متن کامل

ميقات حج
سال هفتم شماره بيست و پنجم پاييز 1377

تأثير فضاها و مكانهاي معنوي بر بهداشت رواني زائرين مكه معظمه در سال 1376

مليحه نيكزينت متين(171)

گر كسي وصف او زمن پرسد *** بيدل از بي نشان چه گويد باز

عاشقان كشتگان معشوقند *** بر نيايد زكشتگان آواز

امروزه، با همه تغيير و تحولات و نوآوريها و ابتكارات در عرصه رفيع علم و تجربه كه از گذرگاه پر پيچ و خم تاريخ بشريت حاصل شده است، انسان متمدن به همان اصلي پي برده است كه مكاتب آسماني از ديرباز به آن حكم ميراندند و آن نياز جدي آدمي است به دعا، كه بهگفته «آلكسيسكارل»، همانند نيازانسان بهاكسيژن و آب مورد توجه جدي است. او ميگويد: نياز به حس مذهبي و عرفاني را ميتوان نظير نياز به اكسيژن دانست و نيايش نيز شباهتي با

عمل دستگاه تنفس دارد كه روان انسان را به قلمرو مألوف و جايگاه اصلي اش، همچون يك فعاليت زيستي خاص وجود پيوند ميدهد. به بيان ديگر نيايش به عنوان يك عمل طبيعي

بدني و رواني براي رشد نهايي ما ضروري مينمايد و نبايد آن را عملي فقط درخور ضعفا و فقرا به حساب آورد. (صانعي ـ اشرف السادات ـ 75)

اصولاً دعا و نيايش در آدمي امري است فطري، دكتر كارل در اين مورد ميگويد: در نيايش اصولاً مانند گرايش روان آدمي به سوي جوهره غير مادي جهان به نظر ميرسد و عموماً به صورت يك تضرع، يك فرياد و رنج و يا تقاضاي كمك است، ولي گاهي به صورت كشف و شهود و تأمل در باره مبدأ و پايه جهان هستي در ميآيد. آن را ميتوان همچون عروج روان انساني به آستانه خداوندي نيز دانست چون جهشي از عشق و ستايش براي آفريننده اثري بيمانند; يعني معجزه زندگي. در واقع نيايش معرفت تلاش آدمي براي پيوستگي به موجود نامرئي است كه خلاق جهان هستي و روشنايي بخش خرد و راهنما و منجي همگي است. (صانعي ـ اشرف السادات ـ 77)

همزيستي انسان با فشار رواني (استرس) به عنوان يك واقعيت مسلم در زندگي بشر مورد توجه روانشناسان و روانپزشكان ميباشد، مشكلات روانيكه امروزه گريبانگيرانسانها در سراسر جهان، به ويژه در جهان غرب است، چيزي نيستكه بتوان به آساني ازكنارش گذشت; چرا كه ميليونها دلار صرف تربيت نيروي انساني متخصص در زمينه مسائل رواني، تأسيس مراكز روان درماني و روانكاوي و درمان بيماران رواني ميشود اما هيچكدام از اقدامات فوق تا به حال نتوانستهاند آن چنانكه سزاوار است در درمان بيماريهاي رواني مؤثر باشند.

ما مسلمانان تنها دليل را فقدان اصول مذهبي، ايمان به خدا و كم رنگ شدن ارزشهاي اسلامي در دنياي معاصر ميدانيم. در عصر حاضر روي آوردن و بازگشت بشر به هويّت خود و ارزشها و نظامهاي اخلاقي و تعاليم مذهبي; يكي از اميد بخشترين و مؤثرترين عناصر تحول در بهينه حيات اجتماعي آينده به حساب ميآيد. اين بازگشت در حالي است كه در جهان كنوني، انسان و اخلاق اسلامي و انسان اخلاقي در حال فروپاشي است. و در وضعيتي است كه انسانها از خود تهي گشته و به ابزاري تجزيه شده تبديل شدهاند و ديگر انسانها معيار سنجش نيستند بلكه اشياء، ابزار و آزمونها و ماشينها هستند كه معيار سنجش انسانها شدهاند. (مداحي ـ محمد ابراهيم ـ 28)

با اين همه، هنوز باور داريم كه تحول و تغيير در عرصه انديشه و فرهنگ، و از بارزترين و اميدبخشترين شاخصها در عرصه «فرهنگ و انديشه» است. اين تحولات را بايد در دو حوزه «فرهنگ خودي» و «فرهنگ غير خودي» به ارزيابي و تحليل نشاند و شناخت با توجه به اين، ويژگيهاي ارتباطي جوامع باعث ميشود تا هريك از اين دو حوزه امكان تأثيرگذاري متقابل را سريعتر و عميقتر از قبل داشته باشند. «اقتدار فرهنگي» كه اينك عنوان شايسته ملت ماست، بر پايه همان مالكيت «قرآن و عترت» است كه يكي «دريا دريا» و ديگري «بطن بطن» معنا و انديشه و نور است. يكي «لحظه لحظه» و ديگري «كلام در كلام» علم يا وارستگي و راهنمايي و شور رهايي است; رهايي از انديشههاي پليد و مأيوسكننده كه چون تار عنكبوتي انسان را در سطح يك زندگي مادي محبوس مينمايد و جالبتر اينكه قبل از آنكه ما هويت خود را باور كنيم، بسياري از مكاتب ديگر آن را بر ما ثابت كردهاند. اخيرا در ايالت بوستون آمريكا و در دانشگاه هاروارد كنفرانسي با عنوان «ارزشهاي درماني دعا» برگزار شد. دكتر هوبرت بنسون استاد دانشگاه پزشكي و رئيس سمينار، اذعان داشت كه:

«دعا خواندن مغز را بكار مياندازد، عوارض ايدز را كاهش ميدهد، از فشار خون بالا ميكاهد و نازايي را درمان ميكند. تكرار دعاها و بيرون كردن انديشههاي ديگر از مغز، مغز را قادر ميسازد تا تغييرات فيزيولوژيك در خود پديد آورد.»

در هفته نامه «هنگام» مقالهاي با عنوان «دارويي بنام دعا» به چاپ رسيده كه تحقيق يكي از متخصصان بيمارستان تگزاس است در زمينه اثر شفابخشي دعا در بيماران و در آن مقاله به تحقيقات سال 1988م بخش عروق بيمارستان سانفرانسيسكو و تحقيقات سال 1980م. همان مركز در مورد تأثير دعا و نيايش در بهبود بيماريها استناده شده و نويسنده مقاله خود را با اين جمله پايان ميبخشد:

«اگر به اعتبار اين دارو معترف باشيم بايد در نسخههاي پزشكي خود بنويسم هر روز سه بار، دعا كنيد.» (نيكبخت نصرآبادي ـ عليرضا ـ 75)

درپژوهشيديگر باعنوان: «جايگاه رفيع قرآن در پژوهشهاي طب اسلامي» به نقل يكي از مجلات انگليسي آمده است: دكتر «ايمام» به همراه يك تيم كامل پزشكي مدت 8 سال به درمان 75 بيمار بين 8 ـ 2 سال، كه مبتلا به انواع سرطانها بودند پرداخت شيوه درمانـ كه: «درمان سرطان به روش طب سوزني را زير فركانس با استفاده از تلاوت قرآن مقدس» ناميده شده است ـ عبارت بود از عبور تلاوتها به شكل امواج راديويي از درون نقاط طب سوزنيناحيهآسيب ديده، اين عمل موجب يك سري فعاليتهاي بيوفيزيكي و بيوشيمياييـدر سطح سلولهاي بدن شده و عناصر سلولي را مجدداً تنظيم و هماهنگ مينمايد آنها نشان دادند كه اين روش، فيزيولوژي منحرف شده سطرانزاها را مجدداً تنظيم نموده و از نستز كنترل نشده پروتئيها طي سرطان جلوگيري ميكند. (نيك بخت نصرآبادي ـ عليرضاـ 69)

از آنجا كه ارتباط عاشقانه و مستمر با خالق هستي، اثرات سازنده وعميقي در تهذيب نفس، صفاي باطن و بهداشت رواني انسان دارد، همه اديان توحيدي بر راز و نياز با خداوند تأكيد كردهاند و در متن تعاليم خود، زمانها و مكانهاي ويژهاي به آن اختصاص دادهاند. البته مشخص كردن و برجسته نمودن زمانها و مكانهاي استجابت دعا به اين معنا نيست كه بنده دل داده حق نميتواند در غير آنها با خداوند يگانه به نيايش بپردازد و بركه وجود خود را با اقيانوس عظمت او وصل كند، بلكه اين اختصاص و تشخص شرافت و فضيلت ايام الله و بيوت الله را ميرساند.

دين مقدس اسلام براي كعبه و با تعبير «خانه خدا» ارزش و قداست فراواني قائل شده وبه خصوص در مراسم حج كه در روزهاي معين، اعمال ويژهاي با نظمي خاص در مكانهاي مشخصي بهعنوان فريضه حج صورت ميگيرد; قطع دلبستگياز همه مظاهردنيوي وپيوستن ذره وار با منبع نور و هستي آفرينش در قالب انجام مناسك و مناجات با پروردگار بزرگ و بيهمتا ـ را سرلوحه تمام فعاليتها وهدف اصلي از دور شدن از وطن مألوف قرار دادهاست.

علاوه بر كعبه و صفا و مروه و زمزم و منا و عرفات و مشعر كه آغوش خود را به روي ميليونها مسلمان موحد ميگشايند تا زمزمه دعاهاي آنان را در سينه پرراز و رمز خود جاي دهند، مدينه منوره كه مرقد پاك خاتم پيامبران خدا و مسجدالنّبي در آن قرار دارد و قبرستان ماتمزاي بقيع آن كه آرامگاه چهار امام معصوم شيعيان است ـ جزو مهمترين و مقدسترين مكانهاي عبادي مسلمانان سراسر گيتي به شمار ميرود. براستي توفيق بزرگ و فرصت مغتنمي است كه انسان به مكه و مدينه بار يابد و زنگار كدورتهاي رواني و نفساني را با حضور در مواقف اين دو حرم شريف، از آئينه دل بزدايد.

نگارنده كه در سال 1376 همچون قطرهاي ناچيز در مكه و مدينه به درياي موحدان شيفته حق و محب پيامبر و اهل بيت عصمت او پيوستم، تصميم گرفتم با وجود توان و فرصت و امكانات كم تأثير حضور در مكه و مدينه را بركاهش ناراحتيهاي رواني بسنجم و به اين اميد كه اين تلاش مقدمهاي براي پژوهشهاي گسترده بعدي شود.

اهداف پژوهش

1 ـ بررسي توضيحي از نحوه، ميزان، شرايط و علايق فرد در دعا و نيايش:

الف: ميانگين سن، سطح تحصيلاتي، جنس و رده شغلي زائران در چه محدودهاي است؟

ب: تا كنون چند بار به زيارت خانه خدا مشرف شدهاند؟

د: زائران در مكه چقدر زمان صرف دعا و نيايش ميكنند؟

ج: زائران درگذشته (قبلاز سفر به مكه) چقدر زمان صرف دعا ونيايش خود ميكردند؟

2 ـ تغيير ميزان دعا و نيايش در ايام زيارت:

الف: وضعيت رواني زائران قبل از تشرف به مكه و مدينه

ب: آيا حضور در مكه و مدينه در كاهش ناراحتيهاي آنان مؤثر بوده است؟

فرضيات اين پژوهش عبارتند از:

1ـ افسردگي و اضطراب به علت وجود ايمان قلبي در بين زائران، در صد كمي را به خود اختصاص ميدهد.

2ـ نيايش در اماكن مكه و مدينه معظمه به خاطر جوّ معنوي حاكم برآن، برروي سلامت روان زائران جنبه مثبت دارد.

3ـ علاقه زائران براي اجراي فرايض ديني در داخل محوطه و مكانهاي اطراف كعبه، بيشتر از اجراي همان اعمال در داخل هتلها و اقامتگاهايشان ميباشد.

4ـ درصد بيشتر زائران از وضعيت مالي خوبي برخوردارند كه تحصيلات متوسط داشته و بيشتر افراد مسن به ويژه بانوان هستند.

5ـ به علت وجود رابطه نزديك و ارتباط قلبي شديد، تمامي زائران علاقه شديد به برگشت مجدد به عربستان، جهت زيارت در سالهاي آتي را دارند.

6ـ زائران در انتهاي سفر، احساس آرامش و رضايت دروني بيشتري دارند.

روش:

به منظور دستيابي به اهداف و تعيين صحت فرضيات پژوهش، با نظرسنجي از بيش از 100 نفر از زائران ايراني در يك كاروان در مكه و مدينه مكرمه از طريق پرسشنامهاي با سؤالات باز و بسته در ابعاد رواني ـ مذهبي فرهنگي ـ انجام گرديد در انتهاي پرسشنامه نيز سؤالي جهت دريافت پيشنهادها و انتقادات زائران در نظر گرفته شد، بعد از تكميل پرسشنامهها كه در پايان سفر از حجاج گرامي در سفر حج عمره به عمل آمد كليه پرسشنامهها وارد بانگ اطلاعاتي شد و با كمك كارشناسان آمار، اطلاعات مورد نظر تحليل گرديد و نتايج اين تحليل در قالب دستهبندي اظهار نظرات سؤالات باز ونمودارها و جداول سؤالات بسته اعلام شد و صحت آن با توجه به فرضيات از پيش تعيين شده، مقايسه گرديد. اين پژوهش بر روي كليه افرادي كه بالاي 13 سال سن داشتند و از نظر سلامت جسمي و رواني (منظور از نظر قدرت دركي) مشكل خاصي نداشتند و توانايي درك سؤالات را داشتند بررسي شد. افراد در ذكر نام و نام خانوادگي خود مختار بودند تا بدين وسيله حقوق فردي آنان محفوظ بماند.

از آنجا كه تعدادي از پرسشنامهها به دست مسئولان جمعآوري نرسيد و با توجه به توجيهات اوليه در ضرورت همكاري زائران محترم گاها بعضي نسبت به تكميل آن بيتفاوت بودند. اين پژوهش بر روي پرسشنامههايي كه تماماً تكميل گرديده بود انجام شد تا خطاي آماري به كمترين حد خود برسد.

ميانگين جنس زائرين: 1/57 بيشترين درصد مربوط خانمها و بقيه آن 9/42 مربوط به آقايان بود.

در نموداري كه نمايانگر ميانگين سن زائران است، مشخص گرديد كه درصد گروه زير 25 سال و سن 31 تا 40 سال و 51 تا 60 يكسان است و اين نمايانگر اين مطلب است كه جوانان در كنار افراد ميانسال و مسن، علاقه به شركت در مراسم حج دارند و اين دسته جزو افرادي هستند كه نه تنها علاقه دارند بلكه توانايي مالي را نسبت يقينا داشتهاند لذا سرمايهگذاري روي اين قشر از جامعه به ويژه آناني كه داراي تحصيلات بالايي هستند و سن كمتري دارند به عنوان آينده سازان مملكت و روشنفكران جامعه بسيار ضروري به نظر ميرسد.

جدول 1 ـ گروهبندي سطح تحصيلات، سن، تعداد دفعات مشرف شدن به مكه، و ميزان خواندن قرآن در مكه توسط زائران.

متوسط سطح تحصيلات زائران 10 سال; يعني زير ديپلم بود و اين در حالي بود كه متوسط سن آنان 46 سال بوده است. متوسط ساعاتي كه صرف خواندن قرآن در مكه و مدينه شده است 25 ساعت ميباشد. و اين در حالي است كه كمترين ميزان سطح سواد. 1 سال يعني به حد خواندن و نوشتن و بيشترين سطح سواد 20 سال; يعني سمت استادي دانشگاه بود. كمترين سن 22 سال و بيشترين سن 69 ساله بود.

كمترين ساعاتي كه صرف خواندن قرآن شده بود 5 ساعت و بيشترين ساعاتي كه صرف خواندن قرآن شده بود 50 ساعت بوده است. حداقل تشرّف به مكه 2 بار و حد اكثر 5 بار بوده كه متوسط آن 4 بار بوده است.

(نمودارـ3) همانطور كه در نمودار دايرهاي نمايان است بيشترين افراد زائر را افراد زير ديپلم (/7/66) است و (/3/33) را افراد بالاي ديپلم (فوق ديپلم، ليسانس،

فوق ليسانس و دكتري) تشكيل ميدادند.

(نمودار ـ4) در نمودار دايرهاي ديگر، ميزان ميانگين رده شغلي زائران به تصوير كشيده ميشود. در نمودار،/9/61 افراد شاغل بوده و داراي حرفهاي هستند كه از آن درآمد مادي كسب ميكنند. و حدود /1/38 زائران را افراد بيكار تشكيل دادهاند كه محصّلين و دانشجويان و خانمهاي خانهدار كه در آمد خاصي ندارند. جزو بيكاران در نظر گرفته شدهاند.

با استفاده از سئوالي كه 7 عامل از علائم اوليه بيماري اضطراب، استرس و وسواس را در بر ميگرفت، از طريق 5 امتياز (خيلي كم(1) ـ كم(2) ـ متوسط (3) ـ زياد(4) ـ خيلي زياد (5) رتبهبندي شده بود و كلاً جواب كامل حاوي 35 امتياز بود زائرين مورد ارزيابي قرار گرفتند و نمودار زير نشانه سلامت روان و بهداشت زائر در زمان عبادت است.

نمودار 5 ـ سلامت روان و بهداشت زائرين در زمان عبادت:

در پاسخ به سؤالات مربوط به آثار جو معنوي مكه و مدينه در آرامش رواني و سلامت روحي زائران، نمودار زير به دست آمد.

نمودار 6 نمايانگر اين است كه جو معنوي و مذهبي مكه و مدينه ميزان زيادي در آرامش رواني تأثير داشته است; يعني فقط عبادت خود فرد، كه تغيير روحي است، مؤثر نبوده بلكه فضاي معنوي محيط نيز بر روي آنها اثر گذاشته است.

نمودار 6 ـ آثار جو معنوي مكه و مدينه در

آرامش رواني زائران

در پاسخ به سؤالاتي كه در باره ميزان تغيير روحي پس از مراجعت از سفر مطرح ميشود، نمودار زير به دست آمد.

نمودار 7ـ نمايانگر اين است كه تحول زيادي در زائران بوده و بيشترين پاسخ بر گروه «زياد» داده شده است.

پاسخ بعضي از زائران به پرسشها به شرح زير آمده است:

* در لحظه ورودتان به مدينه چه احساس داشتيد؟

ـ قطرهاي بودم در مقابل دريا.

ـ احساس اندوه و خوشحالي داشتم.

ـ شادي و شعف و جودم را فرا گرفته بود.

ـ ذرهاي در بينهايت بودم; بينهايت از عظمت وجلال و شرمنده از اينكه چه بار امانتي بر دوش دارم ليكن هنوز هيچ نميفهمم و نميدانم.

ـ ميخواستم پرواز كنم.

* به هنگام پوشيدن لباس احرام و لبيّك گفتن به خداوند، چه احساسي داشتيد و به چه فكر ميكرديد؟

ـ خوشحال بودم و فكر ميكردم تا خدا مرا ببخشد

ـ يك لحظه فكر كردم خيلي به خدا نزديك شدهام و گريه شوق مجالم نميداد. اصلا فكر نميكردم بيدار هستم مثل اينكه خواب ميديدم.

ـ احساس روز قيامت و برپايي از قبرها كه همه از قبرها بيرون آمده و لبيك ميگويند.

ـ احساس اينكه اي حق تعالي آگاهم به سرشت خويش كه هيچم، كه همه چيزم، كه بنده تو شدهام به طاعتي كه از هرچيز و هركه جز تو شدهام.

ـ احساس حقير بودن و كوچكي ميكردم.

ـ فكر ميكردم لباس احرام كفن من است و حالت لرزش خفيفي داشتم و با خودم عهد كردم كه ديگر گرد گناه به خصوص غيبت نروم.

* آنگاه كه وارد مسجدالحرام شديد و در اولين نگاهتان به كعبه چه احساسي وجودتان را گرفت؟ به خدا چه گفتيد؟

ـ در اولين نگاه به خانه كعبه زبانم بند آمد و نتوانستم چيزي بگويم، بعد از لحظاتي شروع كردم به بيان خواستههايم و از خداوند خواستم كه توفيق گناه نكردن به من بدهد.

ـ احساس كردم كه انسان در مقابل اين عظمت خدايي هيچ نيست. طالب بخشش از خداوند شدم كه تا كنون نتوانستم آنچنان كه شايسته است اجابت حق كنم.

ـ تمام وجودم لرزيد، خدا را شكر كردم و آمرزش خواستم.

ـ خدايا! عاقبت همه را بخير كن و عاقبت ما را هم بخير كن، ايمان و سلامتي كامل به همه عنايت فرما!

ـ از خود بيخود شدم يك لحظه حالي ديگر به من دست داد، نميدانستم چه بايد ميكردم، فقط نماز شكر بجا آوردم و خداوند را شكر كردم ـ زمين را بوسيدم و از خداوند طلب آمرزش كردم.

* در اولين طواف كعبه چه احساسي داشتيد، به نظر شما طواف خانه خدا چه انديشهاي در ذهن انسان ميآفريند؟

ـ آرزو كردم بار سنگيني كه داشتم سبك شود و خداوند گناه ما را ببخشد و در آخرت به ما آرامش خاطر بدهد به نظرم آمد كه ماديات اصلا مطرح نيست و تا ميتوانيم كارهاي نيك كنيم و كسي را از خود ناراضي نكنيم و به زير دستان خود كمك كنيم.

ـ احساس بندگي خدا كردم ونيز به خاطر خدا و حضرت ابراهيم طواف بجا آوردم.

ـ با خود زمزمه ميكردم: خدايا! يك انسان سراپا گناه در حضور تو ايستاده. خدايا! از تو ميخواهم راههاي شيطان را بر ما مسدود كني. همه انسانها چه سياه و چه سفيد دور يك چيز ميگردند و به يك چيز سجده ميكنند و بين سياه و سفيد فرقي نيست; اِنَّ أَكرَمَكُمْ عِندالله أتقيكمْ.

ـ خداوند قلب جهان است و محور وجود. كانون عالمي است كه بر گردش طواف ميكنند و من ذرهاي هستم در حركت فنايي در جهت خدا، براي خدا، در طواف خدا، طواف عشق، پرستش، روح، زيبايي ايثار، توكل، آخرت، معاد، خدا.

* از سعي صفا و مروه چه برداشتي كرديد، چه فهميديد؟

ـ همانطور كه حضرت هاجر با سعي و تلاش خود به هدفش رسيد، انسان هم با سعي ميتواند به مقصد برسد (به عبوديت خدا)

ـ بايد استقامت در مقابل سختيها و گرفتاريها داشت.

ـ تحمل، منطق، نياز، زندگي، واقعيت، عينيّت، زمين، جاده، طبيعت، غريزه، جسم، معاش، سعي كاري و مادي، تلاش مادي، كوشيدن و دويدن جهت رفع نياز و ... را فهميدم.

ـ احساس آرامش كردم.

ـ خيلي سبك شدم، و خيلي چيزها فهميدم كه اصلا در اين چند سال هيچ نميدانستم، اينجا كه آمدم و طواف كردم دنيا در نظرم دور شد.

* آيا خدماتي كه نظام جمهوري اسلامي در سفر حج عمره براي شما انجام داده، موجب رضايت شما شده است؟ كمبودهاي اين سفر را در چه ديديد؟

ـ از همه آنها كمال تشكر را دارم، اميدوارم كه خيرش را ببينند به خصوص از مسئولان كاروان و روحانيون.

ـ بسيار زياد، از همه پرسنل ممنون و متشكرم.

ـ بله، كاستي نداشت.

ـ راضي هستم.

ـ از زحمات جمهوري اسلامي تشكر ميكنيم، اميدواريم كه خداوند توفيقات دستاندركاران را زياد كند كه بتوانند افراد بيشتري را بياورند همگان از اين نعمت الهي بهرهمند شوند.

پيشنهادها و انتقادات زائران عبارت بودند از:

1 ـ اگر زدن قفل و پارچه به حرمهاي مقدس گناه دارد، چرا در كشور خودمان مسئولان مانع از آن نميشوند و دخيل به تمام ديوارهاي حرمها وصل است و اگر گناه ندارد چرا در كشور عربستان مانع از اين كار ميشوند. بهتر نيست اين امر با توجه به فرهنگ خودمان در كشورمان و قبل از رفتن به عربستان براي زائران توصيه شود؟

2 ـ بسياري از زائران نسبت به فرهنگ سفر و مسافرت، كه متأسفانه بعضي از زائران محترم بويژه آنهاكه ازنقاط دورتر به پايتخت ميآمدند و رعايت نميكردند ـ شكايت داشتند. بهتر است در كلاسهاي آموزشهاي احكام حج كه در مساجد برگزار ميگردد. تذكر داده شود.

3 ـ بينظمي دربرنامهريزي، سفرهاي داخلي كاروان در شهر مكه و يا مدينه. و عدم حضور به موقع سرويسهاكهبهتراست درجلسهاي كه مديران كاروانها در سازمان حج و زيارت اجرا ميگردد تذكر داده شود.

4 ـ عدم حضور روحانيون آگاه و قابل كه توانايي هدايت شايسته زائران را قبل از اجراي اعمال و مناسك حج داشته باشند، به چشم ميخورد.

5 ـ بهتر است اذان صبح از بلندگوهاي داخل هتلها مستقيماً پخش گردد.

و در نهايت تشكر بسيار و قدرداني از زحمات كليه مسئولان و خدمه هتلها كه با دلسوزي و خلوص نيت زحمات اجراي اين سفر مبارك را متقبل شدند و در آخر عنايات و تذكراتي در باب پرسشنامه و نحوه ارائه آن داده شد كه اين حقير از تمامي آن بزرگان كمال تشكر را دارم.

مشكلات پژوهش

نظر به اينكه اين پژوهش براي اولين بار انجام پذيرفته بود، نارساييهاي را در بر داشت. عدم آگاهي و توجيه مناسب مردم به منظور پاسخگويي كامل به پرسشنامههاي مربوطه و همچنين عدم وجود مدت زمان مناسب به منظور تكميل پرسشنامهها در دست مردم از طرف ديگر، باعث گرديد كه بعضي از پرسشنامهها ناقص تكميل شود.

نبودن مركز ثابتي براي تهيه نمودار تحليلهاي آماري مشكل ديگر در تكميل اجرايي اين پژوهش بود.

اين تذكرات براي دستيابي به نتيجهاي بهتر پيشنهاد ميشود:

1ـ تهيه پرسشنامههايي با كيفيت بالاتر.

2ـ آگاه سازي مديران كاروانها در توجيه مناسب مردم براي تكميل پرسشنامهها.

3ـ زمانبندي مناسب براي ارائه پرسشنامهها (اگر در سه مرحله تهيه شود بهتر است; يك ماه قبل از سفر، انتهاي سفر و يك ماه بعد از سفر تا كليه تغييرات از بُعد رواني قابل بررسي باشد.)

4ـ اجراي اين طرح در تمام كشورهايي كه اماكن متبركه دارند; مانند سوريه، عراق و ...

5ـ اجراي اين طرح بين مسلمانان ايراني و غير ايراني و مقايسه آنها به جهت بررسي تأثير فرهنگها بر اعتقادات.

ياد آوري:

همان گونه كه در روش اجرا بيان شد اين پژوهش در بين 100 نفر زائر ايراني، آن هم در يك كاروان صورت گرفته است و از اين رو نتايج آن قابل تعميم نيست و تنها ميتواند به عنوان يك طرح مقدماتي به حساب آيد.

منابع:

ـ بيايانگر، اسماعيل ـ مداحي، محمد ابراهيم ـ خلاصه مقاله «نقش نماز در تأمين بهداشت رواني نسل نو»، در كجا چاپ شده؟ 18 و 19 شهريور 1376 ـ صانعي، اشرف السادات، نيكبخت نصرآبادي، عليرضا ـ مقاله ارزشهاي درمان دعا «مجله طب و تزكيه ـ شماره 104 ، 1376 ـ

صانعي، اشرف السادات، نيكبخت نصرآبادي، عليرضا ـ مقاله جايگاه رفيع قرآن در پژوهشهاي طب اسلامي مجله طب و تزكيه شماره 23 سال 1357.

ـ خلاصه همايش «نقش وجايگاه فرهنگ و هنر در بهداشت روان» ـ 18 و 19 شهريور 1376

ـ يونگ، كارل گوستا و ـ ترجمه روحاني فوأد ـ روانشناسي دين ـ شركت سهامي كتابهاي جيبي تهران ـ چاپ سوم 1370

بسم الله الرحمن الرحيم

زائر گرامي!

با اهداي سلام، پرسشنامهاي كه در پيش رو داريد، براي جمعآوري اطلاعات مورد نياز در يك پژوهش، در سازمان حج و زيارت تنظيم شده است كه در آن تأثير نيايش در فضاها و اماكن متبركه بر روي سلامت روان (بهداشت روان) زائران مكه معظمه مورد سنجش قرار ميگيرد، پاسخهاي شما كاملا محرمانه بوده و فقط پرسشگر آن را مطالعه و ارزيابي خواهد كرد، بنابراين خواهشمند است سوالات را با آسودگي خيال و خلوص نيت پاسخ دهيد. «نيازي به ذكر نام شما و يا نام خانوادگيتان نيست.»

در حد امكان كليه پاسخها را در يك سطر درج نمائيد.

«با سپاس از محبت بيدريغتان. التماس دعا»

1ـ جنس:الف) مؤنثب) مذكر2ـ سن: … سال

3ـ مذهب:الف) شيعهب) سني4ـ وضعيت تأهل:الف) مجردب) متأهل

5ـ تعداد سنوات تحصيلي شما چند سال بوده است؟ … سال

6ـ به چه شغلي اشتغال داريد؟ (…) در يك جمله توضيح دهيد.

7ـ لحظه ورودتان به مدينه چه احساس داشتيد؟ (…) چه قدر؟

الف) خيلي كمب)كمج)متوسطد) زيادذ)خيلي زياد

8ـ لحظه ورود به مسجدالنبي چه احساسي داشتيد؟(…)چقدر؟

الف) خيلي كمب)كمج)متوسطد) زيادذ)خيلي زياد

9ـ وقتي اطراف مسجدالنبي(صلي الله عليه وآله) راه ميرفتيد آيا واقعاً اين احساس در شما وجود داشت كه روزي پيامبر و ائمه از اينجا عبور كردهاند و شما جاي پاي آنان قدم نهادهايد؟

الف)بلهب) خيرد) به اين موضوع فكر نكردم

10ـ به هنگام (هنگام) پوشيدن لباس احرام و لبيك گفتن به خداوند، چه احساسي داشتيد و به چه فكر ميكرديد؟ (توضيح دهيد)

11ـ لحظه ورود به مكه چه احساسي داشتيد؟ (…) چقدر؟

الف) خيلي كمب)كمج)متوسطد) زيادذ)خيلي زياد

12ـ آنگاه كه وارد مسجدالحرام شديد و در اولين نگاهتان به كعبه چه احساسي وجودتان را گرفت؟ به خدا چه گفتيد؟ (توضيح دهيد)

13ـ معنويت اماكن مكه ومدينه را تا چه حد آرامبخش روح و روانتان يافتيد؟

الف) خيلي كمب)كمج)متوسطد) زيادذ)خيلي زياد

14ـ به نظر شما چگونه ميتوان از اين سفر بهرههاي معنوي بيشتري گرفت؟ (توضيح دهيد)

15ـ زماني كه كنار قبرستان احد قرار گرفتيد وشهداي احد را زيارت كرديد، آيا اين احساس كه در قبال خون شهيدان تاريخ اسلام مسئووليت داريد؟ و بايد راهشان را ادامه دهيد؟ در شما ايجاد شد؟ چقدر؟

الف) خيلي كمب)كمج)متوسطد) زيادذ)خيلي زياد

16ـ در زمان اولين طواف خانه خدا چه احساسي داشتيد؟ (توضيح دهيد)

17ـ به نظر شما طواف خانه خدا چه انديشهاي در ذهن انسان ميآفريند (چه پيامي دارد)؟ (توضيح دهيد)

18ـ از سعي و صفا و مروه چه برداشتي كرديد، چه فهميديد؟ (توضيح دهيد)

19ـ وقتي مقام ابراهيم را ديديد، آيا به ذهنتان نرسيد كه بايد قدم جاي پاي ابراهيم خليل بگذاريد؟

الف) بلهب) خيرج) اصلا در اين مورد فكر نكردم

20ـ در مدينه و مكه چند ساعت صرف خواندن قرآن كرديد؟ (چند سوره يا آيه ذكر كنيد)

… ساعت … تعدادآيات … تعداد سورهها

21ـ آيا تمام نمازهاي واجب خود را در مسجدالنبي و مسجدالحرام خوانديد؟

الف) خيلي كمب)كمج)متوسطد) زيادذ)خيلي زياد

22ـ به نظر شما دليل آنكه بعضي حاجيان به تذكرات كمتر توجه كرده، بيشتر بدنبال خريد سوغات بوده و يا به هتل مراجعت نموده و كمتر به عبادت (با توجه به اهميت بعد عبادي حج) توجه دارند، چيست؟ (توضيح دهيد)

23ـ به نظر شما در بازگشت به ايران چه سوغاتي براي شما بهتر است تا تهيه كنيد؟ سوغات مادي يا معنوي؟ (توضيح دهيد)

24ـ آيا در پايان سفر احساس ميكنيد با قبل از آمدن به سفر از نظر روحي و رواني فرق كردهايد؟ (تا چه حدودي)

الف) خيلي كمب)كمج)متوسطد) زيادذ)خيلي زياد

25ـ آيا موقع مراجعت تصميم داريد كه تحولي اساسي در روند فكر و انديشه و ادامه زندگي با ديد بهتر و عميقتر ايجاد كرده و پيماني الهي با خداوند ببنديد؟ (تا چه حدودي)

الف) خيلي كمب)كمج)متوسطد) زيادذ)خيلي زياد

26ـ خدماتي كه نظام جمهوري اسلامي در سفر عمره براي شما انجام داده، موجب رضايت شما شده است؟ كاستيهاي اين سفر را در چه ديديد؟ (توضيح دهيد)

27ـ آيا مسئولان كاروان; اعم از روحاني و مدير و خدمه و ... شما را همراهي و راهنمايي كردند؟

الف) خيلي كمب)كمج)متوسطد) زيادذ)خيلي زياد

28ـ اگر سفر اول شما به حرمين شريفين است آيا ناراحت نيستيد و حسرت نميخوريد كه چرا زودتر نيامديد؟

الف) خيلي كمب)كمج)متوسطد) زيادذ)خيلي زياد

29ـ پيشنهادات و انتقادات خود را جهت برگزاري بهتر اين مراسم به اختصار بنويسيد:

...