|
موقعيت جغرافيايي مكه و مسجدالحرام
سيد علي قاضي عسكر
خداوند تعالي مقدس ترين و پاك ترين مكان در روي كره خاكي را براي بناي خانه خويش برگزيد و كعبه، نخسين خانه ساخته شده در روي زمين را، در آن مكان به پا ساخت و آنجا را سرزميني امن و مورد توجه مسلمانان جهان قرار داد.
} إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبارَكاً وَ هُديً لِلْعالَمِينَ فِيهِ آياتٌ بَيِّناتٌ مَقامُ إِبْراهِيمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً{ .(1)
و كعبه را قبله مسلمانان و كانون عشق و علاقه آنان قرار داد; تا ميليون ها مسلمان، در هر شبانه روز، چندين نوبت به سوي آن نماز گزارند و با جسم و جان، به آن سو رو كنند; } فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها{ .(2)} وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ وَ أَمْناً{ .(3)
از سوي ديگر، خداوند مكه را زادگاه پيامبر خدا(صلي الله عليه وآله) و محلّ رشد و سكونت آن حضرت قرار داد و اگر مشركان ايشان را از مكه اخراج نمي كردند، همان گونه كه خود فرموده است مكه را براي سكونت انتخاب مي كرد; اگر قوم من، مرا از مكه بيرون نمي كردند، در جاي ديگري
سكونت نمي گزيدم. (1)
در اين نوشتار بر آنيم تا برخي آگاهي هاي سودمند مربوط به
اين شهر مقدس را به خوانندگان عرضه كنيم تا شايد از آن بهره مند
گردند:
موقعيت جغرافيايي مسجدالحرام
مسجدالحرام، در شهر مكه مكرّمه، درون درّه اي ميان كوه هاي: ابوقبيس، اجياد، هندي و عمر واقع شده، و در نقطه تقاطع خط طولي 39 درجه و 49 و 30 ثانيه ]ث30، د49،ْ39[ و خط عرضي 21 درجه و 25 دقيقه و 0 ثانيه ]ث0، د25، ْ21[ قرار گرفته است.
حدود كنوني مسجدالحرام
مسجدالحرام از طرف شرق، به كوه ابوقبيس، از سمت غرب به جبل عمر و خيابان شبيكه، از شمال به خيابان شاميه و كوه هندي و از سمت جنوب به خيابان اجياد و مسفله محدود است.
فاصله محدوده حرم تا مسجدالحرام
حدود حرم تا مسجدالحرام در نقاط مختلف، متفاوت است و فاصله ها يكسان نيست:
از تنعيم تا مسجدالحرام 6150 متر.
از جِعرانه تا مسجد الحرام 18000 متر.
از مسير طائف در نقطه هُدي تا مسجدالحرام 15500 متر.
از مسير ليث تا مسجدالحرام 17000 متر.
و از راه جده تا مسجدالحرام 11000 متر.(2)
اقامه نماز جماعت در مسجد الحرام
پيش از سلطه آل سعود بر عربستان، مذاهب چهارگانه اهل سنت، هريك در مسجدالحرام مقامي ويژه داشتند و امام آنان در آنجا اقامه جماعت مي كرد و پيروان هر مذهب
به امام خود اقتدا مي كردند. ليكن از سال 1343 هـ .ق. عبدالعزيز جماعت هاي مختلف را در مسجدالحرام تعطيل و اجازه اقامه تنها يك نماز جماعت را صادر كرد.
تغييرات
در سال 1343هـ .ق. اداره اي مخصوص امور مربوط به مسجدالحرام تأسيس گرديد.
در سال 1345هـ .ق. با سنگي به نام العوان كه شبيه سنگ مرمر است محل مسعي ميان صفا و مروه فرش گرديد.
در سال 1346هـ .ق. براي نخستين بار مسجدالحرام برق كشي و در آن چراغ روشن شد و در سال 1347هـ .ق. چراغ ها و لوسترهاي زيبا در مسجدالحرام نصب گرديد.
در سال 1352هـ .ق. براي اولين بار ساعتي بزرگ به ارتفاع 25 متر در مسجدالحرام نصب گرديد و اين اولين ساعت بزرگي بود كه در سرزمين حجاز نصب مي شد.(1)
در سال 1354هـ .ق. عمليات اجرايي ساخت و ترميم بناي مسجدالحرام شروع شد و در سال 1363هـ .ق. دستور ساخت در جديد كعبه صادر گرديد.
در سال 1366هـ .ق. طوقي نقره اي براي حجرالأسود ساخته و اين سنگ بهشتي را در درون آن قرار دادند.
در سال 1373هـ .ق. براي اولين بار پنكه هاي سقفي در مسجدالحرام نصب شد(2) و در همين سال، اولين دستگاه واترپمپ برقي در چاه زمزم براي بيرون كشيدن آب زمزم نصب گرديد.
شمعدان هاي شش گانه اي كه روي حجر اسماعيل قرار داشت در سال 1375هـ .ق. به چراغ هاي برقي با پايه هاي مسي تبديل گرديد.
در سال 1375هـ .ق. محل سعي، كه به صورت بازار بود، آسفالت شد.
در سال 1376هـ .ق. طوقي جديد از نقره خالص براي حجرالأسود تهيه و ساخته شد.
در سال 1376هـ .ق. نخستين پلكان سيّار براي ورود به خانه كعبه، از چوب ساختند و بار ديگر كعبه را ترميم كردند.
در سال 1377هـ .ق. محل مقام هاي چهارگانه مذاهب اسلامي واقع در مسجدالحرام تخريب و محل طواف توسعه يافت.
در سال 1382هـ .ق. كارخانه ساخت پرده كعبه بار ديگر فعال گرديد.
در سال 1383هـ .ق. ساختمان قديمي چاه زمزم تخريب و به جاي آن گنبد و بناي جديدي بر روي آن ساخته شد.
در سال 1387هـ .ق. پوشش بلوري براي مقام ابراهيم طراحي و ساخته شد و در سال 1389هـ .ق. ساختمان هاي جديد به رواق هاي عثماني متصل گرديد.
در سال 1390هـ .ق. ساختماني مخصوص براي مؤذنان در مسجدالحرام بنا شد.
مرحله دوّم توسعه مسجدالحرام در سال 1393هـ .ق. آغاز گرديد و در سال 1396هـ .ق. پروژه توسعه به پايان رسيد.
ساختمان جديد بافت پرده كعبه در سال 1397هـ .ق. در منطقه امّ الجود مكه مكرّمه افتتاح شد.
در سال 1398هـ .ق. درِ جديدي براي كعبه ساختند.
در سال 1399هـ .ق. باب بني شيبه و منبري كه از سنگ مرمر ساخته شده بود، از محل مطاف برداشته شد و در همين سال راه ورود به زمزم، كه در قسمت شرقي آن قرار داشت، به منظور توسعه محدود مطاف، به محلّي ديگر در گوشه مسجد منتقل گشت.
در سال 1399هـ .ق. محدوده مطاف و فضاي پيرامون كعبه به طور كامل با سنگ مرمر سفيدرنگ و ضدّ حرارت مفروش گرديد. در همين سال عمليّات اكتشافي و پاك سازي زمزم آغاز و در سال 1400هـ .ق. به طور كامل به پايان رسيد.(1)
در روز سه شنبه 2/2/1409هـ .ق. سنگ بناي توسعه دوّم سعودي ها براي مسجدالحرام آغاز گرديد و چهار سال بعد نيز كار توسعه مسجد نبوي در مدينه منوّره شروع شد.
طرح جديد توسعه مسجدالحرام، براي سه طبقه; يعني زيرزمين، همكف و طبقه اوّل در نظر گرفته شده بود، براي پشت بام نيز به گونه اي برنامه ريزي شده بود كه پس از تكميل بتواند به گنجايش نمازگزاران بيفزايد. به همين منظور گام نخست برداشته شد و در اطراف زيرزمين ديوارهاي بلندي با چوب كشيده شد تا منطقه عملياتي را از مسجدالحرام جدا كند سپس گودبرداري آغاز و خاك آن به منطقه ديگري منتقل گرديد. آنگاه پي كني ها شروع و با ميلگردهاي ضخيم آهني، پايه ها بتون ريزي و به تدريج برداشته شد. تأسيسات مورد نياز و خطوط مربوط به آب و فاضلاب و شبكه هاي تهويه و خنك كننده و نيز كابل كشي هاي برق و
آتش نشاني و ديگر سيستم هاي مورد نياز به اجرا درآمد و تأسيسات آن تكميل گرديد.
مساحت كلي زيرزمين در اين بخش از توسعه 18000 مترمربع و ارتفاع آن چهار متر و 30 سانتيمتر در نظر گرفته شده بود. پس از تكميل طرح در بخش زيرزمين مسجدالحرام، عمليات اجرايي طبقه هم كف آغاز گرديد. مساحت مورد نظر در طبقه اوّل 20000 متر بود. پس از اتمام كار در طبقه همكف، كار ساخت طبقه دوّم، همانند طبقه پايين آغاز گرديد و قسمت پشت بام نيز با سنگ هاي سفيد ضدّ حرارت مفروش شد. پس از عمليات سفت كاري و اتمام كار تأسيسات، ديوارها و ستون ها با سنگ هاي مرمر و نيز سنگ هاي مصنوعي با شكل هاي هندسي زيبا تزيين گرديد.
مساحت كلي توسعه جديد 68000 مترمربع بود كه با محاسبه پشت بام كه 19000 مترمربع است، مجموع كل توسعه جديد به 87000 مترمربع رسيد و در نتيجه مساحت كلّ مسجدالحرام و ميدان ها و فضاهاي پيرامون آن، به 366168 مترمربع بالغ گرديد.
مساحت پيشين مسجدالحرام قبل از اين توسعه 160168 مترمربع بود و گنجايش 313000 نمازگزار را داشت، ليكن با توسعه جديد، اين ظرفيت به 460000 نفر رسيد.
با محاسبه مساحت پشت بام و فضاهاي پيرامون مسجد، ظرفيت نمازگزاران در مواقع عادي 820000 نفر و در شرايط ويژه به حدود يك ميليون نفر رسيده است.
در توسعه اخير، دو مناره با ارتفاع 96 متر، سه عدد گنبد سنگي، 1453 ستون با پوشش سنگ مرمر و 1120 ستون تاج دار كه پايه هاي آن با سنگ مرمر ساخته شده و در آن روزنه هايي براي دستگاه هاي تهويه مسجد در نظر گرفته شده، احداث گرديد، يك درِ ورودي بزرگ و 18 در ورودي به قسمت پله هاي برقي و 6 پله عادي نيز ساخته شد.
در طرح توسعه جديد، مسجدالحرام به وسيله هشدار حريق مجهز گرديد كه حدود 60 منطقه را در بر مي گيرد و 284 نقطه مجهز به تأسيسات كشف دود، 15 نقطه سيستم هشداردهنده، و 6 واحد خودكار براي خاموش كردن آتش و 60 نقطه كشف حرارت و گرما در آن تعبيه شده است.
وسايل صوتي پيشرفته اي نيز شامل اتاق كنترل و دستگاه هاي تقويت و تنظيم و حدود 1645 بلندگو براي همه نقاط مسجد تهيه و نصب گرديد.
مناره هاي مسجدالحرام پيش از توسعه اوّل 7 عدد بود كه در توسعه اخير 2 عدد ديگر به
آن افزوده شد.
ارتفاع مناره ها نيز پيش از توسعه اوّل 36 متر بود كه به 90 متر افزايش يافت.
مسجدالحرام در توسعه اوّل 7 مورد پله هاي ثابت داشت كه در توسعه دوّم تعداد 6 عدد به آن افزوده شد و در مجموع به 13 مورد رسيد.
تعداد 7 دستگاه پله برقي نيز در مسجدالحرام نصب شده است. در مجموع در برنامه چهارم پنج ساله مبلغ چهار ميليارد دلار براي توسعه حرمين شريفين در فاصله سال هاي 1405 ق. تا 1410هـ .ق. هزينه شده است.
مجموع هزينه ها تا سال 1414هـ .ق. به حدود 55 ميليارد ريال سعودي بالغ گرديد.
ترميم كعبه
در دوره ملك سعود، در سقف كعبه شكافي رخ داد كه بيم آن مي رفت سقف ريزش كند، از اين رو پس از مذاكره با علما و متخصّصان و صدور فتوا مبني بر جواز ترميم، در بامداد روز جمعه 18 رجب سال 1388هـ .ق. كار اصلاحات آغاز گرديد.(1) و پس از مدتي كار ترميم پايان يافت.
ليكن در اواخر سال 1401هـ .ق. در دوره ملك خالد، بار ديگر سنگفرش هاي مرمري داخل كعبه شكاف برداشت و هنگام شستن بام كعبه، آب به سمت حجرالأسود نفوذ مي كرد. ازاين رو، سنگفرش هاي كعبه را تعويض كردند و قاب آهني حجرالأسود نيز به قاب نقره اي ضدّ زنگ تبديل گرديد.
از سال 1400هـ .ق. به بعد، سنگ هاي ديوارهاي كعبه به تدريج فرسوده و ريزش پيدا كرد و شكاف هايي در ديواره خارجي آن پديدار شد. از اين رو، در ذي حجه سال 1414هـ .ق. فرمان تعمير و ترميم صادر شد، در اوّلين اقدام، گچ هاي ميان سنگ ها و نيز خاك ها و مواد ديگر موجود در آن برداشته شد، سپس سنگ هاي پودر شده را با مواد چسبنده مخلوط و شكاف هاي اطراف سنگ ها را با آن پوشاندند.
همچنين پشت بام كعبه را با سنگ هاي مناسب پوشانده و راه هاي نفوذ آب را با خميرهاي چسبنده و بهوسيله دستگاه هاي فشار پر كردند.
البته تعمير اساسي در 10 محرم سال 1417هـ .ق. آغاز گرديد. به اين صورت كه در ابتدا با
چوب، ديواري در اطراف كعبه جز در قسمت حجرالأسود درست كردند; به شكلي كه كعبه ديده نمي شد، سپس لوح ها و سنگ هاي تاريخي را با نشان كردن مكان دقيق آن، از كعبه جدا نمودند تا پس از ترميم در مكان اصلي نصب شود.
آنگاه اقدام به برداشتن سقف و ستون ها و سنگ هاي فرسوده كعبه كرده و براي هريك از آن ها شماره اي در نظر گرفتند تا پس از تعمير بتوانند آن ها را به جاي دقيق خود بازگردانند.
سپس سنگ هاي جداشده را شستشو داده آنها را صاف و تميز نمودند و شكاف هاي ايجاد شده در داخل سنگ ها را نيز با مواد سنگي و همراه با چسب هاي قوي پر كردند.
در ميان سنگ هاي داخلي و خارجي كعبه نيز ميلگردهاي آهني قرار دادند تا بهوسيله آن پيوند سنگ هاي داخلي و خارجي كعبه پس از تزريق مواد سنگي چسبنده قوي و مستحكم شود، همچنين مواد ضد حشرات كه تأثير درازمدت داشته باشد، در درون سنگ ها كار گذاشته شد. از سوي ديگر، زمين كف كعبه را نيز خاك برداري نمودند تا به سنگ هاي محكمي رسيدند كه از زمان حضرت ابراهيم خليل(عليه السلام) كعبه را بر روي آن بنا نهاده بودند و با گذر زمان هيچ گونه خللي بر آن ها وارد نشده بود. لذا پس از اطمينان از استحكام سنگ ها با مواد ذكر شده قبلي، كف را پوشانده و كار ترميم سقف كعبه را آغاز كردند.
سقف كعبه از چوب ساخته شده و چون چوب هاي قبلي فرسوده شده بود، تصميم گرفتند
در بازسازي كعبه از بهترين نوع چوب، با ويژگي هاي زير استفاده كنند:
1 ـ مقاومت در برابر باروي بام كعبه در درازمدت.
2 ـ كاهش درجه انقباض چوب در حدّ نزديك به صفر.
3 ـ مقاومت در برابر تغييرات ناشي از هواي گرم و خشك.
4 ـ مقاومت در برابر موريانه و ديگر حشرات و نيز رطوبت.
5 ـ و اينكه چوب ها داراي طول حدود ده متر و قطر آن پس از تراشيده شدن، كمتر از يك متر نباشد.
طبيعي است كه يافتن چوب با شرايط فوق، كار آساني نيست، از اين رو، با مراكز تحقيقات و پژوهش بين المللي چوب در اروپا، استراليا و زلاند نو ارتباط برقرار گرديد و در نتيجه چوبي موسوم به نام التيك از جنگل هاي بزرگ، كه به طول عمر و قوّت معروف بود، انتخاب شد. اين چوب داراي قطري حدود 5/1 متر و ضدّ حشرات بود و اين امتياز را هم داشت كه رطوبت آن بسيار زود خشك مي شد و با مقداري روغن كاري، درخشندگي خاصي پيدا مي كرد. استفاده از اين نوع چوب قبلاً نيز در حرمين شريفين تجربه شده بود.
شركت بن لادن پس از هماهنگي با وزارت جنگل باني كشور برمه، نمايندگاني را به آنجا فرستاد تا از زمان بريدن درختان در جنگل ها و سپس انتقال آن ها به كارخانه و بهره گيري از بهترين و باكيفيت ترين قسمت هاي آن و باربندي و انتقال آن به عربستان نظارت كامل داشته باشند.
شمار درختان انتخاب شده به 137 عدد رسيد، از اين تعداد 49 قسمت آن براي سقف كعبه و ستون هاي آن انتخاب گرديد، سپس چوب ها به جده منتقل شد و حدود شش ماه در آنجا باقي ماند تا در فضايي كاملاً طبيعي خشك شود. پس از آن چوب ها به كوره هاي خشك كن چوب منتقل و ميزان رطوبت را به 15% رساندند و آنگاه با موادّ حفاظتي بي رنگ و بي بو ملمع كاري كردند.
براي حفظ اصالت تاريخي سقف كعبه، چوب ها با همان حجم و اندازه چوب هاي سابق خرّاطي و آماده سازي شد. ستون هاي داخل كعبه را نيز با فاصله هاي مساوي برافراشتند تا فشار سقف به صورت يكسان ميان ديوارها و ستون ها توزيع گردد.
پس از آن، سقف كاذبي بر بالاي چوب هاي سقف زده شد و بر روي آن لايه باريكي از
سيمان كشيده و آنگاه روي پشت بام را با سنگ مرمر فرش كردند.
ناودان جديد نيز به جاي ناودان قديمي نصب گرديد.
تعمير و ترميم مقام ابراهيم
در تاريخ 25/9/1417هـ .ق. كار تعمير و بازسازي مقام ابراهيم آغاز شد، ابتدا سنگ هاي گرانيتي و مرمر سياه رنگ قبلي مربوط به وادي فاطمه، با سنگ هاي مرمر سفيد با پوششي از گرانيت سبزرنگ مشابه سنگ هاي به كار رفته در حجراسماعيل تعويض گرديد، سپس مقصوره زيبايي كه از مس عالي و طلايي رنگ ساخته بودند را بالاي سنگ ها قرار دادند كه قبه اي كوچك نيز روي آن قرار داشت.
و آنگاه مقام در درون اين مقصوره قرار گرفت كه هنگام نگاه از شبكه هاي زيباي آن بتوانند سنگ مقام را به خوبي ببينند.
پرده كعبه
پرده كعبه نيز تا پيش از سال 1343هـ .ق. در مصر بافته مي شد كه از همين سال بافت پرده كعبه در منطقه احساء آغاز گرديد. با احداث نخستين كارخانه بافت پرده كعبه در سال 1346هـ .ق، در خيابان اجياد، واقع در مكه مكرمه، اولين كارخانه پرده بافي كعبه رسماً تأسيس شد.
پرده كعبه از ابريشم خالص بافته مي شود و وزن آن حدود 170 كيلوگرم است كه از 48 دسته ابريشم با طول هريك 14 متر بافته شده است.
در قسمت بالاي پرده كعبه، كمربندي به طول 45 متر و عرض 95 سانتيمتر آيات قرآني با تارهاي نقره اي و رنگ آميزي شده با آب طلا نوشته و بافته شده است.
در گذشته ابريشم هاي پرده كعبه با دست رنگ مي شد ليكن در سال 1410هـ .ق. كميسيون مربوط ، اقدام به تعويض دستگاه هاي رنگرزي كرد و در نتيجه دو ماشين بزرگ و پيش رفته به مبلغ 212 هزار دلار خريداري شد.
همچنين يك دستگاه ماشين توليد بخار و يك دستگاه نيز ماشين خشك كن ابريشم خريداري گرديد كه با استفاده از آن ها حدود 15 تا 20% در مصرف ابريشم صرفه جويي
و از خرابي و ضايع شدن آن جلوگيري به عمل آمد. در همين سال يك دستگاه بافندگي با تمام لوازم جانبي، از يك كمپاني بين المللي سوئيسي به مبلغ 975833 فرانك سوئيس خريداري شد. و بالأخره كليّه دستگاه ها و تجهيزات مورد نياز، مبلغ يك ميليون و چهارصد هزار فرانك سوئيس هزينه برداشت، تا پرده به شكل كنوني بافته و همه ساله مورد استفاده قرار گيرد.(1)
آمارهاي مربوط به توسعه مسجدالحرام
مساحت مسجدالحرام:
قبل از توسعه اول: 29127 مترمربع
پس از نخستين توسعه: 131041 مترمربع
پس از توسعه دوّم: 366168 مترمربع
گنجايش مسجدالحرام:
قبل از توسعه اوّل: 47000 نمازگزار
پس از توسعه اوّل: 313000 نمازگزار
پس از توسعه دوّم: 460000 نمازگزار
و پشت بام ها و ميدان هاي اطراف: 820000 نمازگزار
تعداد مناره ها
قبل از توسعه اوّل: 7 مناره
پس از توسعه اوّل: 7 مناره
در توسعه دوّم: 2 مناره
جمع كلّ مناره ها: 16
ارتفاع مناره ها:
پيش از توسعه اوّل: 36 متر
پس از توسعه اخير: 90 متر
|