متن کامل
میقات حج سال دوازدهم شماره چهل و هشتم بهار 1383 ربذه کجا است؟ سید علی قاضی عسکر ربذه تبعیدگاه ابوذر، صحابی با وفا و جلیل القدر پیامبرخدا(صلی الله علیه وآله) است. شیعیان به دلیل عشق و علاقه ای که به ابوذر دارند، در سفر به مدینه من
ميقات حج
سال دوازدهم شماره چهل و هشتم بهار 1383
ربذه كجا است؟
سيد علي قاضي عسكر
ربذه تبعيدگاه ابوذر، صحابي با وفا و جليل القدر پيامبرخدا(صلي الله عليه وآله) است. شيعيان به دليل عشق و علاقه اي كه به ابوذر دارند، در سفر به مدينه منوره، بسيار علاقمندند تا به منطقه ربذه رفته، از نزديك قبر اين صحابي مظلوم و غريب را زيارت كنند.
مكاني كه ميان ايرانيان به «ربذه» شهرت يافته و گاهي حتي علما و بزرگان نيز به آنجا مي رفتند و بر سر قبري كه تصور مي كردند قبر ابوذر است، فاتحه مي خواندند، در اطراف قريه اي به نام «واسط»، در جاده قديم مدينه ـ مكه قرار داشت، كه حدود 128 كيلومتر با مدينه فاصله دارد.
از جمله بزرگاني كه به اين منطقه سفر كرده اند، مرحوم علاّمه محمد تقي جعفري(رحمه الله)است. استاد سيد محمد باقر نجفي، مؤلف كتاب «مدينه شناسي» در اين باره مي نويسد:
«در اسفند سال 1356 وقتي از سفر پژوهشيِ مصر باز گشتم، حضور ايشان رسيدم، ضمن گفتگو در باره پژوهش هايي كه در مدينه و قاهره داشتم، يادي از سفر خود به مدينه و ربذه به ميان آوردند. با تعجب پرسيدم: ربذه؟ گفتند: آري، با جمعي از دوستان همسفر، در مدينه ماشيني اجاره كرديم و خواستيم تا ما را به ربذه ببرد، راننده هم راه را مي دانست و ما را به آنجا برد، در اين سفر حال و هواي خاصي داشتيم، نيم ساعتي به طول انجاميد تا آنجا رسيديم، وقتي به بناي مخروبه قبر ابوذر، صحابي پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) رسيديم، شور و حالي به ما دست داد كه وصف ناپذير است...»(1)
بسياري از نويسندگان نيز كه در باره ابوذر كتاب نوشته و به محلّ شهادت او; يعني ربذه اشاره دارند، همين منطقه را به عنوان «ربذه» شناسانده اند كه به برخي از آنها اشاره مي شود:
مرحوم حسين عماد زاده در مورد قبر ابوذر مي نويسد:
«جناب ابي ذر ـ رضوان الله عليه ـ در قريه واسط ما بين مكه و مدينه، از مدينه به طرف مكه به فاصله 128 كيلومتر طرف چپ جاده آسفالته، به فاصله 200 متر در قبرستان آن واقع است.»(2)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . مقاله «خاطراتي از پروفسور محمد تقي جعفري»، نوشته سيد محمد باقر نجفي، ص29
2 . حسين عماد زاده، مكه معظمه، مدينه طيبه، ص412
102
آقاي اصغر قائدان در اين زمينه مي نويسد:
«بيابان مشهورِ ربذه در شرق مدينه; يعني به سوي يَنبُع يا ينبوع (نزديكي ساحل درياي سرخ) واقع شده است. در سمتِ چپ جاده يا راه مدينه ـ ينبوع آرامگاه ابوذر غفاري، آن يار با وفاي رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و از بهترين و پاك ترين صحابه و اركان اوّليّه شيعه است كه هيچگاه از حمايت امام و مقتداي خود، علي(عليه السلام) دست بر نداشت.»(1)
نويسنده مرحومِ كتاب «با راهيان قبله» در مورد ربذه نوشته است:
«بيابان ربذه تبعيدگاه يكي از بهترين و پاك ترين صحابه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) ، در راه مكه، بين مدينه و يَنبُع و در نزديك دهستان رابغ (سرزمين بدر) قرار دارد كه راه آن منطقه از واسط جدا مي شود. در سمت چپِ اين راه، مدفن ابوذر غفاري واقع شده است.»(2)
مرحوم جعفري گفت: مدارك اين موقعيت جغرافيايي تاريخي را بياوريد. فرداي آن روز، تقديم داشتم، آهي كشيد و گفت: ما را به اشتباه انداختند. بايد به كساني كه ديدار را نقل كرده ام تلفن كنم تا به اشتباه نيفتند.
در پاورقي كتاب «ابوذر غفاري شهيد ربذه» نيز آمده است:
«ربذه در يك فرسخي مدينه، سر راه مسافران مدينه به مكه واقع شده است.»(3)
محمد رضا حاج شريفي، مؤلف كتاب «سيماي ابوذر غفاري» آورده است:
«عثمان حكم تبعد ابوذر را ـ كه در آن هنگام پير مردي نود ساله ـ بود، به ربذه صادر كرد... آخرين تبعيدگاه او را بياباني انتخاب كرد كه بين مدينه و ينبع واقع شده بود و هيچكس در آن سكونت نداشت.»(4)
در رجال ابوعلي نيز چنين آمده است:
«قبر ابوذر مزار معروفي است در ربذه، كه اكنون (يعني سال 1262 هـ .) آن را
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . اصغر قائران، تاريخ و آثار اسلامي مكه مكرّمه و مدينه منوره، ص196
2 . علي رضا محمد خاني، با راهيان قبله، چاپ اول، ص175
3 . ابوذر غفاري شهيد ربذه، ص226
4 . سيماي ابوذر غفاري، ص404
103
صفراء گويند و بين حرمين شريفين قرار دارد.
در كتاب «بهجة الآمال»، كه در سال 1341 هجري تأليف شده، موقعيت ربذه را در «صفراء» و به همان صورت كه در رجال ابوعلي ذكر شده، آورده و مي نويسد:
مستنسِخ و چاپ كننده بهجة الآمال، كه مكرر توفيق زيارت مرقد شريف ابوذر غفاري نصيبش شده، موقعيت قبر شريف آن بزرگوار را در همين سالهاي اخير، به اين صورت ذكر كرده است:
ربذه اكنون به صورت قريه كوچك و نسبتاً متوسطي مي باشد كه دقيقاً در 125 كيلو متري مدينه در سمت چپ خيابان اصلي قرار دارد و از خيابان تا مرقد مطهّر ابوذر تقريباً پانصد متر فاصله است.
ميقات اهل عراق كه ذات العرق ناميده مي شود، نيز نزديك همانجا است.»(1)
تعداد ديگري از نويسندگان و محقّقان نيز محلّ ربذه را همين منطقه ذكر كرده اند، ليكن در كتب و منابع معتبر و نيز نقشه هاي جغرافيايي عربستان، مكان ربذه در شمال شرقي مدينه معرفي شده و هيچ جايي در مسير مدينه ـ مكه به اين نام وجود ندارد. اينكه چرا برخي از نويسندگان همان ذهنيّتي را كه در ميان راهنمايان كاروانها، از گذشته تا كنون وجود داشته، مكتوب كرده و به منابع نخستين مراجعه نكرده اند، دقيقا روشن نيست.
ياقوت حموي در باره ربذه مي نويسد:
«و الرّبذة من قري المدينة علي ثلاثة أيّام، قريبة من ذاتِ عرق علي طريق الحجاز اذا رحلت من فَيد تريد مكة، و بهذا الموضع قبر أبي ذر الغفاري».(2)
«ربذه از روستاهاي مدينه بوده و سه روز تا آن فاصله است و هنگامي كه از فيد به طرف مكه، در مسير حجاز حركت مي كني، نزديك به ذات عرق است و در اين مكان قبر ابوذر غفاري(رحمه الله) قرار دارد.»
سپس مي افزايد:
و في كتاب نصر: «الربذة من منازل الحاج بين السليلة و العمق».(3)
«در كتاب نصر آمده است: ربذه از منازل حاجيان بين سليله و عمق است.»
ابن حجر گويد:
«الربذة، موضع بالبادية بينه و بين المدينة ثلاث مراحل».(4)
«ربذه مكاني است در صحرايي كه ميان آن تا مدينه سه مرحله(5) فاصله است.»
حربي نيز به نقل از ابي قيس كلابي، ربذه را در همين منطقه دانسته، مي نويسد:
و قال في تحديد المسافة بين الربذة و بين ماوان و بينها و بين السليلة: و من مغيثة الماوان إلي الرّبذة عشرون ميلاً و من الربذة إلي السليلة ثلاثة وعشرون ميلاً و نصف، و بها قصرٌ و مسجد، و مسجد أبي ذر صاحب رسول الله(صلي الله عليه وآله) ».(6)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . بهجة الآمال، ج2، صص591 و 594
2 . معجم البلدان، ج 3 ص 27
3 . معجم البلدان، ج3، ص 28، ايشان در اين نقل بعضي منازل را حذف نموده و صحيح آن بين سليله وماوان است.
4 . معجم الامكنة الوارده ذكرها في صحيح البخاري، ص255
5 . مرحله، مقدار مسافتي است كه مسافر در يك روز طي مي كند.
6 . كتاب المناسك، ص326
104
وي در تعيين فاصله ميان ربذه و ماوان و نيز ميان ربذه و سليله نوشته است:
«از مغيشة الماوان تا ربذه 20 ميل و از ربذه تا سليلة 5/23 ميل فاصله است و در آنجا قصري و مسجدي وجود دارد و مسجد أبوذر، صحابي رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در آنجا است.
و قال الأصمعي يذكر نجداً; الشّرف كبد نجد... و في أوّل الشّرف الرَبذة...»(1)
ربذه از روستاهاي مدينه بوده و سه روز تا آن فاصله است و هنگامي كه از فيد به طرف مكه، در مسير حجاز حركت مي كني، نزديك به ذات عرق است و در اين مكان قبر ابوذر غفاري(رحمه الله) قرار دارد.
اصمعي گفته است: شرف در وسط و مركز نجد قرار دارد و ربذه در ابتداي شرف است.
مرحوم طريحي در مجمع البحرين مي نويسد:
«الرّبذة بالتحريك، قرية معروفة قرب المدينة نحواً من ثلاثة أميال، كانت عامرةً في صدر الإسلام، فيها قبر أبي ذر الغفاري و جماعة من الصحابة، و هي في هذا الوقت دارسة لا يعرف لها أثرٌ و لا رسم».(2)
ربذه روستاي معروفي است كه حدود سه ميلي(3) و نزديك مدينه قرار دارد و در صدر اسلام قريه آبادي بوده و قبر ابوذر غفاري و تعدادي از صحابه در آنجا است. ربذه اكنون (يعني پيش از سال 1085 هـ . ق.) ويران شده و اثري از آن باقي نيست.
مرحوم سيد محسن امين مي نويسد:
«و الرّبذة (بفتح الراء المهملة و الباء الموحّده و الذال المعجمه علي وزن قَصَبَة:) في القاموس هي مدفن أبي ذر الغفاري قرب المدينة، و في المصباح المنير، هي قرية كانت عامرة في صدر الاسلام و بها قبر أبي ذر الغفاري و هي في وقتنا هذا دارسة لا يعرف لها رسم و هي من المدينة في جهة الشرق علي طريق الحاج نحو ثلاثة أيام، هكذا أخبرني به جماعة من أهل المدينة سنة 723 هـ ق.».(4)
«و ربذه بر وزن قَصَبَه، در قاموس آمده، محل دفن ابوذر و نزديك مدينه است. در مصباح المنير نيز آمده: ربذه روستايي است كه قبر ابوذر در آن است و در صدر اسلام آباد بوده، ليكن در زمان ما از ميان رفته و هيچ اثري از آن نيست. ربذه در سمت شرقي مدينه، در مسير حاجيان به فاصله سه روز راه قرار دارد. سپس مي افزايد: عده اي از اهل مدينه در سال 723 هـ .ق. همين مطلب را به من گفته و خبر داده اند.»
سمهودي نيز در باره ربذه چنين مي نويسد:
«ربذه (به تحريك با و اعجام ذال)، قريه اي است به نجد، از اعمال مدينه مشرّفه،
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . وفاء الوفا باخبار دار المصطفي، ج3، ص1090
2 . مجمع البحرين ج 2 ص 131
3 . ثلاثة اميال كه در متن آمده، قطعا اشتباه است و به احتمال زياد ثلاثة ايام بوده، همانگونه كه در معجم البلدان ذكر شد.
4 . اعيان الشيعه ج 4 ص 225
105
چهار روز راه از آنجا، و پيغامبر(صلي الله عليه وآله) آنجا را براي إبل صدقه قُرُق نمود و به قولي آن كه ابوبكر آن را قُرُق ساخته و قولي ديگر آن كه عمر قرق ساخته و اين قول مشهور تراست.»(1)
قرائن ديگري نيز در كتاب سمهودي يافت مي شود كه از آنها مي توان به خوبي دريافت ربذه همين مكاني است كه در نقل هاي فوق از آن ياد گرديد. برخي از اين قرائن عبارتند از:
«سليله، موضعي است از ربذه.(2) شابه، به باي موحّده مخفّفه، كوهي است ميان ربذه و سليله.(3) شُقر، به قاف ايضاً به وزن زُفَر، آبي است در ربذه و كوهي است مشرف بر معدن ماوان.(4) مغيث، به صيغه اسم فاعل، ميان معدن النقره و ربذه است و معروف است به مغيث ماوان.(5) ابرق العزاف (به عين مهمله و زاي معجمه مشدّده و فا)، ميان مدينه و ربذه است، به مقدار بيست ميل دورتر از مدينه.»(6)
اماكني كه سمهودي از آنها نام برده، منازل ميان راه كوفه به مكه است كه حاجيان عراق در گذشته از آن استفاده مي كردند.
ديگر نويسندگان و محققان نيز وقتي از منازل اطراف ربذه نام مي برند و فاصله ها را بيان مي كنند، به خوبي مي توان دريافت كه اين منازل در مسير عراق به مكه واقع شده و هيچ ارتباطي با مسير مدينه به مكّه و يَنبُع ندارد كه براي روشن تر شدن موضوع، به برخي از اين نقل ها اشاره مي شود:
ابن خرداذ به، فاصله ميان مغيثة الماوان تا ربذه را 24 ميل دانسته و گفته است: در آنجا بركه ها و چاههايي است.(7)
اما ابن رسته فاصله ميان ربذه تا مغيثة الماوان را 23 ميل و فاصله آن تا سليله را 5/23 ميل ذكر كرده است. وي سپس مي نويسد:
«در آنجا اعراب سكونت داشته اند و داراي آب زياد و بركه ها و چاه ها است. منزل ابوذر و قبر او در آنجا واقع شده و در آن مسجد جامعي وجود دارد و روستايي از روستاهاي جاهليت است.»(8)
حربي فاصله ربذه تامغيثة الماوان را 20 ميل وتا سليله را 5/23 ميل دانسته، مي نويسد:
«در ربذه قصري و نيز مسجدي به نام ابوذر، صحابي رسول خدا(صلي الله عليه وآله) وجود دارد و گفته مي شود، قبر ابوذر نيز در همان مسجد است.»(9)
حربي سپس مي افزايد:
«در ربذه چاه هاي زيادي و جود دارد.»
و از ميان آنها سيزده چاه بهتر را نام مي برد و مي گويد:
«يكي ازاين چاه ها، چاهي است كه در مسجد واقع شده وهمان چاه ابوذر است.»(10)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . اخبار مدينه، ص 376، چاب مشعر.
2 . همان، ص383
3 . همان، ص385
4 . همان، ص387
5 . اخبار مدينه، ص413
6 . همان، ص342
7 . الاغلاق النفيسه، ص179
8 . همان ص 187، ص 179
9 . المناسك ص 324 و 327
10 . المناس ص 326 تا 328
106
ربذه روستايي است كه قبر ابوذر در آن است و در صدر اسلام آباد بوده، ليكن در زمان ما از ميان رفته و هيچ اثري از آن نيست. ربذه در سمت شرقي مدينه، در مسير حاجيان به فاصله سه روز راه قرار دارد.
همداني مسافت ميان ربذه و سليله را 23 ميل و عرض منطقه ربذه را 25 قسمت (جزء) و فاصله ميان ربذه و ماوان را 26 ميل ذكر كرده است.(1)
مروري بر اسامي منازل و توقف گاههاي بين راه عراق و مكّه نيز هيچگونه جاي ترديد باقي نمي گذارد كه ربذه در مسير حج قديم عراق كه به درب زبيده معروف است واقع شده و هيچ ارتباطي با مسير مدينه به مكّه ندارد.
منازل و توقف گاههاي مسير درب زبيده از كوفه تا مكه مكرّمه به ترتيب ذيل است:
1 . الكوفه
2 . القادسيه
3 . العذيب
4 . وادي السباع
5 . المغيثة
6 . مسجد سعد
7 . القرعاء
8 . الطرف
9 . واقصة
10 . القبيبات
11 . العقبة
12 . الجلحاء
13 . القاع
14 . الجريسي
15 . زبالة
16 . التنانير
17 . الشقوق
18 . ردان
19 . البطان
20 . المحمية
21 . الثعلبية
22 . الغميس
23 . الخزيمية
24 . بطن الأغر
25 . الأجفر
26 . القرائن
27 . فيد
28 . القرنتين
29 . توز
30 . الفحيمة
31 . سميراء
32 . العباسيه
33 . الحاجر
34 . قروْري
35 . معدن القرشي
36 . السمط
37 . مغيثة الماوان
38 . اريمه
39 . الربذه
40 . الكنبين
41 . معدن بني سليم
42 . شروري
43 . السليله
44 . العمق
45 . الكراع
46 . أفيعيه
47 . المسلح
48 . القصر
49 . الغمره
50 . اوطاس
51 . ذات عرق
52 . غمر ذي كنده
53 . بستان بني عامر
54 . مشاش
55 . مكّة المكرمه(2)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . صفة جزيرة العرب، ص338
2 . الرّبذه، ص40
107
نقشه 1
نقشه منازل و توقف گاههاي راه درب زبيده از كوفه تا مكه مكرمه كه به وسيله آقاي سعد عبدالعزير الراشد تهيه شده است .
108
نقشه 2
نقشه مسير درب زبيده كه توسط آقاي سعد عبدالعزير الراشد تهيه شده است.
109
نقشه 3
اين مسير به نام درب زبيده(1) نامگذاري شده و جهان گرداني همچون ابن جبير و ابن بطوطه نيز در سفر نامه هاي خود از آن ياد كرده اند:
مسير درب زبيده به روايت ابن جبير و ابن بطوطه
در كتابهاي تاريخي، جغرافيايي و تراجم، از ربذه به مناسبتهاي مختلف ديگر همچون قرقگاه گوسفندان و شتران بيت المال، يكي از منازل ميان راه درب زبيده، عبور يكي از خلفا و اميران از اين منطقه و يا فوت يكي از شخصيتهاي مهم در آنجا ياد شده است.(2)
در منابع ياد شده آمده است:
«عمربن خطّاب در سال 16 هـ . ق. برابر با 637م، اين منطقه را چراگاه شتران و گوسفندان مربوط به بيت المال قرار داد و تا زمان مهدي عباسي، در سال 158 تا 169 هـ . ق. نيز اين وضعيت ادامه داشت و از چنان اهميتي برخوردار بود كه خلفا براي آن والي معيّن مي كردند. يكي از اين واليان ابوسلامه اسيدبن مالك است كه فرزندان او تا آغاز قرن چهارم هجري در اين منطقه حضور داشته اند.»(3)
اين منطقه تا آنجا اهميت داشته كه عمربن خطاب حدود چهل هزار شتر را از چراگاه ربذه براي استفاده در جهاد با دشمنان اسلام به منطقه جنگي گسيل مي كرده است.(4)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . زبيده نام همسر هارون است .
2 . درب زبيده، ص251
3 . الربذه، ص28 به نقل از الهمداني ; الاكليل، ج 10، ص219
4 . همان.
110
از زماني كه ابوذر، يار صميمي و با اخلاص پيامبرخدا(صلي الله عليه وآله) در سال 30 هـ . ق. توسط عثمان به ربذه تبعيد شد و دو سال بعد; يعني در سال 32 هـ . ق. در آنجا به شهادت رسيد، اين منطقه از شهرت بيشتري برخوردار گرديد.
برخي از چهره هاي نامدار صدر اسلام; چون سلمة بن اكوع و محمدبن مَسْلَمه نيز در آنجا سكونت داشته اند. همچنين تعدادي از راويان اهل سنت مانند ابي عبدالعزيز موسي بن عبيدة بن نشيط الربذي و دو برادرش محمد و عبدالله را نيز به ربذه نسبت داده و گفته اند: موسي در سال 153 هـ .ق. در ربذه وفات يافته است. يحيي بن اكثم، قاضي القضات متوكّل عباسي نيز در سال 242 هـ .ق. در ربذه مرده است.(1)
از مجموع آنچه گذشت، مي توان چنين نتيجه گرفت كه ربذه تا قرن سوّم، منطقه اي شناخته شده و مورد توجه خلفا بوده است، ليكن در سال 319 هـ .ق. به دليل سلطه قرامطه برآن و كوچ دادن مردم آن منطقه به نقطه اي ديگر، ويران گرديد و رفته رفته شهرت خود را از دست داد.
مقدسي كه در نيمه دوم قرن چهارم از آن منطقه عبور كرده، در وصف ربذه مي نويسد:
«ماء زعاق و موقع خراب»;(2) «آب بسيار شور و تلخِ غير قابل نوشيدن و مكاني ويران.»
به همين دليل منطقه ربذه به تدريج از يادها رفت و به صورت ناشناخته در آمد.
برخي از محقّقان عربستان، از سالها قبل، با توجه به خصوصياتي كه از ربذه در تاريخ و آثار جغرافيايي گذشته وجود داشت، به جستجو پرداخته تا شايد آن را شناسايي كنند. محمدبن عبد الله بن بلهيد در اين راستا تلاشي را آغاز كرد، ليكن به دليل آنكه تصور مي كرد ربذه همان حناكيه يا نزديك به آنجا است، در دستيابي به حقيقت توفيق نيافت. مدتي بعد، علامه حَمَد جاسر، كه از مورّخان بنام عربستان بود و نگارنده اين سطور، در رياض با وي ديدار و از طريق نامه با وي ارتباط داشتم و ايشان را فردي سختكوش و دقيق و پر مطالعه يافتم، در اين زمينه تحقيق نموده و نتيجه پژوهش خود را در مجلّه العرب (1386 ـ 1387ق.) انتشار داد.
وي در مقاله اي با عنوان «الرّبذه في كتب المتقدّمين» چنين نتيجه مي گيرد:
«از آنچه گذشت، مي فهميم كه ربذه بين بركه ابي سليم و بئر نفازي قرار داشته و بعيد نيست كه چاه نفازي از چاههاي ربذه باشد.»(3)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . درب زبيده، ص252
2 . احسن التقاسيم في معرفة الاقاليم، ص108 ; درب زبيده، ص253
3 . الربذه في كتب المتقدّمين، العرب (ذو القعده 1386 هـ .ق. صص427 ـ 418
111
حمد جاسر حدود هشت سال پس از نوشتن اين مقاله; يعني در تاريخ 14/3/1359هـ . ق. به منطقه ربذه سفر كرد و از نزديك با آثار آنجا آشنا شد و نظر قطعي خود را اعلام كرد كه ربذه در كنار بركه ابي سليم قرار دارد.(1)
محمد بن ناصر العبودي نيز در مقاله اي با عنوان «الربذه ايضاً» كه در مجلّه «العرب» به چاپ رسيد، نظر حمد الجاسر را تأييد كرده است.(2)
محقّقان ديگري مانند استاد سعدبن جنيدل در كتاب «معجم عالية نجد»(3) و استاد عاتق بن غيث بلادي در كتاب «معجم معالم الحجاز» و نيز «معجم المعالم الجغرافيه في السيرة النبوة»(4) همين نظريه را تأييد كرده اند.
بخش آثار و موزه هاي دانشگاه ملك سعود نيز پژوهش گسترده اي را در اين منطقه آغاز كرد و پس از سالها تلاش، توانست آثار تاريخي ربذه را از زير خاك بيرون آورد. وي نتيجه پژوهش هاي خود را در كتابي با عنوان «الربذه» منتشر كرد.
كروكي منطقه ربذه از استاد سعدبن جنيدل كه آقاي عاتق بن غيث بلادي در كتاب معجم المعالم الجغرفيه في السيرة النبويه، ص24 آن را از كتاب معجم عالية نجد نقل كرده است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . الرّبذه، ص36
2 . العرب، ج3 و 4، رمضان و شوال 1396 هـ . صص 167 ـ 161
3 . معجم عالية نجد، ج1، صص591 ـ 571
4 . معجم معالم الحجاز، ج4، صص 27 ـ 19 و معجم المعالم الجغرافيه في السيرة النبوية صص 135و 136
112
تصوير
كروكي منطقه ربذه، از استاد محمدبن ناصر العبودي كه از كتاب معجم القصيم آقاي عاتق بن غيث بلادي آورده است.
113
تصوير
نقشه راههاي حج در دوره هاي اوليه اسلامي به نقل از كتاب درب زبيده، ص36
114
تصوير
منازل مسير كوفه به مكه و مكان سنگهايي كه نشان از ميزان مسافت بوده است، به نقل از كتاب درب زبيده، ص353.
115
از مجموع آنچه گذشت، نتيجه مي گيريم:
ربذه در فاصله حدود 200 كيلومتري شمال شرقي مدينه واقع شده و موقعيت جغرافييايي آن، در كوههاي حجاز غربي، بر خط طولي 41 ْ ـ 18 و خط عرضي 24 ْ - 40 درجه قرار دارد.
نزديك ترين راه براي رسيدن به اين نقطه، استفاده از راه قصيم به مدينه است كه حدود 70 كيلو متر از مدينه فاصله دارد. از قصيم به ربذه نيز دو راه موجود است; يكي از سوي «معدن النقره» و ديگري «محطّة الشقران» كه پس از گذشت حدود 2 تا 3 ساعت و طي مسير از طريق جاده هاي صحرايي، به ربذه خواهيم رسيد.
منطقه ربذه داراي تپّه هاي سنگي و كوههاي مرتفع و وادي هاي آن داراي خاكي نرم و حاصلخيز است. بارندگي ها و سيل هاي فصلي در اين منطقه موجب شده است تا گياهان فراواني در اين سرزمين رشد كند و آنجا را محل مناسبي براي چراگاه گوسفند و بز و شتر قرار دهد.
ربذه در 50 كيلومتري جنوب النقره، در شمال شرقي مدينه است كه به بركه ابو سليم شهرت دارد; منطقه اي صعب العبور ميان كوه ها و شنزارها، كه از مدينه تا آنجا، جاده اي نيست و قبري به نام ابوذر نيز در هيچ متن جغرافيايي و تاريخيِ ده قرن اخير، شناسانده نشده است.
به همين دليل در صدر اسلام اين منطقه در اختيار شتران و گوسفندان مربوط به بيت المال قرار گرفت و از زمان عمربن خطاب تا دوره اوّل عباسي; يعني زمان خلافت مهدي، چراگاه حكومتي بود.
بر اساس پژوهشهاي انجام شده، منطقه ربذه داراي حدود 50 نوع درخت و گياه است كه مهمترين آنها گياهان و درختان ليموترش، رمث، سمر، سلم، سَيال(1) و موز است.(2)
اهميت ديگري كه براي ربذه مي توان برشمرد، قرار گرفتنِ آن بر سرِ راه حاجيان عراق از مسير درب زبيده بوده است; راهي كه از كوفه آغاز و به مكّه ختم مي شد.
اقامتگاههاي بين راهي آن حدود 26 مورد بوده و ربذه نوزدهمين منزل اصلي در اين مسير است.(3)
در پايان اين نوشتار، مطلبي را كه در آغاز اين نوشتار، از محقّق فرهيخته، مرحوم سيد محمد باقر نجفي ذكر گرديد تكميل مي كنم تا اطمينان خاطري باشد براي كساني كه اين موضوع را دنبال مي كنند.
ايشان در پاسخ فيلسوف عالي قدر، محمّد تقي جعفري ـ طاب ثراه ـ كه خاطره ديدار خود از ربذه را بازگو كرده بودند، مي نويسد:
«... گفتم چنين نشانه اي نادرست است; زيرا ربذه در 50 كيلومتري جنوب النقره، در شمال شرقي مدينه است كه به بركه ابو سليم شهرت دارد; منطقه اي صعب العبور ميان كوه ها و شنزارها، كه از مدينه تا آنجا، جاده اي
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . مفرد آن سياله است و نام گياهي است داراي خارهاي سفيد و بلند كه هنگام كنده شدن، مايعي شير مانند از آن بيرون مي آيد.
2 . الربذه، ص27 و 28، به نقل از احمد مجاهد و عبدالله محمد الشيخ «الغطاء النباتي لمنطقة الربذه بغرب الجزيرة العربية، قسم النبات» كلية العلوم، جامعة الملك سعود، 1981م.
3 . الربذه، ص29
116
نيست و قبري به نام او نيز در هيچ متن جغرافيايي و تاريخيِ ده قرن اخير، شناسانده نشده است.
مرحوم جعفري گفت: مدارك اين موقعيت جغرافيايي تاريخي را بياوريد. فرداي آن روز، تقديم داشتم، آهي كشيد و گفت: ما را به اشتباه انداختند. بايد به كساني كه ديدار را نقل كرده ام تلفن كنم تا به اشتباه نيفتند. همان دقيقه گوشي تلفن را برداشت و شروع به شماره گرفتن نمود، با احترام و صداقت خاصي، اين اعتماد به راننده مدني را توضيح مي داد.
عرض كردم، حالا مهم نيست، آنها كه نمي خواهند به مدينه روند.
گفتند: خطا، خطاست. بايد تصحيح شود. بي آنكه موقعيت خود و يا مخاطبانم را در نظر آورم.(1)
* * *
* پي نوشت ها:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . خاطراتي از پروفسور محمد تقي جعفري، بين سالهاي 1344 تا 1356، ص29