متن کامل

مجله ميقات حج

سال يازدهم شماره چهل و يكم پاييز 1381

پژوهشي درباره كعبه و اشياي هنري ـ تاريخي آن

طرجان يلماز / محمّدرضا نعمتي

2 ـ عصر مملوكي

تاريخ ساخت : 659ـ660 هجري (1261م) درازا : 5/27 سانتي متر شماره ثبت : (2216/2)

اين كليد از برنج ساخته شده و طلاكوب گرديده است. بر دو روي پهناور بدنه كليد، نوشته هايي است كه امتداد آن را فرا گرفته ولي در قسمت هاي باريك آن، نقوش زنجيره اي و ساقه هاي كوچك گياهي است. اين كليد به دوره نخستين خليفه عباسي در قاهره، مستنصر بالله (659ـ660 هـ . ق.) باز مي گردد.

نوشته ها: بر روي بدنه قسمت «الف» كليد، نوشتار طلاكوب با آيه كريمه: «ان أول بَيْت» تا «مقام ابراهيم» شروع مي شود و بقيه آيه تا آخر در قسمت «ب» بدنه كليد ادامه مي يابد و به دنبال آن، آيات 96 ـ 97 سوره آل عمران مي آيد و سپس عبارت : «الإمام المستنصر بالله أميرالمؤمنين» وجود دارد. احتمال مي رود خليفه نامبرده، نخستين خليفه اي باشد كه در زمان ظاهر بيبرس در مصر به اين لقب ياد شده است.(1)

1 . نكـ : سوردل، صص60 ـ 62

--[102]--

تاريخ ساخت : 743 هجري (1342م) زمان سلطان صالح عماد الدين اسماعيل

درازا : 34 سانتي متر ـ شماره ثبت : 2218/2

در ساخت اين كليد، برنج به كار رفته و سپس طلاكوبي شده است و دسته كليد با نقوشي از ساقه هاي گياهي و اشكال هندسي زينت داده شده است، ولي دو قسمت پهناور آن، تنها با نقوش تزيين شده است. اين كليد نيز به نخستين خليفه عباسي در قاهره (مستنصر بالله) منسوب است.

نوشته ها: روي بدنه قسمت «الف» آن، آيه 96 و بخشي از آيه 97 سوره آل عمران ثبت شده و روي بدنه قسمت «ب» آن عبارت : «خلّد الله دولة الإمام بن الإمام المستنصر بالله أميرالمؤمنين» نوشته شده است و شايد اين آخرين كليدي باشد كه به نام او است و به «باب الرحمه» مربوط است و آن دري است در داخل كعبه كه از آن جا به بام كعبه راه دارد و در پشت ركن عراقي است.(1)

ابن جبير در سفرنامه خويش از اين در سخن گفته است.(2) و (3)

تاريخ ساخت : 743 هجري (1342م) زمان سلطان صالح عماد الدين اسماعيل

درازا : 34 سانتي متر ـ شماره ثبت : 2218/2

اين كليد از برنج ساخته شده و روي آن نقره كوب گرديده و آياتي از قرآن قسمت هاي عريض روي آن را پر كرده است; چنانكه در سطوح مكعبي كه در قسمت دسته آن مي باشد، نوشتاري وجود دارد و نيز نوشته هايي بر قسمت هاي مسطح حلقه كليد يافت مي شود و بر دو ضلع باريك آن، آية الكرسي ثبت شده است. بخش هاي باريك

1 . در ميقات شماره 39، مقاله نخست «اشياي هنري، تاريخي كعبه» ص118 به جاي پشت ركن عراقي، پشت ركن يماني تايپ شده است كه بدينوسيله تصحيح مي شود.

2 . سفرنامه ابن جبير، ص121 ترجمه پرويز اتابكي، انتشارات آستان قدس رضوي، چاپ الو، 1370

3 . نكـ : سوردل، صص62 ـ 64

--[103]--

بدنه كليد هم با نقوشي تزيين يافته است و بر آن عبارتي ديده مي شود كه اين كليد را به «سلطان صالح عمادالدين اسماعيل» فرزند ملك ناصر مملوكي، نسبت مي دهد. در اين كليد پاره اي تعميرات به عمل آمده و يكي از دندانه هاي آن شكسته است. بر روي قسمت «الف» حلقه كليد آيه «نصر من الله و فتح قريب» و بر روي قسمت «ب» : «لااله الا الله، محمد رسول الله» نگارش يافته است.

نوشته ها: بر سطح «الف» بدنه عريض كليد، دو آيه 1 و 2 سوره فتح تا «ما تقدّم من ذنبك و ما تأخّر» آمده و بر روي «ب»، بخشي از آيه 97 سوره آل عمران است. بر سطح «الف» مكعب دسته كليد عبارت : «هذا مفتاح الكعبة المشرفة شرّفها الله» و بر سطح «ب» آن عبارت: «...السلطان الملك الصالح بن الملك الناصر، في سنة ثلث...» ذكر شده است و تاريخ ساخت بر مكعب ياد شده چنين است : «و أربعين و سبعمائة هجرية نبويّة»

اين كليد داراي كيسه اي از ديباي سبز است كه با تارهاي نازك طلا، گل دوزي شده است و اندازه آن 18 × 12 سانتي متر مي باشد و نوشته هاي روي آن، كه با همان تارهاي زرّين نگاشته شده، به اين ترتيب مي باشد : «أمر بعمل هذا الكيس المبارك/ مولانا السلطان مراد» و در قسمت پايين آن : «أمر بتجديده مولانا/ حسين پاشا في سنة 1045» سپس آيه : «أنّه من سليمان و انّه بسم الله الرحمن الرحيم» و بر روي ديگر كليد و بخشي از آيه 58 سوره نساء است كه بر قسمت مياني دو طرف كيسه نگارش يافته است.(1)

تاريخ ساخت : 755 هجري (1354م) زمان سلطان حسن بن محمد

درازا : 32 سانتي متر ـ شماره ثبت : 2219/2

اين كليد از جنس برنج است و روي آن طلاكوب گرديده و به طوري كه روي كليد ثبت شده، به زمان سلطان ناصر; ناصرالدين حسن مملوكي، در دوره دوّم حكومتش باز مي گردد و بخش هايي از كليد، به وسيله نوشته هايي پر شده است، در حالي كه بر روي

1 . نكـ : سوردل، صص67 ـ 68

--[104]--

ديگر بخش هاي آن تزييناتي مانند نقش ساقه هاي گياهي وجود دارد. نوشته روي اين كليد درشت و خوانا است و در قسمت هاي طلاكاري هاي آن از بين رفته است.

نوشته ها: بر روي قسمت «الف» بدنه كليد، آيه 96 سوره آل عمران را; يعني «اِنّ اوّل بيت» تا «فيه آيات بينات» مي خوانيم و بر روي قسمت «ب» آن، آيات 1 و 2 سوره فتح را تا «ليغفر لك الله ماتقدم من ذنبك و ماتأخّر» مشاهده مي كنيم و بر سه مكعب دسته كليد، بر روي الف آن، عبارت: «مما عمل لبيت الله... في ايام مولانا السلطان حسن بن محمد الملك... لااله الاالله، محمد رسول الله، فيسنة خمس و خمسين و سبعمائة» ثبت شده است.

بدنه كليد به مكعبي منتهي مي گردد كه بر چهار ضلع آن نوشته شده است :
«ممّا عمل لبيت الله/ الحرام في ايام/ مولانا السلطان الملك حسن بن محمد» و بر
مكعب پس از آن «لااله/ الا الله محمد رسول/ الله في سنة خمس/ و خمسين و سبعمائة» و بر مكعب سوم، كلماتي پراكنده از آيه 33 سوره توبه آمده است، ولي نوشته هاي روي حلقه كليد خوانا نيست، گرچه ما بر اين باوريم كه آن نوشته ها، آيه 59 سوره انعام مي باشد.(1)

تاريخ ساخت : 795 هجري، (1392م) زمان سلطان برقوق

درازا : 34 سانتي متر ـ شماره ثبت : 222/2

اين كليد از برنز ساخته شده و سپس منقوش و طلاكوب گرديده و به عصر «سلطان ظاهر سيف الدين برقوق» باز مي گردد. نوشته ها تمام بخش هاي كليد; يعني بدنه و مكعب هاي دسته آن را فرا گرفته است و نقش و نگين ها و ساقه هاي گياهي بر قسمت هاي بيضي شكل و دسته كليد يافت مي شود و چنانكه ملاحظه مي گردد، دستگيره برنجيِ آن، بعد از ساخت كليد، به آن ضميمه شده است.

نوشته ها : بر دو روي پهناور آن، آياتي از قرآن خوانده مي شود، بر يك روي آن، آيه 96 سوره آل عمران: «انّ اول بيت وضع للناس للذي ببكة مباركاً و هدي للعالمين» و بر روي ديگرِ آن، قسمتي از آيه بعد از آن; يعني آيه 97 سوره آل عمران آمده است، و

1 . نكـ : سوردل، صص70، 71.

--[105]--

بر يكي از دو ضلع كم عرض بدنه «انا فتحنا لك فتحاً مبيناً» و بر قسمت كم عرض ديگري، ادامه آيه دوم از سوره «فتح» آمده است.

و بر چهار سطح مكعب هايي كه در انتهاي بدنه كليد است و دسته كليد را تشكيل مي دهد، عبارات زير توزيع شده است:

لااله الاّالله محمد رسول الله/ عزّالله مولانا/ السلطان ملك الظاهر أبي/ سعيد برقوق/ ارسله بالهدي/ و دين الحق/ الله كافي من/ توكّل عليه/ سنة خمس و/ تسعين و سبعمايه.

در دفتر موزه، در قسمت مربوط به اين كليد آمده است: اين كليد از قلعه ابي قير در مصر به موزه آورده شده است.(1)

تاريخ ساخت : قرن 8 هجري (14 ميلادي) در عصر سلطان سيف الدين

درازا : 28 سانتي متر ـ شماره ثبت : 25/21

كليدي است از برنز كه روي آن طلاكوب شده و خطوطي پهناورتر از ميزان معمول كه در راستي بدنه ]و عرض آن[ كشيده شده است. همچنين نوشته هايي مشابه بر روي مكعب هاي دسته كليد وجود دارد ولي دو شكل بيضي دسته، با ساقه هاي گياهي زينت گرديده و حلقه اين كليد گم شده است.

نوشته ها : بر قسمت «الف» روي بدنه كليد: اين آيه از سوره آل عمران را مي خوانيم : «ان اول بيت» تا «فيه آيات بينات» و بر قسمت «ب» بدنه آن، بقيه آيه تا «من استطاع اليه سبيلا» آمده است. چنانكه بر قاعده هاي دو مكعبي كه در دسته كليد است عبارت : «السطان الملك المظفر عزّ نصره» توزيع و تكرار شده است. نقوش روي دو منشور كروي شكل آن هم روشن مي باشد.

ـ احتمال مي رود ملك مظفر، همان سلطان سيف الدين مملوكي 747 ـ 783 هـ . ق. (1346ـ1387م) باشد ـ اين كليد داراي كسيه دراز و بلندي از پارچه سفيد است كه آن را گلدوزي هايي با گل هاي كوچك آراسته است.(2)

1 . نكـ : سوردل، صص27، 73

2 . نكـ : سوردل، صص68 ـ 69

--[106]--

تاريخ ساخت : 804 هجري (1401ـ1402م) در زمان سلطان برقوق

درازا : 50 سانتي متر ـ شماره ثبت : 2228/2

قفلي است آهني و طلاكوب كه تمام قسمت هاي آن با نوشته ها آراسته شده و به «سلطان ظاهر برقوق» منسوب گرديده است و بر روي بدنه استوانه اي شكل قفل و نيز بر روي ميله عمودي آن، خطوط مورّب طلاكوب و نقره كوب گرديده است. نوشتار روي آن تنها با طلا و خطوط پيرامون آن فقط با نقره تزيين گرديده است.

نوشته ها: نوشته هاي روي بدنه كليد در چند سطر است كه عبارتند از آيات زير : آية الكرسي، آيه 27 سوره فتح، 96 آل عمران، 73 انعام، سوره اخلاص، آيه 129 توبه و 116 سوره مؤمنون.

آيات ياد شده، به ترتيبي كه آورديم نيست، بلكه بر روي بدنه استوانه اي آن، در داخل،

--[107]--

مستطيل هايي كنار هم، كه سازنده به دلخواه خود ترسيم كرده، نگاشته شده اند و بر يك روي مرآت قفل كه به صورت مسطح بوده و بر بدنه قفل متصل مي باشد، آية الكرسي و بر روي ديگرش : «الّلهمّ اغفر لعبدك مولانا السلطان الملك الناصر فرج بن عبدك المرحوم الملك الظاهر خادم بيت الله الشريف... عمل في جماديالأولي سنة أربع و ثمانمائة» و بر ميله عمودي قفل : «السلطان... الظاهر برقوق» ثبت گرديده است.

در سبك نگارش تاريخ اين قفل با سبك نگارش رايج زمان ساخت آن، به گونه اي درخور توجه ناهماهنگي به چشم مي خورد. ممكن است سبب آن اين باشد كه زمان ساخت آن جلوتر از زمان ثبت تاريخ بر آن بوده است.(1)

تاريخ ساخت : قرن 9 هجري (15 ميلادي)

درازا : 24 سانتي متر ـ شماره ثبت : 2277/2

اين كليد از جنس آهن است كه روي آن طلاكوبي و نقره كوبي شده است. بدنه كليدرا نوشته ها و نقوشي از ساقه هاي گياهان پر كرده ولي ديگر بخش هاي كليد با ساقه ها و برگ هاي گياهي و نقش و نگارهايي تزيين گرديده است و پاره اي از آن ها، با رز و سيم آراسته شده است. كليد اين قفل پيدا نشده و در قسمت برآمدگي انتهاي كليد، نوشته هايي است كه خواندن آن ها دشوار مي نمايد.

نوشته ها: بر روي بدنه پهن و مستطيل شكل آن، آياتي از قرآن ثبت شده، بر روي قسمت «الف» آن، آيات اوّل و دوم سوره فتح تا «ما تقدّم من» و بر روي قسمت «ب»، بقيه آيه دوم تا «صراطاً مستقيماً» نگارش يافته است.

اين كليد و كليدي كه در تصوير شماره 20 با مشخصات س. ط. ق : 2278/2 مي آيد، داراي كيسه اي از پارچه اي حرير سبز است به اندازه 48 × 16 سانتي متر و با تارهاي زرّين، گل دوزي شده است.

1 . نكـ : سوردل، صص74 ـ 75

--[108]--

تاريخ ساخت : قرن 9 هجري (15 ميلادي)

درازا : 5/34 سانتي متر ـ شماره ثبت : س.ط.ق : 2225/2

كليدي است كه از آهن ساخته شده و روي آن طلاكوب گرديده و دسته و سر كليد طلاكاري شده است. ساخت آن بي پيرايه و بسيار ساده است و از نظر شكل، تقريباً شبيه كليد تصوير شماره 5 ، داراي مشخصات 2224/2 مي باشد و به ويژه در قسمت حلقه كه دو سر آن در نقطه اتصالش به كليد، شكل سرهاي اژدها را نشان مي دهد.

نوشته ها: بر روي قسمت «الف» بدنه آن، آيه: «انا فتحنا» تا «و ينصرك الله نصراً عزيزاً» و بر قسمت «ب» آن : «انّ اول بيت» تا «فمن دخله كان آمناً» را مي خوانيم; چنانكه نوشته هايي بر دو روي حلقه آن وجود دارد كه خواندن آن ها دشوار است.

اين كليد داراي كسيه اي از حرير است كه با تارهاي طلايي گلدوزي شده و اندازه اش 42 × 26 سانتي متر مي باشد و در دفتر موزه نوشته شده كه «سلطان عبدالمجيد» دستور درست كردن اين كيسه را داده و «خديو عباس پاشا» آن را آورده است.

تاريخ ساخت : قرن 9 هجري (15 ميلادي)

شماره ثبت : س.ط.ق : 2281/2

اين قفل و كليد از آهن ساخته شده و سپس طلاكوب گرديده و با شكل هاي هندسي

--[109]--

و ساقه هاي گياهي تزيين شده است و از نوشته هاي روي آن برمي آيد كه براي باب توبه
ساخته شده اند. بر روي يك بدنه كليد، با خط ثلث نوشته شده است : «هذا مفتاح الأبواب» و بر ديگر روي آن آمده : «افتح لنا خير الباب».

بر سر روي قفل و روي مربع هاي در دو رديف عبارت هاي زير نوشته شده است:

«هذا قفل/ باب التوبة/ في داخل/

الكعبة/ الله قابل التواب/ و مفتح الأبواب

... / استغفر و تاب/ نصر من الله و فتح/

قريب و بشر/ المؤمنين/ يا محمد بجنة»

و به دنبال آن، آيه 13 سوره صف مي آيد و كلمات آيه در مربع ها توزيع مي شود به صورتي كه قرائت آن به سختي ممكن مي گردد.

تاريخ ساخت : قرن 9 هجري (15 ميلادي)

درازا : 28 سانتي متر ـ شماره ثبت : 2278/2

كليدي است آهني كه جز تزيينات اندكي بر دسته آن و نوشته هايي بر بدنه آن، يافت نمي شود.

نوشته ها: بر روي بدنه منشوري شكل آن نوشته شده است: «بسم الله الرحمن الرحيم، انّا فتحنا لك فتحاً مبيناً ليغفر لك الله ما تقدّم من ذنبك» و ادامه در روي ديگر آن مي باشد. بر روي مكعب دسته آن، كه در اطراف خود مي چرخد، عبارت : «له الملك»

--[110]--

را مي خوانيم.

براي اين كليد، و كليد شماره 17 با مشخصات 2227/2، كيسه اي از حرير سبز در اندازه 48 × 16 وجود دارد كه با تارهاي زرّين گلدوزي شده است.

تاريخ ساخت : قرن 9 هجري (15 ميلادي)

درازا : 30 سانتي متر ـ شماره ثبت : 2226/2

كليدي است از جنس آهن كه بدنه آن طلاكاري شده و بر آن نوشته هايي حك گرديد و با نقش و نگارهاي گياهي و گل ها تزيين گرديده است.

نوشته ها: چنانكه در تصوير آن مشخص است، بر بدنه مستطيل شكل كليد، قسمتي از آيه 59 سوره انعام ثبت شده و بر روي بقيه آيه و نيز آيه 97، سوره آل عمران تا «ولله علي الناس حجّ البيت من استطاع اليه سبيلا» نوشته شده و بر روي حلقه كليد، عبارت : «الملك لله» وجود دارد.

تاريخ ساخت : قرن 9 هجري (15 ميلادي)

درازا : 35 سانتي متر ـ شماره ثبت : 2289/2

كليدي است آهني و بدنه آن خالي از نوشتار و نقش و نگار مي باشد و تنها بر حلقه و قسمتي كه حلقه به آن متصل است نقوش و شيارهايي يافت مي شود.

--[111]--

* پي نوشتها: