متن کامل

ميقات حج
سال نهم شماره سي و سوم پاييز 1379

معرفي كتاب «معالم المدينة المنورة بين العمارة و التاريخ»

نوشته: مهندس عبد العزيز بن عبدالرحمان كعكي

ترجمه و معرفي: عبد الله اميني

كتابهايي كه درباره تاريخ مدينه نگاشته شده، از قرن دوم هجري به بعد است گرچه متأسفانه برخي از آنها اكنون در دسترس نيست; از جمله علماي پيشين كه در اين باره نوشته اند، «عبدالعزيزبن عمران الزهري المدني» و «محمدبن الحسن بن زبالة المخزومي المدني» ـ نگارنده «اخبار المدينه» ـ است، كه «سمهودي» از اين كتاب ـ كه نزد وي بوده و همراه با ديگر كتب او در آتش سوزي رمضان 886 سوخته ـ بسيار نقل كرده است.(1)

از مورّخان مشهور ديگر، «عمربن شبَّة النميري البصري» (173 ـ 262 هـ .) است كه اثر وي با تحقيق «حبيب محمود احمد» در مدينه به چاپ رسيده است.(2)

كامل ترين تاريخ مدينه، «وفاء الوفا باَخبار دارالمصطفي» نگاشته «نورالدين علي بن عبدالله السمهودي» (844 ـ 911هـ .) است، اين اثر توسط خود وي مختصر شده و با عنوان «خلاصة الوفا» منتشر شده است.

در حال حاضر، برخي از پژوهشگران نيز در اين مورد، آثاري نگاشته اند، از جمله:

1. استاد عبدالقدس الأنصاري (م1403) با عنوان: آثار المدينة المنورة.

2. استاد علي حافظ (م 1408) با عنوان: فصول من تاريخ المدينة المنورة.(3)

3. استاد ابراهيم بن علي العياشي

1 ـ وفاء الوفا، ج2، ص635

2 ـ مجله «العرب»، ش 19، ص 589 و ش 20، ص 372 و ش 21، ص 49

3 ـ مجله «العرب»، ش 8، ص 320

(م1400) با عنوان: المدينة بين الماضي و الحاضر.

4. استاد عبيد مدني (م 1396) با عنوان: الموسوعة في تاريخ المدينة (چاپ نشده).(1)

5. استاد عاتق البلادي، با عنوان: معجم المعالم الجغرافية.

6. دكتر عمر فاروق، با عنوان: المدينة المنورة ـ اقتصاديات المكان.

كتاب حاضر

اثر ارزشمندي كه در صدد معرفي آن هستيم، «معالم المدينة المنورة بين العمارة و التاريخ» نام دارد كه توسط مهندس «عبد العزيزبن عبد الرحمن بن ابراهيم كعكي» نگاشته شده است. وي از آن رو كه معماري خوانده است، بيشتر به بازگويي «معماريِ» مدينه مي پردازد، تا «تاريخ» آن. در مقدمه اين كتاب ـ به قلم شيخ عبيدالله محمدامين كردي ـ (م 1420) آمده است كه: در نُه جلد اين اثر، بافت معماري مدينه و چگونگي شكل گيري و پيشرفت و دگرگوني اش و نيز مظاهر طبيعي جغرافيايي و اتوگرافي آن آمده است.

جلد اول اين اثر، در دو مجله و در اندازه بزرگ است و طبع آراسته اي، همراه با تصاوير و رسوم زيبا است. عناوين نُه جلد عبارت است از:

جلد اوّل: نشان هاي طبيعي (كوه ها و زمين هاي سنگ سياه و مسيلها) (چاپ شده).

جلد دوم: پژوهشي در مورد مراحل دگرگوني عمراني و پيشرفت (چاپ شده).

چلد سوم: دژهاي طبيعي و قلعه ها و بُرجها و ديوارها و دروازه هاي مدينه (چاپ نشده).

جلد چهارم: مساجد (چاپ نشده).

جلد پنجم: چاه ها و چشمه ها (چاپ نشده).

جلد ششم: بخش هاي خدمات عمومي و آموزشي (كتابخانه ها و مدارس و معابر و راهها و حمامها و راه آهن) (چاپ نشده).

چلد هفتم: خانه هاي قديمي سنتي و معماري (چاپ نشده).

جلد هشتم: ويژگي هاي بافت عمراني و تسلط روشنايي بر حياط و محله ها و كوچه ها (چاپ نشده).

جلد نهم: اماكن و بقاع (چاپ نشده).

1 ـ معجم المطبوعات العربية في المملكة العربية السعودية، ص 955

در اين كتاب، حوادث تاريخي هريك از موارد فوق، پس از پژوهش گسترده و با گرايش توصيف جغرافي و نشانه هاي طبيعي آورده شده است.

مهندس عبد العزيز ـ نگارنده ـ در مدينه منوره، به سال 1376 هجري به دنيا آمده، دانش آموخته «جامعة الملك سعود» با مدرك ليسانس در رشته مهندسي ساختمان است. او به مدت دو سال استاد دانشگاه بود و بعد در شهرداري مدينه، مشغول به كار شد. مناصب مختلفي داشته كه آخرين آنها «رياست پروژه هاي پيشرفت مناطق مشرِف بر راههاي اصلي» و «ناظر برنامه ريزي مناطق بدون نقشه» بوده است. مهندس عبدالعزيز، فوق ليسانس خود را در 1417 در همين رشته، از دانشكده مهندسي «جامعة الأزهر» دريافت كرده و چند كتاب در تاريخ مدينه و معماري آن نوشته است.

جلد اوّل: نشانه هاي طبيعي

اين جلد، با تصويري از مسجدالنبي(صلي الله عليه وآله) و با گفتار ملك فهد آغاز شده، سپس سخن امير مدينه ـ امير عبدالمجيد ـ آورده شده است. قصيده اي از «علي حافظ» در اشتياق مدينه. اهداي كتاب، معرفي محتواي جلد اوّل (كوهها، غارها و مسيل ها)، مطالب صفحات: 26 ـ 747 را تشكيل مي دهد.

هر مكاني به همراه تعيين محدوده و تصويري رنگي است. اخبار مربوط به آن مكان و مسافتش تا مركز مدينه، با مراجعه به تأليفات تاريخي ـ از جمله «تاريخ المدينه» ابن شبه، «طبقات الكبري» ابن سعد، «معجم البلدان» ياقوت و «وفاء الوفا»ي سمهودي ـ آورده شده است و نيز احاديث مربوط به آن موضع، به نقل از صحيح نجاري و مسلم و مسند امام احمد و ديگر كتب آمده است.

432 صفحه از مجلّد اوّل، درباره كوههاست و مجلّد دوم، به معرفي زمين هاي سنگ سياه و آبگيرها مي پردازد. از مشهورترين اين زمين ها «حرّة و اقم» در شرق، «حرة الوبره» در غرب و «شوران» در جنوب است. به موارد ديگري مانند: الناعمة، القفيف و الحزم نيز پرداخته است. گفتني است اين اماكن با رسم و تصوير رنگي معرفي شده است. نگارنده در اين باره مي گويد: ويژگي زمينهاي سنگ سياه مدينه، داشتن بريدگي ها و شكافهايي است كه آبگيرها

و مسيل ها در آن روان اند. نويسنده روايتهاي كتب تاريخي را درباره زمينهاي سنگ سياه مدينه آورده; مثلاً درباره «نار الحَرّة» به نقل از صحيحين مي گويد: «وقتي در آن جا آتش شعله كشد، قيامت برپا مي گردد». آتش فشاني اين منطقه در جمادي الثاني 654 به وقوع پيوست.

پس از شناساندن زمينها، به معرفي آبگيرها پرداخته است; از جمله آنها «وادي العقيق» است كه يكي از زيبايي هاي شگفت انگيز طبيعت مدينه به شمار مي آيد. تصاويري از اين مكان به همراه جستاري در قصرها و باغها و سرچشمه هاي پيشين ـ از جمله «النقيع» و «العقيق الأدني» كه جزئي از آن وادي در منطقه «ذي الحليفه» است ـ آورده و مطالبي درباره «زغابه» و مسير آبگيرهاي سه گانه مدينه (العقيق، بطحان و قناة) نوشته است. همچنين «اضم» معروف به «وادي الحمض» نيز از جمله اين مسيرهاست. نگارنده سپس سروده هايي درباره اين مناطق نگاشته و سخن خود را با مسيل «ابي جيده» در وادي بطحان ـ كه راه به خانه هاي اهالي مدينه داشت و باغبانان و كشاورزان را شاد مي كرد ـ پي مي گيرد. در اين مناطق، سه سد اصلي و چند سد فرعي براي نگه داري آب ساخته اند. وادي قنات، معروف به «سيل سيدنا حمزه» از قديمي ترين آبگيرهاي اين منطقه است كه هنوز از سرچشمه آغازين آب مي گيرد و در مسير كهن خويش است. اين مسيل داراي چندين سد و پل است كه در احاديث و نوشته ها بدانها اشاره شده است. سپس آبگيرهاي: وادي رانونا، وادي مذينيب، وادي مهزور به تفصيل شناسانده شده و فاصله آن تا مدينه و اقدامات عمراني جديد معين شده است.

فهرست تفصيلي مطالب و تصاوير و معرفي 98 مرجع و... در پايان آورده شده، كتاب به 310 صفحه رسيده است.

معرفي جلد دوّم: نشانه هاي دگرگوني هاي عمراني و پيشرفت مدينه منوره

سخن آغازين اين جلد، از دكتر صالح بن علي بن هذلول ـ سرپرست وزارتخانه امور شهرداري ها و دهداري و برنامه ريزي ـ است، كه به ضرورت تاريخ نگاري مدينه پرداخته است.

درآمد كتاب را دكتر احمد فريد نگاشته كه درباره ارزش كار نگارنده است. در دنباله يادداشت شيخ عبيدالله

محمدامين كردي آمده كه باز درباره كتاب و چگونگي تدوين و محتواي آن است. آنگاه مقدمه نويسنده درباره ويژگي هاي مدينه و خصوصيات عمراني و بافت معماري آن است و وي از شيوه پژوهش خويش براي نگارش اثر سخن گفته است. و نُه فصل كتاب درباره مطالب زير است:

پيشرفتهاي عمراني مدينه پيش از اسلام، در عصر نبوّت، خلفاي راشدين، عصر اموي، عباسي، مملوكي، عثماني، هاشمي و عصر سعودي. در پايان (فصل نهم) گزيده اي از كتاب آورده شده است. نويسنده براي معرفي وضع مدينه در هريك از زمانها و مستندسازي مطالب، مطالعات و تحقيقات گسترده اي كرده و در جمع آوري آنچه از كتب يا حوادث تاريخي ممكن بوده و نيز مشاهدات برخي افراد را آورده است. و نيز مهم ترين پيشرفتهاي عمراني را شناسانده است. نيمي از آنچه درباره پيشرفتهاي عمراني نگاشته شده، مربوط به زمان روي كار آمدن سعودي هاست كه مدينه شاهد پيشرفت خوبي بوده است.

نويسنده به بيان ويژگي جغرافي و طبيعت مدينه نيز پرداخته و معتقد است با شناخت طبيعت اين شهر، مي توان وضع عمراني و طبيعي و جغرافيايي منطقه را به دست آورد و تأثير آن را در خُلق و خوي ساكنان آن شناخت.

متوسط دماي مدينه در تابستان و زمستان و تأثير آن در بافت عمراني و طبيعي، موقعيت كشور عربستان در شبه جزيره عربستان و دنيا، مرزهاي طبيعي و سياسي و ويژگي هاي آب و هواي حجاز و شكل گيري آن از كوه و دشت ـ كه نام «تهامه» را برخورد نهاده است ـ از ديگر مطالب كتاب است.

موقعيت عرض و طول مدينه، سطح ارتفاي آن از دريا، زمينهاي سنگ سياه جنوب و شرق و غرب آن، وجود كوه اُحُد در شمال و «عير» در جنوب، آبگيرها، آب و هواي مدينه، ويژگي هاي اصلي جغرافيايي و شمار نفوس مدينه قديم از جمله مباحث اين اثر است. نگارنده مي افزايد: به هنگام ورود پيامبر به مدينه، شمار مردمان، قريب شصت هزار نفر ـ به نقل از «سكان المدينة المنوّره» نوشته محمد شوقي ـ بود. نويسنده جمعيت مدينه را در هر زمان ذكر كرده و به صورت نمودار و جدول، مقايسه اي بررسي كرده است.

در فصل آخر كتاب، ملاكهاي برنامه ريزي و پروژه هاي عمراني شمرده شده، ضمن معرفي مناطق تاريخي مدينه، از سلامت بناهاي عمراني و طبيعي سخن رفته است. در دنباله كتاب توصيه ها و سفارشها و تدابير عمراني براي شهرهاي اسلامي و راههاي اجراي آن، ذكر شده است. از جمله اين راهها، آموزشهاي دانشگاهي و مراكز پژوهشي و كارورزي «هم انديشي جهاني عمران و معماري در جهان اسلام» است.

در پايان اين جلد ـ با 544 صفحه ـ فهرست موضوعات و تصاوير و رسوم و جدولها و مصادر آمده است. بهتر بود چاپ جلد دوّم، در دو جلد انجام مي شد، زيرا چاپ گلاسه آن ـ هر برگ 120 گرم ـ براي جابه جايي دشوار مي نمايد، گرچه چاپ نيكوي آن ـ به ويژه تصاوير و رسوم ـ و وضوح كلمات، ستودني است.