متن کامل

فصلنامه ميقات حج
سال هشتم شماره سي و ششم تابستان 1380

كتاب شناسي آثار حَمَد الجاسر

رضا مختاري

«حمد الجاسر: دراسة لحياته مع ببليوجرافية شاملة لأعماله المنشورة»،

به كوشش كتابخانه ملّي ملك فهد، چاپ اوّل، رياض، 1415 ق . 1995 م.

حمد الجاسر از بزرگترين مورخان و جغرافي دانان معاصر كشور عربستان و جزو پركارترين دانشمندان اين كشور است كه شهرت جهاني دارد. او در شناخت قبايل و تيره ها و انساب عرب نامور است. حمد بن محمّد بن الجاسر به سال 1328 ق . در روستاي «برود» در منطقه نجد، در خانواده اي كشاورز و فقير به دنيا آمد. در هفت سالگي مادر خود راازدست داد ودوران كودكي را با ناتواني وبيماري پشت سرگذاشت; به طوري كه تا چهار سالگي توان راه رفتن نداشت. مقدمات علوم را ابتدا در روستا و سپس در رياض آموخت و در سال 1341 ق . موفق به حفظ قرآن كريم شد و پس از آن به زادگاهش بازگشت و به تعليم و تدريس بچه هاي روستايش پرداخت.

سرانجام در سال 1346 ق . برادر بزرگش او را براي ادامه تحصيل علوم ديني به رياض برد. او از جمله كتاب هايي كه آموخت «آداب المشيإلي الصلاة» از محمّدبن عبدالوهاب بود.

در سال 1348 حج گزارد و به آموزشگاه اسلامي سعودي (المعهد الاسلامي السعودي) پيوست و در سال 1353 از بخش قضاي شرعي آن فارغ التحصيل شد. و طيّ سال هاي 1353 ـ 1357 به تدريس در يَنْبع، جُده، مكّه، احساء، ظهران و رياض پرداخت.

--[146]--

مدّتي نيز در ظبا در شمال حجاز به سال 1357 به قضاوت مشغول شد.

به سال 1358 به قاهره مسافرت كرد و در دانشكده ادبيات قاهره مشغول تحصيل شد ولي به دليل رويداد جنگ جهاني دوم نتوانست تحصيل در آنجا را تمام كند و پيش از پايان تحصيل به عربستان بازگشت. مدتي نيز به سال 1376 مدير دانشكده علوم شرعي و دانشكده لغت عربي در رياض بود.

وي همچنين به روزنامه نگاري و تأسيس روزنامه روي آورد و در سال 1372 اولين روزنامه در رياض به نام «يمامه» را منتشر كرد. آنگاه به تأليف و تحقيق و نشر روي آورد و «داراليمامه للبحث والترجمة والتأليف» را بنا نهاد و ماهنامه تخصصي «العرب» را به سال 1386 منتشر كرد كه از مشهورترين و معتبرترين مجله هاي كشورهاي عربي است و در سال 1409 فهرست راهنماي 23 ساله آن با عنوان «العرب: مجلة تعني بتاريخ العرب: الفهارس العامّة فيخلال ثلاثة وعشرين عاماً: 1386 ـ 1409» منتشر شد. مجلّة العرب شهرت جهاني يافت و نوعي نهضت علمي در عربستان پديد آورد و دانشمندان بزرگ جهان عرب مقاله هاي خود را در زمينه تاريخ جزيرة العرب و ادبيات در آن منتشر كردند و گروهي از نويسندگان به مناسبت بيستمين سال نشر آن مجلس بزرگداشتي برپا كردند.

شروع نويسندگيِ حمد الجاسر، به سال 1349 برمي گردد كه نوشتن مقاله در روزنامه «صوت الحجاز» را آغاز كرد. سپس نشر مقاله هاي تاريخي خود را در روزنامه هاي «أمّ القري»، «المنهل»، «المدينه» و «البلاد السعوديه» ادامه داد. همچنين مقاله هايي از او در مجلّه هاي مجمع علمي عربي دمشق «الرساله»، «الفتح» و مجلّه دانشگاه رياض به نام «مجلّة جامعة الملك سعود» به چاپ رسيد.

وي افزون بر تأليف، متون بسياري را با دقّت، تحقيق، تصحيح و يا تلخيص كرده است. الجاسر به بسياري از كتابخانه هاي جهان سرزده و در آنها به جستجوي تراث علمي و تحقيق پرداخته است; از جمله آنها است كتابخانه ملّي الجزاير، اياصوفيه، كتابخانه واتيكان و كتابخانه مسجد جامع صنعا.

وي همچنين در سال هاي 1951، 1954، 1958 به ترتيب به عضويت فرهنگستان زبان دمشق، مجمع علمي عراق و فرهنگستان زبان قاهره برگزيده شد.

دولت سعودي در سال 1403 به وي جايزه داد و يكي از كساني كه او را مستحقّ

--[147]--

اخذ جايزه دانست درباره اش نوشت:

«غنيّ عهوده العلميّة عن كلّ تعريف وتقصر أيّ كلمات عن أن توفيه حقّه من الإشادة والتكريم، لقاء جهوده العلميّة والأدبيّة، والتييحقّ للمملكة العربيّة السعوديّة أن تعتزّ بها كلّ الاعتزاز ولذا فنحن نضعه علي قمّة المرشّحين لنيل جائزة الدولة السعودية فيالأدب».

الجاسر در سال 1421 بدرود حيات گفت.

به پاس خدماتِ بسيارِ حمد الجاسر به فرهنگ و ادب و جغرافياي عرب و به خصوص جزيرة العرب و عربستان، كتابخانه ملّي ملك فهد در رياض به سال 1415، كتابي در معرفي وي و آثارش، تأليف و نشر كرد. اين كتاب در 260 صفحه رحلي كوچك و با كاغذ گلاسه و به شكلي بسيار زيبا با عنوان «حمد الجاسر: دراسة لحياته مع ببليوجرافية شاملة لأعماله المنشورة»، در دو بخش اصلي تنظيم و چاپ شده است:

بخش اوّل: شامل زندگي نامه و فعاليت هاي علمي و نيز تصاوير و دست خط هايي از او; كه عمده آگاهي هاي ما از زندگي او، از همين بخش گرفته شده است.

بخش دوّم: شامل معرّفي بيش از يك هزار و يكصد اثر از وي; اعمّ از تأليف، تحقيق، ويرايش، مقدمه نويسي بر آثار ديگران، مصاحبه، نقد و معرفي كتاب در مجلّه ها و روزنامه هاي مختلف، با ذكر دقيق منبع; از قبيل نام كتاب يا روزنامه و مجلّه، سال نشر، شماره صفحات، عنوان بحث و...

در پايان نيز دو فهرست; يعني فهرست مؤلفان و فهرست موضوعات درج شده است كه به خصوص فهرست دوّم بسيار راهگشاست و با يك نگاه كلّي مي توان از همه كارهاي الجاسر درباره موضوعات گوناگون آگاه شد.

اين اثر تمام آثار علمي حمد الجاسر در سال هاي 1351 تا 1415 را به ترتيب الفبايي عناوين آنها، به دقّت معرفي كرده و محلّ نشر و ساير چگونگي هاي آنها را نشان داده است. هر مقاله يا نقد و معرفي كتاب يا تأليف و تحقيق وي در اين فهرست يك شماره دارد و در فهرست هاي پاياني كتاب به اين شماره ارجاع شده است. البته عملا اين آثار، مقاله هاي كوتاه است كه گاهي در چند شماره مجلّه يا روزنامه اي چاپ شده و در اين ميان

--[148]--

سفرنامه هاي حمد الجاسر يا معرفي هاي او درباره سفرنامه هاي ديگران سهم بسزايي دارد. نمونه هايي از آثار وي از اين قرار است:

* الآثار الاسلاميّة فيمكّة المشرّفة (ش1).

* أحاديث حول تراثنا المبعثر فيمكتبات العالم (ش32 ـ 26).

* الأخبار الغريبة فيذكر ما وقع بطَيْبة(1) الحبيبة (ش36 و37)

* دعوة للعلماء لتبيين حدود عرفات، مزدلفة، مني (ش318).

* الدكاترة والعبث بالتراث (ش330 ـ 319).

* رحلة الي طَيْبة (ش409 ـ 405)

* الرسّ فيالقرآن الكريم وآراء الباحثين حوله (ش413)

* القطائع النبوية (ش599 ـ 592)

* ما اتّفق لفظه وافترق مسمّاه من أسماء الأمكنة (731 ـ 615)

* مخطوطات جديدة بالدراسة والنشر (ش753 ـ 745)

* المدينة المنوّرة فيمطلع القرن الثاني عشر كما يصفها النابلسيفيرحلة (ش769 ـ 761)

* المرأة فيحياة الشيخ محمّد بن عبدالوهاب (ش772)

* المغانم المطابة في معالم طابة(2) تأليف فيروزآبادي، تحقيق حمد الجاسر (ش859)

* مقام إبراهيم(عليه السلام)، از فاكهي (م272)، تحقيق حمد الجاسر (ش862)

* مكّة المكرّمة فيالقرن السابع، كما فيرحلتيالتجيبيالأندلسي(ش869)

* المناسك و أماكن طرق الحجّ و معالم الجزيرة، از ابن اسحاق (م285) تحقيقِ حمد الجاسر (ش889 و890)

* من نوادر المخطوطات (ش1047 ـ 1045)

* مؤلّفات فيتاريخ المدينة (ش1070 ـ 1067)

* نونية الكميت بن زيد الأسديوشرحها لأبيرياش اليمامي، تحقيق حمد الجاسر (ش1102)

* وصف المدينة المنوّرة فيسنة 1303، از علي بن موسي افندي، تحقيق حمد

1 . طيبه وطابه يكي از نام هاي مدينه طيّبه است.

2 . همان.

--[149]--

الجاسر (ش1112 و1113)

* وصف مكّة شرّفها الله وعظّمها، و وصف المدينة المنوّرة كرّمها الله، ووصف بيت المقدس المبارك ما حوله، از تلمساني(م676) تحقيق حمد الجاسر (ش1114)

اميد است اين مقاله كوتاه در معرفي تلاش ها و كوشش هاي حمد الجاسر، درسي باشد براي همه ما كه بيشتر براي معرّفي و احياي آثار و مآثر شيعه بكوشيم و در دفاع از مذهب خود بيشتر تلاش كنيم.