد شيارهايي نمودار شده و كاملا واضح و مشخص مي باشند و تزيينات مرسوم آن عصر را شامل مي شود;

1 . مرآت گر چه به معني آينه است ولي قسمت ياد شده، از آينه نيست و اين نامي است كه بر آن نهاده اند.

2 . رصيعه به معني شيء گوهر نشان و زركوب مي باشد.

--[102]--

نظير تريينات گياهي، بادبزن هايي از برگ هاي نخل، شكوفه ها و گل ها:

--[103]--

نمونه نادر اين مجموعه; قفل و كليدي است كه به زمان «سلطان مراد سوّم» مي رسد:

نوشته هاي روي قفل ها و كليدهاي اين بخش، بيشتر به خط ثلث است و آنچه آنها را از قفل ها و كليدهاي دوره مملوكي و عباسي ممتاز مي سازد اين است كه آيات كمتري از قرآن، روي آنها نگارش يافته و قسمت هاي اضافي آنها كه به «مرآت» و «رصيعه» نامگذاري كرده ايم، بيشتر به ثبت نام هاي پادشاهان عثماني اختصاص يافته است و آيات قرآن بر بدنه قفل ها كه به شكل چند پهلو ساخته شده اند، نوشته شده است.

نكته در خورتوجهِ ديگر آن كه آخرين كليد اين مجموعه، كه در موزه طوپ قاپي به شماره 2227/2، وجود دارد، از نظر ساخت و فلزِ به كار رفته در آن، اصلا اندلسي (اسپانيايي) است و اين مسأله، با مقايسه آن با كليدهاي مشابه، به دست مي آيد; زيرا يكي از فرمانروايان مسلمان آن سامان به كعبه اهدا كرده است.

--[104]--

نام سه تن از سازندگان قفل ها و كليدهايي كه در ضمن مجموعه موجود در موزه طوپ قاپي است، به ترتيب زير بر روي آنها نوشته شده است:

1 ـ كار الياس فرزند يوسف فرزند احمد مكي: (تصوير ص93، شماره ثبت 2211/2)

2 ـ كار داود فرزند عبد الودود:

3 ـ كار محمد فرزند عماد:

از جمله اتفاقات جالبي كه در بخش مجموعه قفل هاي كعبه، در موزه طوپ قاپي رخ داده، اين است كه اين مجموعه، براساس رده بنديِ تاريخي،باقطعه اي از قفل چوبي شروع مي شودكه به قرن سوم هجري (9 ميلادي) باز مي گردد و آخرينِ آنها نيز قفل چوبي است كه به زمان «سلطان عبدالعزيز»; يعني به قرن سيزدهم هجري (13 ميلادي) مربوط مي شود.

--[105]--

فصل دوم : تصاوير و پي نوشته ها

1. عصر عباسي

تصوير شماره 1: قطعه اي از يك قفل، تاريخ ساخت : قرن 2ـ3 هجري (8ـ29)

درازا : 23 سانتي متر، پهنا : 7 سانتي متر، ضخامت : 5/6 سانتي متر

شماره ثبت : 2294/2

اين تصوير يك قسمت از پل ارتباط اصلي(1) را كه براي يك قفل چوبي است نشان مي دهد، روي آن پوششي از سرب داده شده و نوشته هاي نيمه برجسته اش در هشت سطر، به ترتيب زير زينت بخش آن گرديده است:

لا اِلهَ/ اِلاّ الله/ مُحَمّد/ رَسُول/ الله/ صَلّي الله/ عَلَيهِ/ وَ سَلَّم.

اين نوشته ها را از هر سو خطوطي ]مستطيل[ از تارهاي قلع احاطه كرده است. دو سوراخ دو طرف آن هم چه بسا براي بستن قفل به كار مي آمده و دندانه هاي موجود در داخل قفل از آهن مي باشد.

تصوير شماره 2: كليد، تاريخ ساخت : 555 هجري (1160م)

سازنده : الياس بن يوسف بن احمد مكّي، درازا : 5/35 سانتي متر

شماره ثبت : 2211/2، ]كليشه كليد در صفحه 29 گرفته شود[

نوشته هاي روي كليد به صورت طلاكوب و نقره كوب مي باشد كه روي بدنه آن كه از جنس آهن است ترميم شد و اين نوشتار داخل شكل هايي فشنگي شكل قرار داده

1 . هر قفل نياز به دو گيره و يا پل ارتباطي داشته كه هريك از آن دو بر لبه يك لنگه از درها نصب مي شده و ميله قفل از ميان آن ها عبور مي كرده و سپس با كليد مخصوص بسته مي شده است. م.

--[106]--

شده است، روي بدنه قسمت «الف» سوره حمد و اخلاص و جمله «هذا مفتاح كعبة الله شرفه الله» وجود دارد و بر روي دسته آن آيه : «نصر من الله وفتح قريب» نوشته شده است و بر قسمت ب بدنه آن، در دو سطر «آية الكرسي» ثبت شده و هرسطر داخل چند شكل قشنگي است كه در طول بدنه امتداد دارد و در فاصله ميان بدنه كليد و دسته آن اين عبارت آمده است : «عمل الياس بن يوسف بن احمد مكي» و بر دسته آن عبارت: «لا اِلهَ اِلاّ الله» نگاشته شده ولي تنها آيات قرآن در اين كليد طلاكوب گرديده و در سر كليد هم كه حلقه از ميان آن عبور كرده، اشكال هندسي يافت مي شود و بر قسمت پايين قفل كه كار گشودن قفل را انجام مي دهد دعاي: «يا دَيّانُ، يا مَنّان، يا سُبْحان» حكاكي شده است.(1)

تصوير شماره 3: كليد، تاريخ ساخت : رمضان 506 هجري (1112م)

درازا : 37 سانتي متر، شماره ثبت : 2210/2

دو كليشه از بدنه قسمت الف و قسمت «ب»

اين كليد از برنج ساخته شده و روي بدنه آن، نوشته هايي طلاكوب گرديده ولي قسمت هاي ديگر آن; يعني دسته و حلقه آن با نقوش و ساق و برگ گياهي به سبك مكتب هنري موصل تزيين شده است. از نظر استاد «سوردل» تاريخ اين كليد به سال 576 ميلادي باز مي گردد كه همزمان با دوره زمامداري ابوالعباس احمد عباسي ملقّب به ناصر (575ـ662) مي باشد. كه بر روي كليد نوشته شده است و به نظر ما تاريخ ثبت شده روي آن 506 هجري خوانده مي شود نه 576.

نوشته ها: روي بدنه قسمت «الف» آياتي از سوره آل عمران است كه با آيه: "  ان أول بيت... " شروع و به "  ومن دخله كان آمنا... " پايان مي يابد.

روي بدنه قسمت «ب»: "  ولله علي الناس حج البيت من استطاع اليه سبيلا... {آمده، سپس نام خليفه و تاريخ آن به اين صورت نوشته شده است : «عمل هذا المفتاح في ايام دولت الخليفة الناصر سيف الدين اميرالمؤمنين في التاريخ من شهر رمضان لسنة ست و خمسماية»

بر دسته كليد نام پيامبر(صلي الله عليه وآله) و نام خلفاي راشدين در حاشيه كليد عبارت: «لا اِلهَ اِلاَّ الله» نگاشته شده است در اين نوشتار، ضعف شيوه نگارش و عدم دقت در توزيع

1 . نك : سوردل صص43ـ46.

--[107]--

كلمات بر سطح مورد نظر كليد مشاهده مي شود.

تصوير شماره 4: كليد، تاريخ ساخت : 577 هجري (1181م) زمان خليفه ناصر

درازا : 5/28 سانتي متر، شماره ثبت : 21217/2، كليشه كليد

كليد از برونز ساخته شده و روي قسمت مسطح آن آياتي از قرآن كريم به شيوه طلاكوب وجود دارد، در صورتي كه ديگر بخش هاي آن را نقوشي از ساقه هاي به هم پيچيده گياهي و نيز خطوطي مستقيم زينت بخشيده و بر خلاف ديگر كليدها در انتهاي بدنه، نيم دايره اي ميان تهي قرار دارد.

در قسمت مكعب دسته كليد به نگارش لفظه جلاله به شيوه طلاكوب بسنده شده است و از سوراخي كه در بالاي دسته قرار دارد برمي آيد كه كليد داراي حلقه اي بوده كه احتمالا افتاده است.

بر روي قسمت «الف» كليد مي خوانيم : "  ان أول بيت... " تا "  كان آمنا " و برطرف مقابل آن; يعني قسمت «ب» : "  ولله علي الناس " تا "  ومن كفر فان الله غنيعن العالمين " نوشته شده است و سپس عبارت: «بسم الله الرحمن الرحيم» نگارش يافته است. نوشته هاي جنبي بر دو قسمت كم عرض كليد ديده مي شود; در قسمت «الف» مي خوانيم : «هذا ما عمل لبيت الله الحرام في ايام مولانا الامام بن الامام المقتدي علي سائر الأنام ابو جعفر المستنصر» و بر قسمت «ب» : «ادام الله دولة امير المؤمنين ابوالعباس بتاريخ خمسمائه و سبع و سبعين » و پس از تاريخ كليد، آيه "  وما أرسلناك الا رحمة للعالمين " نوشته شده است.

استاد سوردل در صفحه 64ـ66 مقاله خود، تاريخ اين كليد را 677 هجري ذكر كرده است. البته اين گفته، اظهار نظرهاي مختلفي را در پي داشته است.(1)

تصوير شماره 5: كليد، تاريخ ساخت : قرن 6 هجري (12م)

درازا : 5/37 سانتي متر، شماره ثبت : 2224/2، دو كليشه از روي كليد

اين كليد به همان شيوه كليدي كه در تصوير شماره 2 وجود دارد، از آهن ساخته شده و نوشته هاي روي آن همانگونه طلاكوب و نقره كوب گرديده، با اين تفاوت قسمتي از آن كه وارد قفل مي شود اندكي كوتاه تر از آن مي باشد.

قسمتي كه بعد از حلقه كليد قرار دارد از دو بخش ]بيضي شكل[ تشكيل شده كه بر

1 . نك : سوردل، ص46.

--[108]--

روي ميله اي كه در امتداد بدنه كليد است مي چرخد و دو سر حلقه آن شبيه سر اژدها مي باشد.

نوشته هاي روي قسمت «الف» بدنه، آيه نخست و نيمي از آيه دوم سوره «فتح» است و بر روي قسمت چند ضلعي دسته آن آيات 27 تا 29 سوره «فتح» و نيز آيات 26 و 27 سوره حج نگارش يافته و بر روي حلقه آيات 23 و 24 سوره «حشر» و آيات 21 و 22 سوره «توبه» آمده است و بر باريكه هاي قسمت كم حجم و بدنه كليد نيز آيات ديگري از سوره حشر نوشته شده كه در تصوير منعكس نگرديده است.

بر روي قسمت «ب»، «آية الكرسي» روي حلقه كليد و نيمه دوم آيه نخست سوره فتح و تمام آيه سوم آن ـ كه بخشي از آن بر دو قسمت الف آمده بود ـ بر روي بدنه نقش بسته است.(1)

تصوير شماره 6: كليد، تاريخ ساخت : قرن 6ـ7 هجري (12ـ13م)

درازا : 36 سانتي متر، شماره ثبت : 2212/2

اين كليد از برنج ساخته شده و روي آن طلاكوب گرديده و نقوش و تزيينات گياهي آن شامل برگ ها و ساقه هاي پيچ دار گياهي است، نقطه ها هم روي دسته و حلقه كليد وجود دارد. بريدگي هم در قسمتي از بدنه كليد وجود دارد كه بدين ترتيب تفاوتي ميان اين كليد از نظر شكل و ديگر كليدها پيدا شده است و امكان آن دارد كه اين سبك نقش نگار از مكتب هنري موصل الهام گرفته باشد.

نوشته ها: در روي قسمت «الف» آن آيات اول تا سوم سوره مباركه فتح و سپس جمله «صَدَقَ اللهُ الْعَظِيم وَ رَسُولُهُ» آمده و در روي قسمت «ب» آيه شريفه «نصر من الله و فتح قريب» و جملات : «وبشر المؤمنين يا محمد، لااله إلاّ الله محمد رسول الله» ثبت شده و در سطر بعد : «هذا ما امر بعمله الشيخ الكبير المحترم غانم الشعيبي (فاتح) بيت الله الحرام آمده است. غانم شيبي وابسته به خاندان خدّام كعبه مي باشد.(2)

تصوير شماره 7: كليد، تاريخ ساخت : قرن 6ـ7 هجري (12ـ13 م)

درازا : 5/24 سانتي متر، شماره ثبت : 2214/2، دو كليشه از دو روي كليد

اين كليد از برنج ساخته شده و سپس طلاكوب گشته و با نقوشي از ساقه هاي گياهي و خطوطي شكسته، به صورتي ساده تزيين گرديده است. تفاوت اين كليد با ديگر كليد در

1 . نكـ : سوردل، ص46

2 . نكـ : سوردل، صص56، 57.

--[109]--

آن است كه اين كليد در قسمت دسته مسطح است و حالت دايره اي شكل به آن داده نشده است.

نوشتجات : در طرف «الفِ» بدنه، در قسمت مياني، به جاي مفتاح با الف، «هذه مفتح مكة» آمده و در طرف ـ قبل و بعد از آن ـ آية الكرسي نقش تا «وسع كرسيّه السموات» نقش بسته است و بقيه آن در طرف «ب» كليد در قسمت كم عرض آن آمده است و قسمت پهناور آن را اين آيه پر كرده است : «نصر من الله و فتح قريب» عبارات : «و بشر المؤمنين يا محمد» ولي در سبك نگارش و در نقش و نگار آن ظرافت ديده نمي شود، چنانچه تاريخ و نام سازنده در آن نيست و با وجود جمله «هذه مفتح مكه» درباره اختصاص آن به در كعبه تأكيد نشده است.(1)

تصوير شماره 8 : كليد، تاريخ ساخت : 621 هجري (1224م)

درازا : 29 سانتي متر، شماره ثبت : 2275/2، محل كليشه

اين كليد از برونز ساخته شده و بدنه آن را نقوش طلاكوب و نقره كوب پوشش داده است. دسته كليد از سه قسمت تشكيل شده; قسمت بالاي آن چند ضلعي است.

و بر روي يك محور داخلي مي چرخد، تزيينات قسمت كروي شكل دسته عبارت اند از : نقوشي از برگ ها و ساقه هاي گياهي و تزيينات قسمت مكعب شكل دسته عبارت است از : نقوش كلاسيك قديمي و دو رديف خطوط مارپيچ كه در وسط آن دو، ساقه هاي گياهي برگدار وجود دارد و در قسمت كروي سر كليد، فرورفتگي هايي به شكل نگين وجود دارد و در اطراف آن خط هاي شكسته ديده مي شود و حلقه كليد مفقود گرديده است.

نوشته ها: بر روي قسمت «الف» بدنه، نوشته ها با «بسم الله الرحمن الرحيم» شروع و سپس با آيات: «ان اول بيت» تا «وطهر بيتي للطائفين» پايان يافته است و بر يك ضلع كم عرض آن بقيه آن آيه; يعني «والقائمين» تا «وعلي كل ضامر يأتين» نوشته شده و بر روي قسمت «ب» دنباله همان آيه; يعني «من كل فج عميق» تا «وليطوفوا بالبيت العتيق» ذكر شده و سپس، آيه 37 سوره ابراهيم; يعني «ربنا اني اسكنت من ذريتي واد غير ذي ذرع» تا «ربنا ليقيموا» ثبت شده است، و ادامه آن بر ديگر كناره كم عرض كليد آمده و به عبارت : «عمل المفتاح المبارك برسم البيت الشريف في ايام مولانا الخليفة ابوالعباس

1 . نكـ : سوردل، صص58ـ59

--[110]--

احمد سنة 621» پايان يافته است.(1)

تصوير شماره 9: كليد، تاريخ ساخت : رجب 622 هجري (1225م) زمان خليفه مستنصر بالله. درازا : 28 سانتي متر، شماره ثبت : 2212/2

اين كليد از جنس برنج مي باشد و روي آن نوشته ها و نقوش طلاكوبي وجود دارد و در حاشيه دو سر بدنه كليد شيارهاي عميقي ايجاد و با قير انباشته شده است.

و در قسمت هاي ديگر آن نقوشي طلاكوب وجود دارد كه عمده آن ها با نقوشي از ساقه هاي گياهي و خطوط پيچ دار تشكيل شده است.

نوشته ها: بر روي بدنه قسمت «الف» كليد در دو سطر متوازي آيات 96 و 97 سوره آل عمران نگارش يافته كه با «ان اول بيت» آغاز و تا «ان الله غني عن العالمين» ادامه مي يابد و در قسمت مكعب دسته كليد آيه 58 سوره نساء; يعني : «ان الله يأمركم ان تؤدوا الامانات...» ثبت شده است. و بر روي بدنه قسمت «ب» نيز در دو سطر متوازي اين عبارات نگارش يافته است : «هذا ما عمل لبيت الله الحرام في سنة اثنين و عشرين و ستمايه شهر رجب. ادام الله نصر مولانا الامام المفترض الطاعة علي ساير الانام المستنصر بالله اميرالمؤمنين عزه الله نصره».

اين كليد با كليد شماره 6 به شماره ثبت 2212/2 در درون كيسه اي از ديباي سبز در اندازه 15×48 سانتي متر، يافت شده است و دو طرف آن با تارهاي زرّين گل دوزي شده است و بر آن اين عبارت آمده است:

«أمر بعمل هذا الكيس المبارك مولانا الوزير احمد پاشا(2)، يسر الله (الامور) له» و در قسمت مياني كيسه، بخشي از آيه 58 سوره نساء ثبت شده است.(3)

* پي نوشتها:

1 . نكـ : سوردل، صص51ـ53

2 احمد پاشا فرزند حسن پاشا، متوفي 1747 ميلادي است، پدر او حاكم بغداد بود. احمد پاشا از سوي «مير ميران» به فرمانداري شهر كركوك عراق در سال 1751 هجري منصوب شد و از آن پس، براي مدتي طولاني بر ولايت بصره امارت داشت، تا سطح وزارت ارتقاي مقام يافت و در سال 1733 حاكم بغداد شد و بعد محل مأموريت او به شهرهاي رجب ورقّه (در سوريه فعلي) تغيير كرد

3 . نكـ : سوردل، صص54ـ55