متن کامل

ميقات حج
سال چهارم شماره چهاردهم زمستان 1374

گشت و گذاري در مطبوعات عربستان

يوسف غروي قوچاني

مقاله اي كه پيش رو داريد ترجمه بريده هايي از هفته نامه «المسلمون» چاپ عربستان سعودي است و عمدتاً بيانگر نظرات علما و صاحبنظراني است كه در زير پوشش «رابطة العالم الاسلامي» فعاليت دارند.

درباره اين اخبار توجه به چند نكته ضروري است:

   1 ـ نقل آنها براي آشنايي خوانندگان با جديدترين اظهار نظر علماي عربستان است. اين آشنايي براي روحانيون و مديران كاروانها و همچنين براي عموم محققان از اهميت بسيار برخوردار است، بويژه از اين جهت كه تازه ترين اخبار در اين زمينه بوده و از زبان خود آنها نقل شده است.

   2 ـ روشن است كه اين اخبار مي بايست همراه با تحليل باشد، امّا به لحاظ مشكلاتي كه در اين كار وجود داشت فعلا از اين اقدام صرفنظر شده و كار تحليل به خود خوانندگان عزيز واگذار گرديده است. اين بدان معناست كه تمامي مطالب مطروحه مورد تأييد نبوده و هر كدام مي بايست با تأمل بررسي شود.

   3 ـ در نقل اخبار چند زمينه در نظر گرفته شده; الف: يكي تغييراتي كه در حرمين شريفين واقع شده است، ب: ديدگاههاي اعتقادي علماي

عربستان است، ج: برخي ديدگاههاي فقهي كه در آن نيز مسائل اجتهادي جديد يا تأكيد بر آراي پيشين را مي توان مشاهده كرد.

به هر روي در هر يك از اين زمينه ها، مي توان شاهد دگرگوني در برخي ديدگاهها بود كه اين از اهميت بالايي برخوردار است.

اطلاعات كلّي پيرامون توسعه مسجدالحرام و مسجد نبوي

*   عربستان در چند سال گذشته مبلغ 42 ميليارد ريال سعودي بابت توسعه در حرمين شريفين هزينه كرده است. از اين مبلغ 30 ميليارد ريال براي توسعه مسجد نبوي و 12 ميليارد ريال براي توسعه مسجدالحرام اختصاص يافته است.

مساحت كلي اماكن توسعه يافته مسجدالحرام به 76 هزار متر مربع مي رسد.

اين توسعه شامل ايجاد يك طبقه زيرزميني، و يك طبقه همكف، به اضافه سقف همراه با 18 درب و يك دروازه اصلي تحت عنوان «دروازه شاه فهد» مي باشد.

افزون بر اين، دو مناره، مشابه مناره هاي موجود ساخته شده است.

همچنين پله هاي برقي براي انتقال نمازگزاران به طبقه دوم و پشت بام نصب شده است. در پشت بام سه گنبد به مساحت 225 متر مربع احداث شده است. اين توسعه بگونه اي انجام پذيرفته كه با شكل كلّي ساختمان حرم مشابهت داشته باشد.

اين توسعه، مساحت كلّي مسجدالحرام را همراه با فضاي پيراموني آن، به 356 هزار متر مربع رسانده، اين در حالي است كه پيش از آن، مساحت كلّي اش 152 هزار متر مربع بوده است. بدين ترتيب جايگاه نمازگزاران كه قبلا گنجايش 340 هزار نفر داشته به ظرفيتي بالغ بر 770 هزار نفر رسيد.

در كنارش يك ايستگاه مركزي در منطقه كدي به منظور خنك كردن فضاي حرم ايجاد گرديده، آب سرد از طريق لوله ها به زير زمين حرم انتقال داده، به دستگاههاي خنك كننده رسانده مي شود. باد خنك كننده در كانالهاي مخصوص كه زير سنگ هاي مرمر نصب شده، در فضاي ساختمانِ توسعه يافته، پخش و پراكنده مي شود.

اين توسعه، شامل گسترش

فضاهاي اطراف ساختمان توسعه يافته است، بطوري كه مالكيت اين زمين ها از صاحبانشان گرفته شده و كليّه زمين ها فرش شده و در اطراف آن لوله هاي آب زمزم تعبيه گرديده است. همچنين در اطراف، وضو خانه هايي احداث شده كه در زير زمين قرار دارد و با پله هاي برقي و عادي مجهز شده است.

و نيز تونلي براي تردد عابر پياده احداث شده كه مسير حركت عابران پياده را از اتومبيل ها در منطقه روبروي دروازه شاه فهد و دروازه عبدالعزيز جدا مي سازد و بدين ترتيب عابران پياده مي توانند به سهولت از حرم تردد داشته و از فضاهاي پيراموني آن استفاده كنند. اين تونل با هزينه 650 ميليون ريال سعودي ساخته شده است.

از جمله پروژه هايي كه در سالهاي گذشته بعمل آمد، پروژه سرد كردن اتوماتيك آب زمزم، تغيير سنگ هاي صحن حرم با سنگ هاي مخصوص كه گرما را منعكس مي كند، پروژه آماده سازي پشت بام حرم براي كاهش فشار نمازگزاران در موسم حج و نصب پله هاي برقي براي سهولت رفت و آمد و غيره.

*   مسجدالحرام مجموعاً 30 درب دارد. اين درب ها شامل دربهايي است كه، چه در ساختمان قديمي و چه در ساختمان جديد و يا توسعه تازه اي كه به عمل آمده، تعبيه شده اند.

نام اين درب ها عبارت است از:

1 ـ باب عبدالعزيز 2 ـ باب اجياد 3 ـ باب بلال 4 ـ باب حنين 5 ـ باب اسماعيل ـ ع ـ 6 ـ باب الصفا 7 ـ باب بني هاشم 8 ـ باب علي ـ ع ـ 9 ـ باب عباس 10 ـ باب النبي ـ ص ـ 11 ـ باب السلام 12 ـ باب بني شيبه 13 ـ باب الحجون 14 ـ باب المعلاة 15 ـ باب المدعي 16 ـ باب المروة 17 ـ باب المحضب 18 ـ باب عرفه 19 ـ باب القراره 20 ـ باب الفتح 21 ـ باب ابن الزبير 22 ـ باب عمر 23 ـ باب الندوه 24 ـ باب الشاميه 25 ـ باب القدس 26 ـ باب المدينه المنوره 27 ـ باب الحديبيه 28 ـ باب المهدي 29 ـ باب العمره 30 ـ باب ملك فهد.

مسجد نبوي

در سال 1406 هـ . ق. پروژه توسعه مسجد نبوي آغاز شد. در اين توسعه مالكيت بيش از صد هزار متر مربع از صاحبان آن سلب و در مقابل تعويض شده

است.

در اين پروژه از سه جهتِ شمال، شرق و غرب، ساختمان هاي جديدي به مساحت 820 هزار متر مربع به خود مسجد اضافه شده كه گنجايش 168 هزار نمازگزار را دارد. و بدين ترتيب مساحت كل مسجد به 98500 متر مربع رسيد. پشت بام اين ساختمان كه مساحت آن به 68000 متر مربع مي رسد با سنگ مرمر پوشانيده شده و براي استفاده 90 هزار نمازگزار آماده گرديده است. در حال حاضر، مسجد نبوي گنجايش 257 هزار نمازگزار را در مساحتي بالغ بر 500/165 متر مربع داراست.

همچنين در اطراف مسجد، فضاهاي پيراموني ايجاد شده كه در مجموع گنجايش 250 هزار نمازگزار را دارد. در صورت پايان يافتن كار، بر روي ديگر فضاهاي پيراموني، انتظار مي رود گنجايش آن به 700 هزار نمازگزار و در حالات ضروري به يك ميليون نفر برسد.

در فضاهاي داخل مسجد از چترهاي اتوماتيك استفاده شده تا نمازگزاران را از پرتو مستقيم خورشيد حفظ نمايد.

در پشت بام مسجد 27 گنبد متحرك ساخته شده كه بطور اتوماتيك حركت مي كنند و در اوضاع مناسب آنها را جهت استفاده از جريان طبيعي هوا توسط دگمه اي جابجا مي نمايند.

در زير فضاهاي پيراموني، پاركينگ اتومبيل پيش بيني شده است كه گنجايش 4400 اتومبيل را دارد. اين پاركينگ از دو طبقه تشكيل شده و مطابق استانداردهاي بين المللي ساخته شده است.

پاسخ به يك سؤال

شيخ صالح بن فوزان الفوزان كه عضو هيأت كبار العلما است در پاسخ به يك سؤال خواننده روزنامه عكاظ كه پرسيده بود:

آيا درست است هارون الرشيد كاري جز لهو و لعب و مشروبخواري نداشته است، بويژه اين كه برخي از كتابهاي تاريخي و مخصوصاً كتاب هزار و يك شب به اين موضوع اشاره كرده اند؟

گفت: اين يك دروغ و افترايي بيش نيست و در واقع تحريف تاريخ اسلام است و بر كتاب هزار و يك شب نمي توان اعتماد و اطمينان داشت. هارون الرشيد به صلاح و استقامت و حسن رفتار با رعيت، مشهور

بوده و سالي به حج و سالي به جنگ اختصاص مي داد!

*   تعدادي از علماي وهّابي عربستان عزاداري به مناسبت وفات يك شخص را حرام دانستند.

اين گروه از علماي وهابي، طي فتوايي در پاسخ به سؤال تعدادي از مردم گفتند: تجمع در يك مكان چه خانه متوفا، يا مسجد و غيره براي برگزاري مراسم عزاداري و تهيه غذا براي حاضرين بدعت محسوب مي شود!

در همين قسمت از فتوا آمده است: خواندن فاتحه بدعت است، بدعتي فوق بدعت، چرا كه هيچگاه پيامبر با قرائت فاتحه و نه با قرائت قرآن (غير از فاتحه) احدي را تعزيت نداد.

اما اين كه نقل شده است پيامبر فرمود: بر مريض سوره فاتحه تلاوت كنيد، شايد باعث نجات او شود، واضح است كه اين مربوط به مريض است، چون امكان شفا پيدا كردن او وجود دارد امّا ميّت، ميّت است و شفا پيدا نمي كند.

فيلم تبليغاتي حج در20 زبان زنده دنيا

*   مدير كل شؤون اسلامي و اوقاف در مكه مكرمه، طي سخناني كه در روزنامه عكاظ منتشر گرديد، اظهار داشت: در مكه مكرمه 3050 امام جماعت و 3200 مؤذن وجود دارد كه ماهانه ده ميليون ريال سعودي بابت حقوق آنها پرداخت مي شود.

وي گفت: پرداخت به موقع حقوق و تجهيز مساجد به وسيله فرش هاي فاخر، وسايل خنك كننده هوا و سيستم برق، ناشي از اهميتي است كه وزارت امور اسلامي عربستان به مساجد در مكه مكرمه قائل است.

وي افزود: در اين منطقه بيش از 1265 مسجد وجود دارد كه تا كنون 22 ميليون ريال سعودي براي نوسازي و نگهداري آنها هزينه شده است و مسؤوليت ترميم و نگهداري مساجد به شركت هاي خصوصي كه در اين زمينه تخصص دارند واگذار شده است.

بعلاوه اين اداره قرآنهاي مورد نياز كليه اين مساجد را تأمين كرده و در نظر دارد در آينده مساجد ديگري بويژه در مشاعر احداث نمايد.

در نماز به چه كسي اقتدا كنيم؟

شيخ عبد العزيز بن باز مفتي رسمي

عربستان در پاسخ به سؤال خواننده اي كه از وي درباره «صحت نماز پشت سر كسي كه عقايدي مخالف اهل سنت دارد» پرسيده بود، گفت:

درست تر اين است پشت سر كسي نماز بخوانيم كه نسبت به اسلام وي شكي نداريم، البته اين قولِ گروهي از اهل علم است كه صائب تر به نظر مي رسد. اما درباره كسي كه بگويد نماز پشت سر گناهكار قبول نيست، بايد گفت: قول وي قابل اعتماد نيست. بدليل اين كه پيامبر ـ ص ـ اجازه داده است پشت سر زمامداران و فرمانروايان نماز بخوانيم. بسياري از اين زمامداران جزو گناهكاران هستند.

ابن عمر، انس و جماعتي ديگر پشت سر حَجّاج كه ستمگرترين مردمان بود، نماز خواندند. نتيجه اين كه مي توان پشت سر بدعت آورنده اي كه بدعت وي، او را از اسلام خارج نكرده باشد، يا پشت سر فاسقي كه فسق وي، او را از اسلام خارج نساخته باشد نماز خواند!

شرك اكبر چيست و شرك اصغر كدام است؟

شيخ محمد بن صالح العثيمين از علماي وهابي و جانشين مفتي عربستان در پاسخ به سؤال فوق گفت:

شرك اكبر شركي است كه انسان را از دين خارج مي سازد; مثل اين كه كسي معتقد شود در كنار خدا ـ نعوذ بالله ـ خداي ديگري هم هست كه بخشي از هستي را آفريده است. يا اين كه خداي ديگري را عبادت كنيم و يا براي صاحب قبري نماز بخوانيم و براي او قرباني كنيم; اينها همه شرك اكبر است و انسان را از دين خارج مي كند.

شرك اصغر به شركي گفته مي شود كه شارع مقدس به آن شرك اطلاق كرده است; مانند قسم خوردن به چيزي غير از خدا يا قسم خوردن به پيامبر و كعبه و غيره. البته اين شرك، انسان را از دين خارج نمي كند.

خداوند متعال شرك را، اكبر باشد يا اصغر، نمي بخشد.

تصميم گيري در مورد صلح و جنگ و امور كشور به عهده كيست؟

شيخ صالح بن فوزان الفوزان، يكي از علماي وهابي عضو كميته فتاواي عربستان در پاسخ به اين سؤال روزنامه

المدينه اظهار داشت: خداوند متعال مسائل عمومي كشور و جنگ و صلح را فقط به عهده زمامداران، بويژه علما گذاشته است و جايز نيست عموم مردم در آن دخالت نمايند; زيرا موجب تشتت امور و تفرقه شده و به افراد مغرض فرصت مي دهد تا به نيات خود جامه عمل بپوشانند.

وي افزود: مسائل و اموري وجود دارد كه صرفاً ويژه زمامداران و علماست و افراد نبايد در آن دخالت نمايند; زيرا به آنها ربطي ندارد و چنانچه دخالت كنند شيرازه امور از هم گسسته مي شود.

لمس كعبه و مقام ابراهيم جايز است؟

يكي از علماي وهابي، عضو بالاترين مجمع ديني وهابي، در عربستان در پاسخ به اين پرسش مي گويد:

اين عمل جايز نيست! و از كعبه فقط حجرالاسود و ركن يماني را مي توان لمس كرد; زيرا در كعبه و غير آن، چيزي براي لمس كردن وجود ندارد و درباره مقام بايد گفت: مقام چارچوب فلزي موجود نيست بلكه مقام در داخل اين چارچوب قرار دارد و از اين جهت قابل لمس نيست و در واقع مقام سنگي است كه گفته مي شود حضرت ابراهيم روي آن نماز مي خواند و در داخل محفظه شيشه اي قرار دارد و كسي نمي تواند آن را لمس كند. و حتي لمس كردن آن هم جايز نيست!

پاسخ به چند پرسش

شيخ عبدالعزيز بن باز مفتي رسمي عربستان، طي پرسش و پاسخي كه در روزنامه عكاظ عربستان درج شده، به سؤالاتي درباره قسم خوردن با نام پيامبر و ... پاسخ گفته است. از آنجا كه بن باز، مفتي رسمي عربستان، بسياري از زواياي تفكر باطل وهابيت را در پاسخها فاش مي سازد، متن گفتگو را مي آوريم:

س: برخي مردم عادت دارند كه با آوردن نام پيامبر قسم مي خورند و قصدي هم ندارند. آيا بابت اين موضوع از سوي خداوند مجازات مي شوند؟

ج: جايز نيست كسي با آوردن نام پيامبر يا غير او از مخلوقات، قسم ياد كند و اين كار از محرمات و شرك آميز تلقي مي شود; زيرا پيامبر فرمود: «كسي كه مي خواهد قسم بخورد، با نام خدا سوگند بخورد و گرنه ساكت شود.» و همچنين فرمود: «كسي كه بغير از نام خدا قسم ياد

كند، كافر يا مشرك شده است.»

بر مسلمان واجب است كه از اين موضوع اجتناب كرده و از كارهاي گذشته خود نزد خدا توبه كند.

س: در منطقه ما، بر روي قبرها يك لايه سيماني به طول يك متر و عرض نيم متر مي پوشانند و روي آن اسم صاحب قبر يا جملاتي نظير «خداوندا صاحب قبر را بيامرز و ...» منقوش است. نظر شما درباره اين عمل چيست؟

ج: جايز نيست روي قبرها سيمان گذاشته شود و همچنين جايز نيست روي آن چيزي نوشته شود; زيرا نقل شده است كه پيامبر ـ ص ـ از بنا ساختن و نوشتن روي قبر نهي كرده است.

جابر ـ رض ـ به نقل از رسول خدا روايت كرده كه:

«رسول خدا نهي كرده است روي قبر آجري گذاشته شود يا بنايي احداث گردد»; زيرا اين كار از كارهاي اغراق آميز است و لذا از آن منع فرموده است.

ترمذي با استناد صحيح، جمله «و چيزي روي آن نوشته نشود» را بر حديث فوق افزوده است; زيرا كتابت روي قبر، ممكن است به عواقب وخيمي بلحاظ شرعي منجر گردد و از اينرو است كه منع شده است. پس از دفن ميت، خاك روي آن ريخته مي شود و به اندازه يك وجب از زمين، خاك گذاشته مي شود تا فهميده شود در اينجا قبر وجود دارد. اين سنتي است كه در مورد قبرها وجود دارد و رسول خدا و اصحاب او بر مبناي آن عمل كردند و جايز نيست روي قبرها مسجد ساخته شود و يا روي آنها پارچه گسترده شود و يا اين كه گنبدي احداث گردد; زيرا پيامبر اكرم ـ ص ـ فرمود: «خداوند لعنت كند يهود و نصاري را كه بر قبور پيامبران خود مسجد ساختند.»

س: آيا جايز است قطعه اي فلزي يا "پلاكاردي" روي قبر بگذاريم كه روي آن آيات قرآن و بعلاوه نام ميت و تاريخ وفات او .. منقوش باشد؟

ج: جايز نيست روي قبر ميت چيزي نوشته شود، آيات قرآن باشد يا چيز ديگر و نه روي قطعه اي فلزي يا پارچه; زيرا جابر ـ رض ـ به نقل از پيامبر ـ ص ـ گفت: كه پيامبر نهي كرده است روي قبر آجري گذاشته شود يا بنايي احداث گردد.

ترمذي و نسائي با اسناد صحيح، جمله «چيزي روي آن نوشته نشود» را اضافه كرده اند.

پاسخ دو تن از علماي وهابي درباره حجاب

1 ـ شيخ عبدالعزيز بن باز:

حجاب شرعي عبارت است از اين كه زن تمامي بدن خود را در مقابل مردان بپوشاند: سر، صورت، سينه، پاها و دست ها; زيرا همه اين اجزاء در مقابل مرد نامحرم در حكم عورت محسوب مي شوند. چه، خداوند متعال مي فرمايد:

«و اذا سألتموهنّ متاعاً فسألوهنّ من وراء حجاب، ذلكم أطهر لقلوبكم و قلوبهنّ.»

در اينجا مراد زنان پيامبر ـ ص ـ مي باشند و البته زنان ديگر نيز شامل اين حكم مي شوند. حجاب، قلوب زنان و مردان را پاكيزه مي سازد و آنها را از فتنه دور مي كند.

صورت زن، بالاترين شكل زينت است. مو و دست نيز بهمين ترتيب است. زن مي تواند صورت خود را با نقاب بپوشاند، بطوري كه فقط دو چشم يا يك چشم آن پيدا باشد و صورت در پس نقاب پنهان گردد; زيرا زن نياز دارد چشم خود را از نقاب خارج كند تا بتواند راه را بيابد. البته وسايلي مانند «خمار» مي تواند مورد استفاده زنان قرار گيرد تا بتوانند به جلوي پاي خود نگاه كنند.

زن بايد به هنگام رفتن به بازار يا مسجد يا محل كار، از استعمال عطر خودداري كند; زيرا اين خود از دلايل بروز فتنه مي باشد.

2 ـ شيخ محمد صالح عثيمين:

حجاب شرعي عبارت است از اين كه: زن بپوشاند آنچه را كه حرام است آشكار كردن آن. و اولين آن پوشش دادن صورت است كه محل فتنه و محل رغبت و تمايل مردان مي باشد.

واجب است زن صورت خود را از كساني كه به او محرم نيستند بپوشاند و كسي كه ادعا كند حجاب شرعي عبارت از پوشاندن سر، گردن، بدن، پا، ران و بازو مي باشد و به زن اجازه مي دهد تا صورت و دو دست خود را بروز نمايد، در واقع عجيب ترين ادعاها را كرده است; زيرا مشخص است كه محل فتنه و رغبت و تمايل مردان، صورت زن است. چگونه مي توان ادعا كرد كه شريعت منع كرده است كه كف پاي زن پوشيده باشد ولي در همان حال اجازه داده است صورت زن پيدا باشد. اين تناقض در شريعت عظيم اسلامي

ناممكن است و هر انساني مي داند كه فتنه از پيدا شدن و معلوم شدن صورت زن پديدار مي گردد و فتنه حاصل از آن، عظيم تر از فتنه اي است كه از معلوم شدن كف پاي زن حاصل مي شود. هر انساني مي داند كه صورت زن محل رغبت و تمايل مردان است به زنان; مثلا اگر به كسي بگويند كه نامزد تو كف پاي قشنگ با صورت زشتي دارد; با او ازدواج نخواهد كرد ولي اگر به او بگويند نامزد تو صورت خوش دارد ولي پاها و دست او فاقد زيبايي است، در اين حال وي مانعي براي ازدواج با نامزدش نمي بيند.

اظهارات شيخ عبدالله بن جبرين عضو شوراي افتاي عربستان

شيخ عبدالله بن جبرين كه از شيوخ برجسته وهابي عربستان سعودي محسوب مي شود، طي اظهاراتي در جمع هواداران وهابيت در رياض، پايتخت عربستان، مسائل مربوط به تبعيت از زمامداران و پيامدهاي خروج عليه وي را، از ديدگاه وهابيت تشريح كرد. وي با نقل حديثي از پيامبر اكرم ـ ص ـ به اين مضمون كه:

«از ولي امر اطاعت و فرمانبري كن، گرچه بر پشت تو تازيانه زنند و اموالت را مصادره كنند.» در مورد شرايط تصدي زمامداري مسلمين چنين گفت:

ابن قدامه مي گويد: تصدي اين پست از دو طريق صورت مي گيرد:

1 ـ چنانچه عموم مردم به يك شخص بيعت كنند، اين خود دليلي است بر صلاحيت و توانايي او.

2 ـ چنانچه وي با شمشير توانست به قدرت برسد و مردم به او بيعت كردند، بايد عموم مردم از او اطاعت نمايند، گرچه آن شخص قبلا پست ولايتعهدي را نداشته باشد و يا از سوي خليفه قبلي به اين پست گمارده نشده باشد.

علماي مسلمين ]مرادش اهل سنت است[(1) در مورد عدم خروج عليه زمامدار مسلمين بسيار مطلب گفته اند و افزوده اند كه: چنانچه از زمامدار مسلمين ظلم و ستم ديده شود، نبايد عليه وي قيام كرد; زيرا اطاعت از وي بهتر از نافرماني عليه او است!

ابن جبرين افزود:

در تاريخ اسلام، نمونه هاي زيادي در مورد خروج و قيام عليه خلفا وجود دارد كه حاصلي جز فتنه انگيزي و كشتار تعداد بسياري از مردم دربر نداشته است; از جمله در دوران بني اميه وزمامداري عبدالملك بن

1 ـ اين ادّعا واقعيت نداشته و تعداد زيادي از علماي اهل سنت مخالف اين تفكّر هستند.

مروان كه وقتي حجاج بن يوسف ثقفي به زمامداري عراق منصوب شد، بشدّت راه ظلم و ستم را پيمود و مردم را صرفاً روي اتهام به قتل مي رسانيد. پس مردم به تنگ آمده و در يك شورشي بنام شورش ابن الأشعث نه تنها خليفه بلكه خود حجاج را نيز بركنار و به ابن الأشعث بيعت كردند، بطوري كه نقل شده 120 هزار نفر به دور ابن الأشعث، جمع شدند در حالي كه حجاج تنها 20 هزار نفر لشكر داشته است. با اينحال حجاج مقاومت كرد و سرانجام بر ابن اشعث چيره گشت. نتيجه اين شورش چه بود؟ 80 هزار نفر در اين شورش به قتل رسيدند و اين بدان جهت بود كه آنان بيعت را از گردن خود خارج ساخته و خليفه را بركنار و عزل كردند. اينها از شورش خود چه بهره اي بردند! آخرين نفري كه از اين عده به قتل رسيد، سعيد بن جبير بود كه علما در مورد وي گفته بودند:

«هيچ كسي در روي زمين از علم و دانش او بي نياز نبود.» وي 12 سال بعد از اين شورش و در زماني كه فرزند 12 ساله داشته و خود او در اين مدت او را نديده بود، به دست حجاج به قتل ]شهادت[ رسيد.

اينها همه از نتايج اين شورش است كه مردم طي آن حجاج را خلع و از ابن اشعث تبعيت كردند. آنان چه استفاده اي از خلع خليفه داشتند و چه چيزي را به دست آوردند؟!

بنابر اين، بر مسلمانان واجب است كه از واليان امور و زمامداران، گرچه ظالم و ستمگر و سركوبگر و آدم كش باشند، تبعيت كنند! زيرا اين بهتر است كه از آنها نافرماني شود. پس مصلحت اقتضا مي كند كه از تمامي زمامداران فرمانبري و اطاعت كنيم حتي اگر در زمامداري آنها نقص و خلل وجود داشته باشد; زيرا اين مسأله از هرج و مرج و اختلاف بهتر است.