متن کامل

ميقات حج
سال سيزدهم شماره چهل و نهم پاييز 1383
ساختمان سازمان حج و زيارت
  عبدالحسين سيف اللهي
   
پس از پيروزي انقلاب اسلامي، ارزش هاي ديني و الهي به خصوص فريضه حج و به تبع آن، زيارت اولياي خدا، در ميان امّت اسلامي جايگاه واقعي خود را يافت و مردم مشتاقانه و خالصانه براي ثبت نام در اين امر معنوي، از يكديگر سبقت مي گرفتند; به طوري كه همواره مسؤولان امر، در پي يافتن راه حلّي بودند تا بتوانند جهت حفظ حيثيت مذهبي و ملّي هم ميهنان عزيز، در برنامه ريزي و تمشيت امور حجاج بيت الله الحرام و زائران، با سيل تقاضاي مردمي، به بهترين نحو، برخورد كنند و نهايت سعي و كوشش خود را در ارائه بهترين خدمات ممكن، به زائران گرامي به كار گيرند. بديهي است اعزام زائران; اعم از حج تمتّع، عمره، زيارت عتبات عاليات و مراقد اهل بيت(عليهم السلام) در عراق و شام مستلزم هماهنگي چندين سازمان و نهاد دولتي است. به غير از سازمان حج و زيارت و ادارات تابعه آن، كه نقش اصلي و اجرايي را دارند، وجود ديگر سازمان ها و مؤسسات ذي ربط ; مانند اداره گذرنامه، بانك، نهاد رياست جمهوري، شركت هاي هواپيمايي، وزارت بهداشت و درمان و آموزشپزشكي و ديگر ارگان هاي مربوط و تجمّع آنها در يك مكان، مطلوب و ضروري به نظر مي رسيد. ازاين رو، اين فكر به وجود آمد كه اگر تمام مؤسسات و
صفحه 114 سازمان هاي ذي ربط در امر حج و زيارت در يك محل مجتمع شود، از مشكلات عديده و اتلاف وقت زياد جلوگيري گرديده، براي رفاه و آسايش زائران گام استواري برداشته مي شود; به طوري كه اگر شخص زائر به سازمان مراجعه كند،در ظرف اندك زماني بتواند با چندين سازمان و مؤسسه مربوط ارتباط برقرار نموده و با رضايت از اينكه كارش در اسرع وقت انجام گرفته، سازمان را ترككند; چنانكه مشهود است، سياست هاي فعلي كشور نيز همين هدف را مدنظر دارد كه كاربري ساختمان هاي اداري، بگونه اي طراحي شود كه مراجعه كنندگان با حضور در يك مكان بتوانند در حداقل زمان ممكن، همه كارهاي خود را بهانجام رسانند. از اين رو، به دليل اهميت عملكرديِ اين سازمان در نظام مقدس جمهوري اسلامي ايران، ضرورت احداث بنايي درخور، كه شكل و ساختار آن با چند و چونِ كارِ سازمان هماهنگ باشد، كاملاً محسوس بود. چنين بنايي مي بايست هم از قابليت لازم براي مجموعه نيروهاي سازمان و چندين ارگان و مؤسسه ذي ربط برخوردار باشد و هم داراي امكانات و تأسيسات كافي براي پاسخگويي به نيازهاي اداري حال و آينده درنظر گرفته شود. ضمن اينكه طرح و نماي بيروني اينبنا مي بايست نمايانگر وظايف و سياست هاي سازمان، در نظام جمهوري اسلاميايران باشد. با الهام از اين واقعيت كه «بناي اداري اين سازمان فرهنگي و اعتقادي بايد به مثابه نمادي از فرهنگ، بينش، هنر و تمدّن ايران اسلامي در گذشته و حال باشد» طراحي چنين بنايي با اهميت و حساسيت زيادي در سال 1362 آغاز گرديد. در آغاز با تمسك به آيه شريفه } ...وَأَمْرُهُمْ شُورَي بَيْنَهُمْ...{ و با عنايت به اين مطلب كه «همه چيز را همگان دانند» مقرر گرديد براي دستيابي به كامل ترين و بهترين طرح، از همه كارشناسان و متخصصان در اين زمينه نظرخواهي گردد. از اين رو، اهداف سازمان و ويژگي مورد نظر در طراحي ساختمان به شرحي كه ذيلاً مي آيد، طي اطلاعيه اي كه از طريق جرايد كشور چاپ و منتشر گرديد، به آگاهي همگان رسيد تا در يك فضاي معنوي، با رقابت سالم، از طريق مسابقه، جامع ترين و مناسب ترين طرح، انتخاب و به مرحله اجرا گذاشته شود.

صفحه 115 ويژگي هاي طرح 1 . طراحي بنا بايد نشان دهنده معماري ناب اسلامي ـ ايراني و معماريِ دوران پس از اسلام در ايران باشد. 2 . طراحي بنا بايد نمايانگر معماري جديد در عصر مقدس جمهوري اسلامي ايران باشد و در معماري اين دوران الگو شود. 3 . طراحي و اجراي (حجم هاي) بنا بايد القا كننده فضاهاي مقدس، به خصوص فضاي شهرهاي مكه و مدينه و ساير اماكن مذهبيِ مهم باشد. 4 . الگوهاي اجرايي و جزئيات نمادين بايد به گونه اي انتخاب شوند كه بتوانند با مصالح سنتي; مانند آجر، كاشي، سنگ و گچ و تركيبي از آنها قابل اجرا باشد. 5 . اصول كليِ بنا بايد به گونه اي باشد كه براي مهندسان، معماران ودست اندركاران بناهاي مذهبي كشور الگو شود و از نمونه هاي مختلف معماري سنتي، به تناسب فضاهاي مورد نظر استفاده شود. 6 . شكل كلي بنا بايد براي عامه مردم، توحيد، اسلام راستين محمدي(صلي الله عليه وآله) و تداوم راه امامان معصوم(عليهم السلام) را تداعي كند. 7 . بنا بايد به گونه اي طراحي و اجرا شود كه كليه نيازهاي حجاج كشور را تأمين نمايد و مواردي مانند، مراجعه به بانك، صدور گذرنامه، تحويل بليط هواپيما و... بايد در درون ساختمان انجام گيرد و نيازي به مراجعه به محل هاي خارج از ساختمان نباشد. 8 . فضاي مربوط به پرسنل اداري و ستادي و مراجعه كنندگان بايد با مديريت نوين اداري هماهنگ باشد. پس از اعلام ويژگي هاي مورد نظر، 18 گروه حقيقي و حقوقي از مهندسان و شركت هاي مهندسي مشاور در مسابقه شركت كردند. از ميان طرح هاي ارائه شده، هيأت داوران سه طرح را برگزيدند و طرّاحان طرح هاي منتخب جوايز خود را دريافت كردند. پس از انتخاب و تصويب طرح هاي پيشگفته و تأييد نهايي آن توسط شوراي عالي حج و انجام بررسي هاي كارشناسي درخصوص انتخاب و نحوه واگذاري قسمت هاي مختلف طرح به پيمانكاران، سرانجام در سال 1364 نخستين مراحل اجرايي ساختمان آغاز شد. در سال 1365 شركت عمران بنيادمستضعفان، مسؤوليت جمع بندي سه طرح منتخب را باتوجه به وضعيت جديد، برعهده
صفحه 116 گرفت و سرانجام براساس نظريات پيشين و جديد و ادغام طرح هاي مذكور، جناب آقاي مهندس مظلوم زاده يزدي، طرحي ارائه كردند كه شامل بناي اداري چهار طبقه اي بود با 30 هزار متر مربع زيربنا، كه در پنج پلان، دو نما، يك برش و يك پرسپكتيو طراحي شده بود. به اين ترتيب مرحله نهايي طراحي، در اواسط سال 1365 به پايان رسيد. همزمان با پايان مرحله طراحي، مسؤوليت اجراي اين پروژه عظيم، به اين جانب (مهندس عبدالحسين سيف اللهي معاون فني و عمراني سازمان) واگذار گرديد و از آن زمان به بعد، مراحل اجرايي طرح به صورت جدي آغاز شد. از پايان آخرين مرحله طراحي تا آغاز ساختن بنا 9 ماه گذشت. در ظرف اين زمان، اقدامات زير انجام شد: تهيه نقشه هاي 100/1 معماري از طرح ها، براي حدود 42 هزار متر مربع زيربنا. اين نقشه ها با همكاري سه گروه مشاوران و متخصصان باتجربه و خوش نام براي كليه عمليات معماري، محاسباتي و تأسيساتي تهيه شد و با اضافه شدن قسمت هاي پناهگاه،پاركينگ ها، اماكن مسكوني سازماني و ساير مكان هاي مورد نياز زيربناي ساختمان، به حدود 52000 متر مربع بالغ گرديد. ساختمان مدينة الحجاج، اين بناي عظيم، در وضعيتي آغاز شد كه ميهن ما درگير جنگ تحميلي بود و شهر تهران زير بمباران و موشك باران شديد دشمن قرار داشت و اين امر وضعيت روحي نامساعدي را براي دست اندركاران اجراي بنا بهوجود آورده بود. همچنين اين پروژه در وضعيتي ادامه يافت و به پايان رسيد كه كشور با عدم ثبات نرخ ارز و تغيير و تحوّلات سياسي و اقتصادي روبه رو بود و نرخ خدمات و كالاهاي مورد نياز پيوسته نوسان و سير صعودي داشت. بديهي است در چنين وضعيتي، قبول مسؤوليت اجراي پروژه هاي درازمدت و برآورد هزينه هاي جاري براي پيمانكار و كارفرما غيرممكن و با خطرات بسياري همراه بود. افزون بر اين، به دليل حساس بودن پروژه بايد از بهترين مصالحاستفاده مي شد و كار به استادكاران، متخصصان و هنرمندان با تجربه سپرده مي شد ـ به خصوص در قسمت هاي نازك كاري و تزيينات سنتي ـ لذا واگذاري طرح از طريق مناقصه صلاح به نظر نمي رسيد و اين امر ما را با مشكلات حقوقي و مالي و
صفحه 117 اداري فراواني روبه رو كرد. در حين عمليات احداث ساختمان، براساس فرمان مهرماه 1370 مقام معظم رهبري و مصوّبه شوراي عالي اداري، «سازمان حج و اوقاف و امور خيريه» از يكديگر تفكيك گرديد و «سازمان حجو زيارت» به عنوان سازماني مستقل،زيرنظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي سامان يافت. در دستور معظم له، بهجناب حجة الاسلام والمسلمين آقايمحمدي ري شهري، مبني بر ايجاد تشكيلات جديدي در امر سياستگذاري و آموزش حجاج بيت الله الحرام و همچنين تأكيد بر مسائل فرهنگي و سياسي حج، موجب گرديد كه ساختار تشكيلاتي بعثه مقام معظم رهبري در امور حج و زيارت گسترش و توسعه يابد كه طبعاً نيازمند فضاي قابل ملاحظه اي بود. سرانجام با وجود همه مشكلات، با توكل به خداوند و تلاش شبانه روزي همه دست اندركاران، در سال 1371 علي رغم اينكه فقط يك سوم بنا ساخته شده بود، سازمان حج و زيارت به ساختمان جديدمنتقل گرديد و به مرور كه احداث ساختمان رو به تكميل بود، بعثه مقام معظم رهبري و ساير واحدها و سازمان هاي ذي ربط، نقل مكان كردند و سرانجام در اواخر سال 72 همه قسمت هاي ساختمان به بهره برداري كامل رسيد. بدين ترتيب، از ميان زمين مخروبه و از لابه لاي انبوهي كاغذ و طرح و نقشه، بنايي زيبا و پرشكوه برافراشته شد; بنايي كه از آن همه رنج و تلاش شبانه روزي طراحان و سازندگان آن اثري نمانده و آنچه به جا مانده همه زيبايي است و صلابت و شكوه هنر و معماري اسلامي كه با استفاده از شيوه هاي عصر حاضر رخ مي نمايد. بنايي كهنمونه اي عالي از معماري اسلامي ايراني است. مكاني كه كاملاً در خور پذيرايي از مشتاقان زيارت خانه خدا و محلّ كار خادمانحجاج است و مي تواند سند افتخاري در ميان كشورهاي اسلامي براي نظام مقدسجمهوري اسلامي ايران در اهميت به حج و زيارت و رعايت رفاه و آسايش زائران بيت الله الحرام باشد. چگونگي اجراي طرح
مركز اداري و فرهنگي مدينة الحجاج در طي 5 سال، از سال 1366 تا 1371 ساخته شد. ساختمان اين بنا از نظر فني، معماري و تأسيساتي، براي همه دست اندركاران; از
صفحه 118 پيمانكاران گرفته تا مشاوران، گروه اماني ومديريت دولتي و سازمان برنامه و بودجه تجربه اي ارزشمند بود كه نشان داد چگونه مي توان در زماني اندك و با صرف بودجه اي مناسب، كار ساختمان چنين بنايي را، در وضعيت حساس مملكت، طبق برنامه به انجام رسانيد. همچنين با اتمام بنا، عدم اعتمادي كه تا آن زمان به كار پيمانكاري، پيمانكاري جزء و شيوه اماني كار كردن وجود داشت، از ميان رخت بربست كه اين خود دستاوردي مهم بود. در شروع كار مي بايست با دقت تمام، مسائل معماري عصر حاضر را رعايتمي كردم و در عين حال مراقب مي بودم كه از منابع سنتي و معماري اسلامي نيز استفاده كنم. افزون بر اين، بايد نيازهاي اداري، فرهنگي، خدماتي، مسكوني و رفاهي كاركنان و مراجعه كنندگان را، كه ده هزار نفر از حجاج بيت الله الحرام را شامل مي شد، در نظر مي گرفتم; به گونه اي كه هر فرد واجب الحجي كه به اين ساختمان وارد مي شود، بايد تمام كارهايش را; از واريز كردن وجه براي مشرّف شدن به حج گرفته تا اخذ رواديد و بليت هواپيما، در همينساختمان انجام دهد. كارهاي ديگرِ اداري وتصوير 1

صفحه 119 هماهنگي كليه ارگان ها و نهادها و سازمان هايي كه با امر حج در ارتباط هستند نيز مي بايست در همين محل انجام مي گرفت و نبايد براي حاجيان، در خارج از اين مكان، كاري باقي مي ماند. حاصل كار پيمانكاران و گروه مشاوران، مديران اجرايي، دستگاه نظارت، گروه مالي و ذيحسابي، گروه تداركات و پشتيباني، كاركنان و كارگران و استادكاران و هنرمندان، بنايي است كه با 30 هزار متر مربع در طراحي اوليه آغاز شد و در طي 5 سال تلاش، با بودجه اي معادل 750 ميليون تومان (حدود 5 ميليون دلار) ساخته شد. (براي مقايسه بد نيست بدانيد كه مركز تجاري ـ فرهنگي پمپيدو در فرانسه 200 ميليون دلار هزينه داشت و مساحت آن 92 هزار متر مربع زيربناست.) اكنون اين ساختمان، كه بيش از 52000 مترمربع زيربنا دارد در قلب تهران، در كنار خيابان آزادي واقع است، اگرچه از نظر ارتفاع، چندان بلند و مرتفع نيست، تنها طبقه همكف آن با 17000 مترمربع يكي از بزرگ ترين و زيباترين بناهايي است كه باتركيب مناسبي از معماري عصر بتن و فولاد با مصالح سنتي و با رعايت اصول ايمني و معماري اصيل ايراني، هماهنگ با فضاي معماري اسلامي ساخته شده است. طول اين طبقه 136 متر، عرض آن 100 متر و ارتفاعش، حداكثر 26 متر است. اين بنا تشكيل شده است از: ورودي اصلي ساختمان، مسجد، سالن اجتماعات، رستوران، موزه، كتابخانه، دبيرخانه مركزي، مركز كامپيوتري، بانك ملي، اداره گذرنامه، شعبه هواپيمايي جمهوري اسلامي ايران، اتاق هاي اداري، مركز تفريحي، مسكوني، فضاهاي استراحت دروني و بيروني، مكان هايي براي ارائه خدمات عمومي، اتاق هاي جلسات اداري، مقر بعثه مقام معظم رهبري و فضاي سبز و پاركينگ مناسب و لازم. به جرأت مي توان گفت كه اين بنا، يكي از جالب ترين ساختمان هاي اداري، فرهنگي و خدماتي است كه در طول تاريخ اداري كشور در اين سرزمين مقدس، براي امورديني شكل گرفته است. اين بنا نمايانگر انديشه و فكر طراحان، معماران، مهندسان، هنرمندان نقاش و استادكاران و كارگران اصيل ايراني است كه همه اجزاي آن در عين حال كه نشان دهنده پيشرفت و تمدن در حال رشد بشري است، عطر و بوي اسلامي و
صفحه 120 تصوير 2 تصوير 3

صفحه 121 معماري و ذوق ايراني از آن به مشام مي رسد. موقعيت و شكل بنا
الف) ورودي ها
ساختمان مدينة الحجاج در منطقه دو شهرداري تهران، كنار خيابان آزادي واقع شده است. محوطه ساختمان از طرف شرق به خيابان رودكي و از شمال به خيابان نيايش محدود مي شود. مساحت آن چهل هزار متر مربع با ابعادي حدود 200 در 200 متر است كه ساختمان اصلي در وسط آن قرار دارد. ساختمان چهار ورودي داردكه عبارت انداز: 1 . ورودي اصلي مراجعه كنندگان در جنوب شرقي، نبش خيابان آزادي و رودكي. 2 . ورودي جنوبي براي ورود كاركنان. 3 . ورودي شمالي براي ماشين آلات و خودروها. 4 . ورودي غربي براي ورود به منازل مسكوني در خيابان خوش. ب) نماي ساختمان
نماي اصلي ساختمان، آجر 4سانتي توپر قمي است كه گِل آن، بنا به سفارش با آب شيرين ساخته شده است. آجرها پس از حمل به كارگاه، كشو و آب ساب شده اند. نماي ساختمان در هر بدنه چهار بار تكرار شده است; به اين معنا كه در نمايش شمالي (از طرف خيابان آزادي) يك سري ستون ديده مي شود و ايوان كشابي و قدي به ارتفاع سه طبقه و طبقه فوقاني و همكف با پنجره هاي توكار كار شده است. اگر اين ستون ها نبودند، نماي ساختمان همان نماي ساده و زيباي آجر و هره اطراف پنجره ها در ايوان بود. دور ستون ها نيز به اندازه كلّ نما،نماكاري شده است. بنابراين در هر طرف ساختمان همين حالت وجود دارد. در داخل رينگ هم ستون ها بر همين قرارند. بنابراين، ساختمان به جاي 4 نما، 8 نما دارد. نماي اصلي در بدنه هاي طولاني و صاف آجركاري شده است. ستون ها نيز با آجركاري ساده كشو شده اند. دور پنجره ها (كف، سقف و بدنه) هره آجر شده است كه تا زير ايوان ها و كنسول ها ادامه پيدا كرده است. در گوشه شمال غربي، بر دو بدنه كه يكي با آجر سـاده و ديگـري با كاشي و آجر مشهدي كار شده، شكل مكه مكرمه و مدينه منوره را برادر استاد صمد ترابي، به طرز زيبايي كار كرده است. عرض كار 8 متر و
صفحه 122 ارتفاع آن 22 متر است. حاشيه كار با چند ضلعي هاي كعبه تزيين شده و بر بالاي آن گنبد و مقبره پيغمبر گرامي اسلام كاشيكاري شده است. ايده و طراحي اين طرح بسيار زيبا از مجري و رسامي آن، كار استاد ترابي است. در گوشه جنوب غربي، دو بدنه اصلي، در كنج ساختمان، پنجره هاي آلومينيومي كار شده كه بالاي آنها با آجركاريهاي حصيري و خفته پوشانده شده است. راسته كارها در كنج خفت افتاده و به كار كيفيت بالايي داده است. بدنه اصلي نماي شرقي (در قسمتتصوير 4

صفحه 123 غربي بنا) و شمالي با كاشي معرق كار شده است. در وسط هر بدنه، در سه دايره بزرگ طراحي مسجدالحرام، مسجدالنبي، كربلا، نجف اشرف، سامرا و مشهد مقدس در ميان دوايري با ابعاد بسيار بزرگ به صورت رنگي و با معرق ريز كار شده است. به جرأت مي توان گفت چنين طرحي با اين ابعاد عظيم و حركتي كه كاشي كاري اسلامي و ترنج و دايره ايجاد كرده اند، در هيچ جاي ايران طراحي و اجرا نشده است. در اطراف اين بدنه قاب سازي ها و معرّق كاري هايي با نقش ها و قاب هاي دوّار بسيار زيبا، همچون تابلويي نفيس قرار گرفته اند. اين طرح را استاد احمد و استاد جلال براساس طراحي اوليه مجري كار كرده اند كه نمونه اي گويا از كاشيكاري، اين هنر اصيل ايراني است. بر دست انداز لبه رينگ و سنگ ورودي اصلي بنا هم با كاشي باريك، الوان طلايي، با خط بنايي نقش «الله اكبر» و «لااله الاَّالله» ديده مي شود كه از كنار پله شمالي تا كنار پله غربي، در دو طرف ورودي امتداد يافته اند و در نور شب و روز، به شكلي سه بعدي و زيبا چشم را به خود جلب مي كند. بر تابلوي بالاي ايوان شرقي، در شمال بدنه اين ايوان، آرم جمهوري اسلامي نصب شده است. طراحي و نحوه پرداخت اين آرم از مجري و اجراي آن كار استاد صمد است. در طرف مقابل ـ در ضلع جنوبي و نماي غربي ـ نيز آرم سازمان آمده است. نام سازمان با كاشي طلايي نوشته شده و كار استاد احمد است. تابلو آرم جمهوري اسلامي ايران و سازمان به عرض 4 و ارتفاع 6 متر است. نماي داخل محوطه نيز آجري است. آجركاري زيباي ساده اي سراسر بدنه و ستون ها را پوشانده است. ورودي هاي اين قسمت كه به مسجد باز مي شوند، با درهاي سكوريت ساخته شده اند. در دو طرف هر چهار در ورودي، ستوني توكار شده از خط بنايي وجود دارد كه از كاشي و نره است و اسامي ائمه اطهار زينت بخش قاب هاي آن مي باشد. عرض متوسط قاب ها 4/2 متر و بلندي آن 12 متر است كه در بالاي آن آرم جمهوري اسلامي رسامي شده است. بر پيشاني ساختمان، بالاي ايوانها و كنسول ها، كلمات «الله اكبر» و «لا اله الاَّ الله»، دور تا دور دست انداز بام چنان زيبا كار شده است كه چشم هر بيننده اي را به خود جلب مي كند. بيننده بي اختيار كار زيباي سنتي كاران و نماهاي سنتي را تحسين مي كند.

صفحه 124 بر تارك ساختمان، ساعتي قرار دارد كه به جاي عدد، نام هاي 12 امام در آن نقش بسته است. بدنه و صفحه ساعت، كاشي معرق است و عقربه شمار در ساعت 1 بر نام مقدس حضرت علي(عليه السلام) ، ساعت 2 بر نام امام حسن و همين طور پيش مي رود تا در ساعت 12 ظهر بر نام مقدس حضرت مهدي(عج)قرار مي گيرد. طراحي اين ساعت ابتكار مجري و اجراي آن كار استادكاران چيره دست بوده است. در طرفين ساعت، شعار اصلي اسلام; يعني «لا إلهَ إلاَّ الله» و «مُحَمَّدٌ رَسُولُ الله» با خطي زيبا و اسليمي بسيار ظريف بر كاشي معرق نقش بسته است. در زير ساعت، شعار شيعه اثني عشري; يعنيتصوير 5

صفحه 125 تصوير 6 «عليّ ولي الله» و «فاطمة الزهراء(عليها السلام) » نقش بسته كه خلاقيت و ابتكاري ديگر را به نمايش مي گذارد. ج ) مسجد
دو در شيشه اي در دو طرف ساختمان ما را به محوطه بازي مي رساند كه در آنمسجد قرار گرفته است. مسجد در طرفغرب و شرق دو در دارد. طبقه اول مسجد مخصوص بانوان است كه از در شمالي و درجهت قبله وارد مسجد مي شوند. پله سرپوشيده ديگري در كنار ايوان ورودي قرار دارد كه ما را از طبقه اول به همكف مي رساند و در آن وضوخانه بانوان قرار گرفته است. همچنين خانم هايي كه در همكف وضو گرفته اند مي توانند از اين پله به نمازخانه مخصوص به خود در طبقه اول برگردند. بر سر در ورودي زنان با آجركاريريز شعار «اَللهُ اَكْبَر» و «لا إلهَ إلاَّ الله» به شكل زيبايي نقش بسته است. در ورودي، چوبي
صفحه 126 است و از جنس چنار و گردو كه بر آن گره كاري شده است. درهاي ورودي مسجد، هم در شرق و هم در غرب ـ هر دو ـ از چوب گره كاري و شمسه توپر و از جنس چنار و گردو ساخته شده اند و حاصل كار استادان به نام نجاري و گره كاري است كه عمري را بر سر اين كار گذاشته اند و هنر آنها به يادگار خواهد ماند. ديوار اصلي مسجد در بخش زيرين به شكل قدس و در قسمت فوقاني مانند كعبه، از سنگ گرانيت با ابعاد بزرگ و صيقل يافته ساخته شده است. سنگ گرانيت همدان در اين ابعاد ابزاري بس ارزنده است و بدنهبيروني مسجد از آن ساخته شده است. در زير سنگ گرانيت صيقل يافته سنگ چيني تيشه اي شده است كه با دو ابزار خور تحتاني و خاقاني فوقاني به طرز زيبا و بديعي زيركار بدنه اصلي، چهارسو و اطراف مسجد را پوشانده است. تركيب سنگ گرانيت فوقاني و تحتاني و قاب خور وسط و لب پخ كردن سنگ و قاشقي شدن سنگ ها حاجي هاي مراجعه كننده را به ياد شاذروان خانه خداي بزرگ در مكه مي اندازد. در چهار زاويهمسجد از بيرون چهار پنجره گره كاري تو خالي كه با شيشه هاي رنگي بسيار زيبايي   تصوير 7
صفحه 127 تصوير 8 و 9 و 10 پوشيده شده، بيننده را به ياد هنرنمايي هاي هنرمندان عصر صفويه مي اندازد ـ هرچند كاري است كه در نظام جمهوري اسلامي و در زمان زعامت حضرت آيت الله خامنه اي انجام گرفته است. زيبايي هنرمندانه اين پنجره ها و ساير اجزاي مسجد، ما را به خلاقيت و خلاق اصلي، كه همانا خداي متعال است، رهنمون مي شود. شايد يادآوري اين نكته بد نباشد كه بگوييم نخستين جايي كه پي ساختمانريخته شد، بعد از شمع هاي 15 متري، ديوارهاي سه گوش اصلي، پي محور جنوبي مسجد بود. به علت استقرار جرثقيل مركزي،آخرين جايي هم كه سقف آن بتن ريزيشد، سقف مسجد بود كه پس از بتن ريزينهايي رنگ اطراف مسجد از ورودي اصليخارج شد. اين مسجد را مي توان موزه اي از هنرهاي مختلف دانست. انواع سنگ كاري، آجركاري، گچ بري، كشته بري، نقاشي، مقرنس كاري، خطاطي و گچ بري خطي، معرّق كاري، سنگ تراشي، گره كاري چوبي، شيشه هاي الوان و ساير كارهاي هنري كه در اين مسجد انجام گرفته در نوع خود بي نظير است.

صفحه 128 د) چهار بخش اصلي و مركزيت اطراف مسجد 1 ـ سالن پذيرايي و غذاخوري و آشپزخانه
در آشپزخانه، تا يك هزار و دويست نفر را مي توان به راحتي پذيرايي كرد. بديهي است كه آشپزخانه مجهّز به تجهيزات پخت، كباب پزي، سبزي پاك كني، انبار برنج و بنشن، آبدارخانه، ظرفشوي خانه و ساير فضاهاي لازم همراه با دستگاه هاي سلف سرويس زنانه و مردانه، جداگانه است. 2 ـ كتابخانه و موزه
كتابخانه و موزه در زاويه شمال غربي مسجد، در درون رينگ ساختمان مركزي قرار دارد. فضاي كتابخانه و موزه، نزديك به 4/1 يا 25% حياط مركزي است ـ معادل با فضاي كلّ رستوران و غذاخوري هاي زنانه و مردانه. اين قسمت، در طبقه همكف است و در شمال و غرب از طريق نورگيرها با بدنه اصلي ساختمان تماس دارد. نورگيرهاي هشتگانه، نور مورد نياز اين قسمت را به صورتي زيبا تأمين مي كنند. 3 ـ ساختمان بايگاني و دبيرخانه مركزي اين بخش مانند موزه و كتابخانه، درست روبه روي رستوران و غذاخوري ها، در ضلع جنوب غربي رينگ دور مسجد و قسمت مركزي قرار گرفته است. وسعت آن برابر با 4/1 مساحت كلّ رينگ است. منهايكريدورها و راهروهايي كه به مسجد منتهي مي شوند، ساختمان هاي موزه و كتابخانه، بايگاني و دبيرخانه، رستوران و غذاخوري ها به صورت چهاربلوك مستقل، در چهار گوشه رينگ و در چهار زاويه ساختمان مسجد، قرار گرفته اند. اين قسمت ها ضمن سرويس دهي مناسب به بدنه و پيكر اصلي بنا، بيشترين مراجعه كننده را به خود جذب مي كنند و تردد مراجعه كنندگان را در طبقات ديگر محدود و كم مي نمايند. هـ ) ساير قسمت هاي طبقه همكف 1 ـ بانك ملي ايران
در قسمت جنوبي ساختمان، پس از ورودي اصلي و يك ايوان در طبقه همكف، با دو در شيشه اي به بانك مي رسيم. بانك به دو قسمت ريالي و ارزي تقسيم مي شود. 2 ـ مركز كامپيوتري(رايانه) كريدور و راهرو اصلي وسط ساختمان كه طرفين آن، با سنگ هاي سفيد مرمريت
صفحه 129 هرسين كاري شده است. كف آن با سنگ مرمر ايرانشهر و يزد و هرسين گردويي، به شكل لانه زنبوري، با طول مستطيل فرش شده است، ما را به طرف مركز كامپيوتري مي برد. 3 ـ تعاوني كاركنان ـ مركز تلفن
پس از سرسراي ورودي اصلي در كريدوري كه روبه روي كريدور قبلي قرار گرفته طول ساختمان را ادامه مي دهيم. در طرفين اتاق هاي كاركنان و سرويس دهندگان قرار دارد. كريدور به پاسيوي محوري شمال غربي ساختمان مي رسد. در اطراف اين پاسيو، در شمال و غرب، تعاوني مصرف و فروشگاه مركزي و انبار تعاوني قرار دارد. تعاوني با قفسه ها، سنگ كف، سنگ بدنه و سقف و تأسيسات مربوط ، يكي از بهترين تعاوني هاي كارمندي است، كه طراحي آن بسيار زيبا و مناسب است. در ضلع ديگر، مركز تلفن و اپراتورهاي تلفن مركزي قرار دارد. اين مركز در حال حاضر يكصد ورودي و يكهزار خروجي دارد كه تا دويست ورودي و دوهزارخروجي مي تواند افزايش يابد. اين مركز و مركز پيچ ساختمان و مجموعه فاكس و تلكس ها در كنار هم قرار گرفته اند. كليه دستگاه ها از زيمنس آلمان تهيه و نصب شده اند. و) ساير طبقات
طبقه همكف با پله هاي چهارگانه اصلي، سه آسانسور سرسراهاي چهارسو (جمعاً 16 آسانسور) به طبقات بالاتر راه دارد. كليه طبقات از هارموني يكنواختي برخوردارند، مگر در محور جنوبي و شرقي، كه هر طبقه در حد يك دهانه تيپ 40/4 متري عقب نشسته و تراس بندي پلكاني شده است. همه اتاق ها با سنگ هرسين و گردويي نجف آبادي مفروش شده است. بدنه كريدورها از سنگ مرمر ايرانشهر و يزد است و ديگر احتياج به رنگ و تعميرات هرساله ندارد. همچنين به علت سنگي بودن بدنه، اثر چسب اطلاعيه ها و اعلاميه ها بر ديوار نمي ماند. كف با سنگ هاي صيقلي مربع و شش ضلعي نامنظم پوشانده شده و شكل طولي آن كف فرش زيبا و مطلوبي ايجاد كرده است. سرسراهايورودي آسانسورها و پله اصلي با سنگ هاي لوزي به شكل فرفره و با رگه زني مثلثي شكل
صفحه 130 با سنگ هاي مرمر، هرسين سفيد چيني اليگودرز و خرم آباد فرش شده است. اين سنگفرش ها اگر خوب نگهداري شوند سال هاي سال، لطافت و زيبايي خيره كننده خود را حفظ مي كنند. زيبايي درخشاني كه از تركيب كف با سنگ هاي پله هاي اصلي، گرانيت صراحي هاي گردويي، برش هاي گردويي و سنگ بدنه پله كه از مرمر يزد هستند، ايجاد شده است. نور چراغ هاي فلورسنت درخشش خاصي را به كف و بدنه مي دهد; درخششي كه چشم را خيره مي كند. ز) طبقه پنجم
ورودي اين طبقه هم، از سه آسانسور شمالي و سه آسانسور غربي و دو پله اصلي غربي و شمالي است. ورودي پله ها و آسانسورها مانند ساير طبقات است ـ همين طور كف و بدنه راهروها. امّا درون اتاق ها اندكي با اتاق هاي ساير طبقات تفاوت دارد. در كف، بدنه اتاق ها به جاي سنگ گردويي، از چوب گردو استفاده شده است. سقف كاذب دامپا جاي خود را به سقف چوبي قاب بندي شده داده است. سنگ هايكف به صورت 40 × 20 و 60 × 30 خفته و راسته با استفاده از سنگ قرنيز 15 سانتيمتري سفيد، سنگ گردويي 15 سانتيمتري و سنگ سفيد 15 سانتيمتري سفيد قاب بندي شده است. ح) ديگر بخش ها 1 ـ پناهگاه اصلي و زيرزمين جنوبي
اين قسمتِ بنا، در نقشه هاي نخستين وجود نداشت و به دليل حملات هواييِ زمان جنگ و بنا به دستور نخستوزير، وقت، آقاي مهندس ميرحسين موسوي ساخته شد. پناهگاه با محاسبات خاصي طراحي گرديد. با توجه به زلزله خيز بودنِ تهران و با درنظر گرفتن وزن و شدت اصابت موشك و بمب، اين قسمت با اسكلت بتني بر پي هاي بسيار قوي و با بتن اكسپوز ساخته شد. مدت ساخت آن 3 ماه طول كشيد و وسعت آن 3000 مترمربع است. 2 ـ موتورخانه و زيرزمين
در زير زمين، بخش خدمات اساسي قرار دارد. جدا از رامپ شمالي، كه از طرف پاركينگ صفا و مروه به درِ ورودي زير زمين يك مي رسيم، با پله اصلي و آسان برهاي سه گانه شرقي هم مي توان به زير زمين و موتورخانه مركزي راه يافت.

صفحه 131 تصوير 11  
   
   
   
   
   
   
  پس از رسيدن بر سرسراي ورودي و وارد شدن به كريدور، به ترتيب قسمت هاي زير قرار دارد: 3 ـ چاپخانه مركزي
اين تشكيلات، در زيرزمينِ يك واقع شده است. در نيم طبقه اين قسمت دستگاه هواسازي وجود دارد. اسكلت آن بتن آرمه است و براي چاپخانه مدرن و صحافي و ديگر امور مربوط ساخته شده است. 4 ـ دفاتر اداري
دفاتر اداريِ موتورخانه، چاپخانه، پست برق و اتاق اصلي تابلوهاي برق نيز در اين زيرزمين قرار گرفته اند كه بالغ بر 9 اتاق بزرگ و كوچك مي شوند و صرفاً براي اداره موتورخانه مركزي ساخته شده اند. 5 ـ اتاق تابلوي برق اصلي
اين اتاق در زاويه اصلي ساختمان، جنب موتورخانه مركزي واقع شده و اسكلت آن بتن آرمه است.   6 ـ موتورخانه مركزي
در انتهاي كريدور زيرزمينِ يك، با
صفحه 132 رامپ ملايمي، موتورخانه قرار دارد. اين موتورخانه نسبت به ساير ساختمان هاي دولتيِ تهران، بنا به اقرار شركت هاي تأسيساتي داخلي و خارجي بي نظير است. 7 ـ پاركينگ شمالي (صفا و مروه) پاركينگ شمالي، دوطبقه است و در دل خاكبرداري هاي محوطه اصلي ساخته شده تا شيب هاي تند خاكبرداري خنثي شوند و ساختمان اصلي با خيابان هاي اطراف ارتباط پيدا كند. طبقه همكف پاركينگ، در شمال شرقي 10 متر از كف خيابان رودكي و نيايش پايين تر است. 8 ـ ساختمان مسكوني (الف و ب) در اين قسمت، چنانكه پيشتر نيز به اشاره گفتيم، يك مجموعه 7 واحدي آپارتمان، در قطعه زميني به مساحت 450 مترمربع، با پاركينگ و تأسيسات، در سال 56 ـ 1355 ساخته شده بود. اين مجموعه به قيمت 173 ميليون ريال، خريداري و تخريب شد. 4/1 طول آن در خيابان شمالي و جنوبي ساختمان قرار داشت و كوچه اي كه از خيابان خوش به خيابان رودكي امتداد داشت و از اين قسمت مي گذشت، با مجوّز شهرداريتصوير 12 در صفحه 139

صفحه 133 تهران و وزير كشور، قائم مقام انجمن شهر، اين كوچه خريداري و به زمين اضافه شد. با توجه به موشك باران سال 1368 و دور بودن خانواده كاركنان از محل كار، مديران شوراي عالي حج تصميم گرفتند كه اين واحد مسكوني، براي معاونان و مديران كل سازمان، با حداقل 15 واحد آپارتماني، ساخته شود. قرار بر اين شد كه به علت منازل آپارتماني خيابان خوش، اين واحد مسكوني با ارتفاع بلند و يكنواختي طراحي و ساخته شود تا منظر غربي ساختمان ديدي خوب و در خور داشته باشد. 16 واحد آپارتماني، يك تا چهارخوابه طراحي شد، به دليل كمبود پاركينگ در ساختمان اصلي، قرار شدبراي ماشين هاي تشريفات و ادارييك طبقه پاركينگ همسطح با خيابان آزادي، و براي استفاده ساكنان منازل مسكوني نيز يك طبقه پاركينگ درنظر گرفته شود.