متن کامل

ميقات حج - سال شانزدهم - شماره شصت و دوم - زمستان 1386

فهرست اسناد حج گزاري دورة قاجاري در بايگاني عثماني و ايراني

اسرا دوغان

ويژگي هاي كلي اسناد عثماني

دردورة صفوي ، مهم ترين منبع دولت عثماني در تاريخ نگاري ، اسنادِ دولتي است كه از آن ها با نام « دفاتر مهمه » يا « فرمان هاي سلطان عثماني » ياد مي شود . اين اسناد داراي اطلاعات ارزشمند بوده و تا كنون نزديك به 20 مجلدِ آن ( كه كمتر از 1% دفاتر است ) ، از سوي مركز امور بايگاني دولت چاپ شده است . گفتني است دفاتري كه هنوز چاپ نشده ، در مركز اسناد دولت موجود است .

در واقع ، هم اصل اسناد ـ كه به تركي عثماني است ـ و هم بازنويسي آن ها ، به تركي امروزي موجود است .

يك مقايسة ساده نشان مي دهد كه اسناد آن دورة عثماني ، امروزه در دسترس تر و منظم تر از اسناد ايراني مربوط به دورة صفوي است . به سخن ديگر ، منابعي كه شبيه دفاتر مهم عثماني است ، از دولت صفوي در ايران باقي مانده باشد ، بسيار اندك است . اطلاعات ما از اين دوره ، در منابع ايراني ، مربوط به تواريخ است نه اسناد .

چكيده اي ازاسناد ديگر عثماني دربارة حج گزاري ايرانيان ، ازسال1205 به بعد را مي توان درسايت كلّ بايگاني عثماني ، كه دراختيار همه است ، www.devletarsivleri.gov.tr ) يافت ، ولي اين اسناد هنوز شامل دفاتر مهم نمي شود .

اسناد حج گزاري ايرانيان در دورة عثماني ، افشاريه و زنديه ، در مجموعه اي با نام خط همايونHAT ) ) گرد آمده است . مع الأسف اين اسناد مانند دفاتر مهم ، هنوز به چاپ نرسيده ولي خلاصة آن ها در سايت ياد شده موجود است .

نيمي از اسناد دورة قاجاريهِ موجود در عثماني هم همين حكم را دارد . اما نيم ديگر كه از سال هاي 1250 تا 1327 را شامل مي شود ، در سايت پيش گفته موجود است و البته با نام خط همايون نيست . اين ها در واقع اين ها دفاتر ديگري هستند .

نخستين سند از دورة قاجاري ـ با قدري تسامح ـ از سال 1205 است كه در اينجا آورده ايم . اسناد خط همايون تا سال 1250 بوده و بقيه از دفاتر ديگر است .

ويژگي هاي اسناد ايراني در دورة قاجار

هرچند از دورة صفوي ، اسناد ايرانيِ موجود است ، اما اسناد دورة قاجاري ، هم بيش تر و هم منظم تر است . اين اسنادكه عمدتاً در وزارت خارجة ايران ـ مركز اسناد ـ نگهداري مي شود مربوط به سال هاي 1265 تا 1327 است . بيشترين آن ها مربوط به سال 1319 قمري است . در واقع اسنادي از ايران كه در اينجا معرفي مي شود ، مربوط به سال هاي يادشده است و جمعاً به71 مي رسد . [ 138 ]

غير از اسنادي كه از وزارت خارجه در دسترس ماست ، چاپ بعضي از اين اسناد در كتاب « اسناد برگزيدة سياسي ايران و عثماني » را نيز مشاهده مي‌كنيم . [ 139 ] در جلد3 [ 140 ] و5 [ 141 ] اين كتاب ، با شماري از نسخه هاي اصلي اسناد مواجه هستيم . [ 142 ] البته احتمال مي دهيم كه در مركز اسناد ملي هم اسناد ديگري بوده كه در اينجا مورد استفادة ما قرار نگرفته است .

افزون برآنچه گذشت ، چندين سند ديگر در كتاب « اسناد روابط ايران و عربستان سعودي » ( 1357ـ1304خورشيدي ) [ 143 ] وجود دارد . همچنين چند سند ازآن ، در مقاله اي از آقاي رسول جعفريان ، در فصلنامة « ميقات حج » با نام « چند نامه از كارپرداز جده و سرپرست حجاج ايراني » ( 1316 ) چاپ شده كه در فهرست ما آمده است .

فهرستي از اسناد وزارت خارجه را در بارة مسائل حج دورة قاجاري ، ايشان در اختيار ما گذاشته است كه بدينوسيله از وي تشكر مي كنيم .

ويژگي اسناد ايرانيِ مربوط به بخش حج است كه در آن حج به تنهايي ذكر نشده ، بلكه هميشه به همراه عتبات عاليات بدان نگاه مي‌شود . ولي از آنجا كه عتبات موضوع تحقيق ما نبود ، از بحث درخصوص آن خودداري كرديم .

هدف اصلي در اين مجموعه ، ارائة فهرستي اجمالي از اسناد حج در دو كشور بوده تا بتواند پاية يك تحقيق منسجم در اين باره باشد .

گفتني است ترتيب فهرست اسنادي كه در اينجا آمده ، بر پاية تاريخ سند است .

موضوعات درج شده در اين اسناد ، بسيار متنوع و مربوط به رخدادهاي مختلف سياسي ، اجتماعي ، بهداشتي ، دشواري هاي طول راه ، سرقت ها ، قتل و غارت ، مرگ و ميرها ، جواز عبور ، ماليات ها و . . . مي باشد .

دراين ميان ، گاهي با نمونه هاي اجتماعي بسيار جالبي نيز مواجه مي شويم كه مهرباني و صميمت عثماني ها در رابطه با حج گزاري ايرانيان را به ما نشان مي دهد .

براي نمونه ، اسنادي در بارة پيدا شدن اسب باقر ندمي از حجاج ايراني ، تسليم اموال متروكة حاج حسين ايراني به خانواده اش ، توجه عثماني به نزاع ميان حجاج ايران و داغستان ، قانع كردن مادر شاهزادة ايراني عباس ميرزا كه در بازگشت از سفر حج ، قصد رفتن به اروپا از طريق مصر را داشت ، به انصراف از تصميم خود ، ممنوعيت حج از سوي ايرانيان براي فقرا و دراويش و كمك و تقدير ايرانيان به ساخت راه آهن عثماني بسيار جالب توجه هستند .

در اين اسناد ، با مشكلات ايرانيان در مسير حج آشنا مي شويم كه گرفتن ماليات از وسايل سفر ؛ مانند اسب ها و . . . كنترل تذكره و مشكلات ناشي از آن در ارزروم ، حلب ، شام ، اسكندريه ، بغداد و كرمانشاه ، كشتي هاي انگليسي و مشكلات ايجاد شده از طرف آن ها براي حجاج ايراني ، تلاش عثماني ها در باز شدن راه جبل و برطرف شدن فتواي علما در اين باره ، تأخير كاروان حج به خاطر حمله دارها ، سه شهبندر ( كار پرداز ) عثماني در بوشهر .

پيش از ارائة فهرست اسناد قاجاري ، نمونه هايي از اسنادِمربوط به دورة صفوي ، افشاري و زندي از ميان اسناد عثماني را براي شما ارائه مي كنيم :

نمونه هاي صفوي

1 . « به بيگلربيگيِ وان ، حكم شد كه به معصوم سلطان ، كه قصد سفر حجاز دارد اجازة سفر داده ، در ورود به وان از طرف دولت عثماني به صورت عالي مورد استقبال قرار گرفته و با وي در ملحق شدن به قافله حج معاونت گردد » .

DM7 / IـII 410/1180 Tarih hicri ( 29Ramazan 975 )

2 . « ورود معصوم بيگ به آناتولي از طرف عثمانيان ، همانند يك وضعيت فوق العاده تلقي مي‌شود . . . قبل از ورود معصوم سلطان به وان ، كه به قصد حج به سمت اين شهر به راه افتاده بود ، اوضاع منطقه را طوري به وي جلوه دهيد كه گويي نظاميان عثماني با كلية تجهيزات به صورت آماده باش درآمده و مرزها مملو از سربازاني است كه هر لحظه منتظر شروع جنگ مي‌باشند . علاوه بر اين ، از آنجا كه بسيار زودتر از زمان حج آمده ، وي را در روها ( شهر عرفة امروز ) و يا بيرجيك‌ جاي دهيد و حد ده روز قبل از زمان حج ، او را به سوي شام بفرستيد .

DM / 7ـ2 259ـ2491 ( 27Cemaziyel evvel 976

3 . حكم به بيگلر بيگي ديار روم در خصوص جمع آوري برات هايي كه به نام شاه و به قصد تجارت با ايران در زمان حركت معصوم خان به مكه در روستاي بورجي از توابع سنجاق سيورك صادر شده بود و مجازات كساني كه به آن جانب مال التجاره ارسال داشته اند .

MD 6/30 25/12/ Tarih hicri 15/s/985

4 . « بعضي از عجم‌هاي معروف به « رفض و الحاد » خانه‌هايي بلند در خارج از حرم شريف ساخته ، صالحان مشغول به عبادت در حرم شريف را بي‌حضور كرده و شبانه با اهل و عيال و تشك و گهواره‌هاي خود ، رو به حرم شريف خوابيده ، اوضاع ناشايستي چنين بي‌سرانجام اعلام مي‌شود . مناسب نيست كه منازل به ديوار حرم شريف متصل شوند و آن خانه و خانه‌هايي كه به حرم شريف متصل شدند ، همه با خاك يكسان شوند » .

MD 26, s . 243, 697ـ13Cemaziyel evvel 982

5 . حكم به قاضي مكه در جواب نامة وي مبني بر لزوم ويران كردن سه طبقه شب نشيني اولاد قاضي سابق مكة مكرمه ، مرحوم رضي مخدوم درحوالي جوار بيت الله الحرام شب نشيني هاي مذكور با خاك يكسان شده ، نتيجه نوشته گشته به طرف ما ارسال گردد . صورت متفاوت از اين حكم قهوه خانه ها وحاشيه ها بر سر راه براي داد و ستد ساخته شده و براي مردم مزاحمت ايجاد مي كند . تماماً با خاك يكسان گردد .

DM 6/64 45/16/ Tarih hicri , 9/n/996 DM 6/64 295/108/ Tarih hicri . 996

نمونه هاي افشاري ـ زندي در بايگاني هاي عثماني

از دورة افشاريه تعداد اندكي سند را تنها به عنوان نمونه معرفي مي كنيم :

1 . توافق نامة دولت عثماني و نادرشاه ، پادشاه ايران ، براي تأمين امنيت و سلام حجاج در مسير حج .

Tarih hicri . ( 1156 ) HATـ3/92/D

2 . سندي دال بر آن كه والي بغداد محمد پاشا ، مصطفي افندي را به عنوان ايلچي خود فرستاده و درخصوص امور حج با مقامات ايراني مذاكره نمود .

Tarih hicri ( 1159 ) HATـ4ـ125

3 . عهدنامة احمد پاشا درخصوص برقراري امنيت راه هاي حج در زمان حركت حجاج در مسير ايران ـ بغداد ـ شام ، تحت نظارت امير الحاج ، عدم اخذ ماليات از حجاج ايران درصورتي كه مال التجاره‌اي به همراه نداشته باشند و رفتار نيكو با زائران مكه .

Tarih hicri . ( 1159 ) HATـ2

4 . شكايت حجاج ايراني مبني بر اخذ ماليات از ايشان ، به رغم مغايرت با احكام معامله و عدم تحويل اموال باقي مانده از حجاج ثروتمند ايراني كه در بغداد و بصره به خاطر وبا مرده بودند ، به ورثه ايشان و امر سلطان عثماني در ارائة تسهيلات به حجاج هندوستان و تركستان و حجاج ايراني .

Tarih hicri . ( 1189 ) HATـ6/202

5 . ارسال مكتوبي به دولت ايران درخصوص بيان هدف دولت عثماني از ارسال قواي نظامي دولت عليّه به طرف بغداد و بصره به خاطر تأمين امنيت حجاج ، تجار و مسافران و بدين وسيله جلوگيري از بروز حوادث در مرزهاي طرفين .

Tarih hicri . ( 1189 ) HATـ6/202/A

6 . در جواب نامه سفير زند علي خان ، عبدالله بيگ آمده است كه شكايات ايرانيان بي پايه و اساس است و حقوق حجاج ، زوار و ايلچي‌هايي كه از راه شام ـ بغداد رفت و آمد دارند ، مراعات مي‌شود .

Tarih hicri . ( 1189 ) HATـ7/218

7 . بيانات و توصيه‌هاي عبدالله بيگ سفير ايران درخصوص تأمين امنيت رفت و آمد حجاج ايراني در قلمرو دولت عليّه و ضبط اموال باقي مانده از حجاج ايراني ، كه در سفر مكه وفات يافته بودند ، از طرف واليِ بغداد ، عمر پاشا .

Tarih hicri . 1199,HAT6/201/B

فهرست اسناد دورة قاجار [ 144 ]

سندي در خصوص عدم اخذ ماليات اضافي از حجاج ايراني .

Tarihi hicri . 1205, HAT, 94, 3833

مكتوبي داير بر سهولت امور حجاج و عدم اخذ ماليات از ايشان از جانب آقا محمد خان قاجار كه در اين باره صادر كرده بود ، خطاب به شريف مكه .

Tarihi hicri . 1210, HAT, 161/6696

خبر قيام عجم ها عليه آل سعود ( وهابي ها ) كه به مشهد شريفين تجاوز نموده بودند و نگراني والي بغداد از احتمال وقوع آن و تأكيد بر دوستي با ايرانيان به خاطر محافظت بغداد دست وهابيان و ايراني ها .

Tarihi hicri . 1217, HAT, 94,3816

Tarih h . 1221, HAT, 161 . 6709

سندي دربارة حج اكبر شدنِ سال و اخذ ماليات « حزمه » كه تا آن دوره رايج بود و منع آن از جانب مأموران محمدعلي پاشا .

Tarihi h . 1223, HAT, 345/ 19690

هشدار امير صرّه درخصوص توقيف قافلة حج و صرّه در حمص و احتمال غارت آن از طرف مير بشير و نيروهاي قزلباش در اطراف شام .

Tarihi h . 1237, HAT, 385/20641/A

خبر يغما و چپاول حجاج ايراني در مملكت عثماني و اداي حرمت نسبت به آنان .

Tarihi h . 1238, HAT, 3/80,

25Tarihi h, 1239, HAT, 550/27133

هشدار و منع حجاج ايراني از طرف والي شام از انجام اعمال مغاير سنت در حال طواف و اداي نماز در شهر مكه .

Tarihi h, 25/RA, 1240, HAT, 550/27133/ . C

ممنوعيت اخذ پول از جانب شيوخ جديده از حجاج ايراني .

. Tarihi h . 1242, HAT, 544, 2909

ترفيق عساكر عثماني براي عدم آزار و رنجش كساني كه اسمشان آمده ، ايشان به مرحلة مذيرب ، سبب توقف حجاج عجم در حلب .

Tarih hicri . 20/L/1242, HAT, 549/27116/ . D

Tarih hicri 1247, HAT, 353/19870/ . B

و عريضة سرعسكر عربستان ، محمد پاشا در خصوص مقصود توقّف حجاج عجم به صدارت عثماني .

Tarih h . 1247, HAT, 353/19 870/ . A

و سندي ديگر درخصوص اين توقف .

Tarih hicri 1248/HAT, 354/19899

عفو شاهزادگاني كه به دنبال وفات شاه ايران به دولت عثماني پناهنده شده بودند ، ‌از طرف شاه جديد محمد شاه قاجار و تقاضاي بازگرداندن ايشان به كشور ، عدم امكان انجام اين امر از طرف دولت عثماني و اعلام صرف نظر كردن شاهزادگان از حقوقشان در ايران و تمايل ايشان به تحمّل حبس در زندانِ شريفِ مكه در صورت رضاي شاه به مجازات حبس .

Tarih hicri 1250/HAT, 2/39

اختصاص معاش براي دو متفرشة شاهزاده هاي ايراني كه به سمت حجاز رفته و

آنان را در سعادت ( استانبول ) رها كرده بودند .

Tarihi h . 15/L1255, I . HR . 2/48

از سال 1256 به بعد ، اسناد ايران و عثماني را باتوجه به سال و با مقايسة آن در دو طرف ذكر خواهم كرد ؛ زيرا اسناد ايراني از اين تاريخ شروع شده اند . از آنجا كه در آرشيو ايران با اسناد زيادي در رابطه با حج روبرو هستيم ، من تنها اسنادي را كه به صورت مستقيم به عثمانيان مربوط بود ، مورد بررسي قرار دادم .

تقرير مصلحت گذار ( كارپرداز ) ايران به صدور پنج فرمان دربارة حفظ حجاج ايران و عدم اخذ ماليات گمرك از اموال ايشان و ايجاد سهولت در امور سيصد ايراني ، كه به قصد حج وارد ارزروم شده بودند .

Tarihi h . 20/N/1260, DVN . DVE, 11/32

مساعدت لازم درخصوص ميرزا ابراهيم آقا و والدة وي ، كه از طريق اسكندريه عازم حجاز بودند .

Tarihi h,8/N/1261,HR . MKT . 9/21

اخذ تعهّد از شيخ جبل شمر و سايرين دربارة امنيت و راحتي حجاج شرقي كه به راه جبل ـ شمر قصد حجاز داشتند .

Tarihi h, 27/Z/1262, A . MKT, 57/16

تثبيت عدم صحت ادعاي ايرانيان مبني بر طلب اعادة مبلغي كه به گفتة آن ها به طور غيرقانوني اخذ شده بود .

Tarih h,27/CA,1263, HR . MKT . 18/19

طلب ايلچي ايران به مشير ارزروم مبني بر نوشته شدن امر عالي براي محافظت از حجاج ايراني و صدور « بوير ولدو » در اين باره .

Tarihi h 8/C/1263,A . DVN . EVE,11/38

طلب مصلحت گذاران ايران در عثماني ، براي فرستادن فرمان به والي بغداد ، در خصوص محافظت از حجاج ايراني در طول مسيري كه از جانب بغداد ـ بهشت آباد به سمت حجاز در حركت بودند و « بويرولدو » ي صادر شده در اين باره

Tarih h,13/B/1264, A . DVN . DVE . 20/89

درخصوص تحقيق والي حلب ، خليل كامل در مسألة سرقت اسب باقر از حجاج ايراني در عينتاب و قتل حسين در حلب و غصب پول نقد و اموال وي .

Tarih h,27/M/1265,A . MKT,165/35

پيدا كردن غاصبان اموال ايرانيان در حوالي حلب و تسليم اموال به صاحبانشان .

Tarih h, 20/L/1265,HR . MKT,27/25

منع اموري همچون اخذ پول از حجاج ايراني ، كه روضة مطهره و تربت امام حسن * را زيارت مي‌كنند و عدم بدرفتاري با كساني كه پول نپرداخته‌اند .

Tarih h,15/B/1265,HR . MKT,26/32

نامه‌هاي مربوط به واليان شام و حلب درمورد دستگيري اشقيايي كه ايرانيان عازم به حجاز را غارت كرده و يك تن از آنان را كشته بودند .

Tarih h 13/Ra/1265,HR . MKT,32/6

پيدا كردن غاصبان اموال حجاج ايراني ، كه در حال حركت به سمت مكه در حوالي حلب بودند و بازگرداندن اشياي مذكور به صاحبانشان .

Tarih h 20/L/1265,HR . MKT,27/25

پيدا كردن غاصبان اموال و اشياي حجاج ايراني در اطراف حمص و تسليم اموال به صاحبانشان .

Tarih h 03/C/1266,HR . MKT,32/6

تسليم اموال به جا مانده از حاج حسين ، كه در جدژه وفات كرده و اموالش در بيت المال عثماني موجود بود ، به سفارت ايران .

Tarih h 30/B/1266,HR . MKT,34/70

مشخص شدن اموال غصب شده از ايرانيان و تسليم آن به مأمور ايران ، براي بازگرداندن به صاحبان مال و دستگيري غاصبان .

Tarih h 3/C/1266,HR . MKT, 32/17

تحصيل طلب‌هاي حاج ابراهيم از اتباع ايران ، كه در حجاز فوت شده و رضا آقا كه در شيخ لي وفات كرده بود ، از ساكنان منطقة شيخ لي .

Tarih h 17/R/1260,HR . MKT,31/5

فعاليت هاي اصلاح احوال نامناسب عشاير و اعراب در حوالي ايران و بغداد و اخذ تدابير مقتضي دربارة تأمين امنيت راه كه در آن سال حجاج به خاطر ناامني آن از انجام حج بازماندند .

Tarih h 19/Z/1267,A . AMD,32/54

آمدن حجاجي كه از بغداد به راه جبل شمر در حركت بودند ، به نجف .

Tarih h 05/Z/1268,I . DH 258/15960

اخذ تضمينات از عبدالرحيم روس كه در نزاع ميان ايرانيان و حجاج داغستان ، حاج قاسم تبريز را مجروح كرده بود .

Tarih h 01/M/1268,A, MKT, UM, 81/13

همدستي علي همداني از حجاج ايراني با ناخداي كشتي و به راه انداختن نزاع ساختگي و نيمه كاره رها كردنِ سفر و مجازات عثماني در حق ناخدا .

Tarih h 16/S/1268,HR . MKT, 40/45

در ميان اسناد ايراني ، اولين سند مرتبط با عثماني‌ها به تاريخ 1269 مي‌باشد .

اموال حاج حسين طباطبايي ، وكيل محمد خان شيرازي در جده از طرف پاشاي حاكم جده به فروش گذاشته شد . سال 1269/كارتن 7/ پرونده 19/صفحه 4ـ4

سند عثماني مربوط به اين سال :

ـ درخواست نواب عباس ميرزا براي رفتن به حج ، به همراه والده و عدم پذيرشِ آن ها در ولايت بغداد ، به خاطر نداشتن تذكرة مرور .

Tarih h 25/Z/1269,HR . MKT,64/34

ـ دستگيري كساني كه در بين عينتاب و كليس دو تن از ايرانيان را كشته و اموالشان را به يغما برده بودند .

. Tarih h 04/Za/1269,HR . MKT, 62/2/

ـ تحويل ماترك اموال حاجي ايراني پهلوان حاج ابراهيم كه در راه مكه وفات كرده ، به حكومت براي ارسال به خانواده وي و اعلام انصراف از فرستادن خانواده متوفي به ايران به سفارت اين كشور .

Tarih h, 02/R/1269,HR . MKT,54/72

ـ مجازات و تضمين افرادي كه اموال ايرانيان را غارت كرده‌اند .

Tarih h . 20/N/1269,A . MKT . UM,138/13

ـ محاكمه و اخذ تدابير مقتضي درمورد كساني كه حجاج ايراني را مجروح و اموالشان را سرقت نموده بودند .

Tarih h 04/Za/1270,HR . MKT,80/70,

30/Za/1270,A MKT . UM,162/96

ـ قصد والدة شاهزادة ايراني ، عباس ميرزا در بازگشت از حجاز براي سفر به لندن از طريق مصر و انصراف وي از انجام آن به دنبال درخواست شاه .

Tarih h 22/Ca/1270,A . AMD, 50/70

ـ انجام مساعدت لازم براي شاهزادة ايراني ، عبدالكريم ميرزا در سفر به سوي حجاز .

Tarih h 29/Z/1270,HR . MKT . 86/41

ـ هزار كيسه طلا هدية دولت ايران براي تعمير مزار امامان بقيع شريف .

. Tarih h 24/B/1271,E . H . R, 119/58/63

ـ اعلام خبر سوار شدن شاهزادة ‌ايراني ، عبدالكريم ميرزا به واپور براي عزيمت به حج .

. Tarih h 13/M/1271,A . MKT . NZD,118/50,

ـ پيدا كردن اموال و پولي كه از حجاج ايراني به يغما رفته است .

Tarih h 04/M/1271,HR . MKT,87/23

ـ در ميان اسناد ايراني ، تعداد ده سند مربوط به سال 1271 مشاهده مي‌شود ، ليكن هيچ كدام از آن ها به عبدالكريم ميرزا ، حج وي و اموال غارت شده از ايرانيان مربوط نمي‌شود .

اعطاي نشان مجيديه ، رتبة چهارم به چاووش باشي حجاج ايراني ، حاج مير بهاءالدين .

Tarih h 18/Ra/1275

ــ دستگيري بعضي از راهزنان آقچه داغ كه در حادثة‌ مذكور نقش داشته‌اند و جستجوي سايرين در همين راستا عزل مدير قضاي مربوطه .

Tarih h 30/Ra/1272,A . MKT . UM,432/18

ـ سفر مخفيانة پسر شريف مكه ، عبدالله بيگ ، با لباس مبدّل . در اين رابطه سندي در آرشيو ايران وجود نداشته و سندهاي موجود در خصوص راه جبل مي‌باشد .

ـ امير حج ، عبدالعزيز به همراه پنجاه نفر وجمعي از حمله داران و حكام ، قريب به 150 نفر در نجف حضور داشته و حاج هنوز در نجف جمع نشده‌اند ، در كربلاي معلاّ هستند و امسال حاج بسيار كم است .

تاريخ 1276/529/1/5ـ ح ( ص 516 ، اسناد سياسي )

ـ دستگيري راهزناني كه به حجاج ايراني همراه شاهسواي خان در ورود به ملاطيه حمله كرده و دو تن از ايشان را كشته ، اموالشان را غصب كرده‌اند .

Tarih 08/Za/1276,MKT . UM,407/33

ـ پيدا كردن اشيا و اموال حجاج مذكور و مجازات و تأديب غاصبان .

Tarih h 30/M/1277,A . MKT . MHM,192/2

ـ استرداد كامل اموال آنان و تأديب اشقيا .

Tarih h 1277,A . MKT,UM,482/78

ـ اهمال و سستي مدير آقچه دانم ، مصطفي افندي و اعضاي مجلس مطرح و درخصوص ايشان تحقيق شود .

Tarih h 26/S/1277,H . MKT . UM,426/55

ـ عدم دخالت ميهماندار در چپاول ايشان در دربند آقچه داغ و دخالت عشيرت اورخونلو و همدانلو در اين رابطه .

Tarih h 2/C/1277,A . MKT . UM,442/39

ـ مرافعة سعيد از آقايان حرم شريف نبوي ، كه به ضرب و شتم عبدالله آقا از حجاج عجم به دستور وي توسط محمد و عبدالرحمان متهم شده بود .

Tarih h 18/S/1277,A . MKT,UM,425/36

ـ گزارش مصطفي نوري پاشا دربارة تدابير جديدي براي حجاجي كه از طريق نجف روانة مكه مي‌شوند و درخواست مطلع كردن حجاج ايراني از اين تدابير .

تاريخ 1277 ( 9/5/7ـ7 )

ـ گزارش ميرزا بزرگ دربارة سوء رفتار شيخ متاب با حجاج ايراني و اخذ 1300 تومان از آن ها .

تاريخ 1277 ( 9/5/5ـ5 )

ـ تسليم مدال و نشان اعطايي شاه ايران به مين باشي عثمان افندي و ولي چاووش كه از طرف قشون حجاز و عراق به سفارت ايران فرستاده شده بودند .

Tarih h . 26/C/1279, I . DH . 500/34015

ـ جلسة رسيدگي به ادارة امور حجاج در عثماني توسط عبدالرحيم سفير ايران در عثماني .

تاريخ 1279 ( 10/8/21ـ21 )

ـ درخواست تحقيق دربارة تعرض به حجاج در مدينه و اعتراض به آن .

تاريخ 1279 ( 10/13/3ـ3 )

ـ در مدينه ، اعراب حرب ، حجاج را به محاصره انداخته و حجاج پراكنده شدند ، شيخ عبدالعزيز ( گماشتة ابن سعود ) گزارشي دارد كه هرجا كه سالم و امن باشد ، حجاج را به آنجا برسانند .

7 جمادي الاولي 1279 ، 530/1/8ـ8 ( اسنادسياسي ، ص 520 ) .

ـ نامة سفارت ايران در استانبول به وزارت خارجه دربارة منع شدن اذيت و آزار در راه حج و حفظ حجاج و معلومات كم شدن حجاج آن سال به اندازة هفتاد ، هشتاد نفر .

18 رجب 1280 ، 531/1/8/زوار ( اسناد سياسي ، ص 523 )

ـ در اين سال ، برآورده كردن احتياجات حجاج ايراني ، آناتولي و ساير مناطق و راهي كردن ايشان به سمت حجاز ، به صورت منظم .

23/L/1281,A . MKT . MHM,330/36

ـ سفر ميرزا هاشم از تبريز و از راه استانبول ، اجازة حج وسفارش ايشان به وزير مختار استانبول و تأكيدات به سه سرحد داران دولتي .

7 ربيع الثاني 1281 ( 535/11/6 ) ، اسناد سياسي ص 533 .

ـ درخصوص اشياي به سرقت رفته از بعضي از حجاجِ تبعة دولت ايران در بازگشت از سفر حج .

Tarih h . 04/B/1282,I . MUL . 543/24387

ـ نقل سخنان شهاب الملك در مورد : امنيت راه هاي جبل جهت عزيمت حجاج تقاضاي اعلام ممانعت دولت از سفر حج پيش از عزيمت حجاج و مساعدت به حجاج راهي شدة تهران .

تاريخ 1281 ق / 295000868

ـ دستخط ناصرالدين شاه در خصوص پرداخت وجه جهت اردوي سپه سالار و دستور به وزير خارجه در مورد حركت حجاج بيت الله از پاريس/ تهران

تاريخ1381 ق / 295005390

ـ دستخط ناصرالدين شاه به وزير خارجه در مورد قدغن شدن سفر حجاج از طريق پاريس ـ تهران

تاريخ1281 ق / 295005384

ـ روزنامه اخبار قم ، همدان ، شيراز ، در خصوص بي آبي اوضاع جوي ، نرخ ارزاق ، نحوة كار مسؤولين و عزيمت زوار به جده .

تاريخ1285 ق / 295004487

ـ هيچ سندي درخصوص سال 82 و 81 در دو دولت ايران و عثماني وجود ندارد . محاكمه كساني كه با حجاج ايراني كه بعد از انجام حج به مدينه آمده بودند بدرفتاري كرده‌اند .

Tarih h . 16/R/1294,I . MMS . 56/2551

ـ در خواست نامه مير شكار از مكه به شاه ، در احوالپرسي و دعاگويي .

تاريخ 1288 ق / 2950003022

ـ كسب اجازة يكي از كارگزاران دولتي از شاه جهت تشريف به بيت الله الحرام .

تاريخ . 1287 ق / 295002466

ـ نقل اظهارات والي پاشا در مورد جلوگيري از ورود حجاج به علت شيوع بيماري و ابراز ناراحتي از توقف كشتي ها .

تاريخ1287 ق / 295002940

ـ نامة مير شكار از مكه به شاه در احوالپرسي و دعاگويي .

تاريخ1288 ق / 2950003022

ـ اجازة حمل محرمانة جنازة مستوفي نظام به مكه ، توسط عضدالملك وزير عدليه در شرايط ممنوعيت زيارت از طريق عراق

تاريخ 1293ق / 296001254

ـ نامة سفير ايران در استانبول به وزارت خارجه .

ـ ادعا و شكايت از مأموران گمرك و مدير قرنطينه عثماني و تأخير تذكره‌هاي حجاج به خاطر دير كردن حجاج خراسان .

شكايت ايرانيان از معاينه‌ جنازه‌هاي حجاج ايران از طرف اتباع عثماني كه اغلب يهودي و غير مسلمان هستند و ساير شكايت‌ها درخصوص مريض‌ها و درگذشتگان . شكايت از مأموران گمرك در كنترل وسايل حجاج و شكايت از مأموران عراق عرب به خاطر حركات تحقير آميز آنان .

تاريخ 1294 ( 537/15/8/ز ) ، اسناد سياسي ، ص 538

ـ طلب قبول نشان ارسالي از طرف حكومت ايران به امير مكّة مكرمه شريف حسين و برادرش .

Tarih h 17/Z/1295 . YA . HUS,164/67

ـ درخصوص اخذ ماليات از حجاج ايران و روسيه كه از ميان عشاير عرب ( راه جبل ) در حال گذر بودند .

Tarih h 29/Ra/1297,DH . MKT,1330/8

ـ نامة سفارت استانبول به وزارت خارجه : مأمور امير حاج را امسال نگذاشتند كه آن ها را از نجف اشرف و دريا گذرانده ، به قبضة اقتدار كشيده ، از قدرت كارپردازي آن به ايالت دور نيايند و برحسب دلخواهي خود قرار بدهد در بغداد نگاه داشت ، ايالت را هم به خود متفق نمود و عهدة التزام و ضمانت از كوه او و در اينجا گرفت و پياده زوار را مستثني و مقابله با منظورات مصالح حجاج قيد نمود .

22 ذي القعده 1297 ( 538/16/8/ز ) ، اسناد سياسي ، ص 549

ـ دستور شاه ايران به سفارت ايران در استانبول براي اعلام تشكر و قدرداني دولت ايران از پادشاه عثماني به جهت رعايت حرمت و مساعدت با حسام السلطنه در سفر حجاز . ( در اين سال حسام السلطنه سفرنامه هم نوشته است كه شرح آن در بخش سفرنامه هاي دورة قاجاري آمده است . چندين سند ديگر از عثماني ها در اين باره : ) .

Tarih h,05/C/1298, I . HR . 284/17619

ـ خبر رسيدن عموي شاه ايران به حج از ممالك شاهانه ( استانبول ) و رضايت ايشان از سفر كشتي .

Tarih h 3/Ca/1298, Y . PRK . TSF/39

ـ تلگراف احمد حمدي دربارة استقبال از قافله حج حسام السلطنه كه به شام داخل شده و سفر او به شام براي ملاقات با حسام السلطنه .

Tarih h 18/S/1298, Y . PRK . BSK,/4/44

ـ تبريك حج پادشاه براي حسام السلطنه و تأمين دوام مناسبات حسنه ميان دو دولت .

Tarih h 06/Ca/1298,Y . PRK . NHM,2/8

ـ استقبال شايسته از حسام السطنه در ورود به مكه و عزيمت به مدينه .

Tarih h 16/M/1298,Y . PRK,MK,1/31

ـ هشدار به دولت ايران درخصوص عدم فرستادن حجاج به مكة مكرمه ، به دليل شيوع لكرا ( وبا ) در اين شهر .

Tarih h 62/Za/1298,YA,HUS . 168 . 65

ـ نامة وزارت خارجة ايران به سفارت ايران در استانبول : از راه تفليس به استانبول عازم طواف بيت الله ، تسهيلات سفر حجّت الاسلام آقا كوچك .

15 شوال 1299 ( 539/21/ ؟ ) اسناد سياسي ، 551

ـ تكليف كارپردازِ وان به وزارت خارجه ، تكليف سلطان اين است كه شيخ به مكه برود ولي شيخ به موصل مي‌خواهد برود .

5 ذي القعده 1299 ( 598/17/12/4 ) جلد 3 ، ص 739 ، اسناد سياسي .

بردن شيخ عبدالله به مدينه منوره 12 صفر 1300

بي تاريخ ( 608/17/24/4 )

ـ سندي داير بر نشان اعطايي به محافظ مدينه ، احمد فاضل پاشا از طرف دولت ايران .

Tarih h 14/5/1300,I . DH . 870/69566

ـ نامة وزارت خارجة ايران به سفارت ايران در استانبول : هر سال حجاج ايراني مورد زحمت و خسارت زياد واقع مي‌شوند ، نه محافظت جان و نه مال ، در حق حجاج ادا نشود . به راه نجد و جبل احدي از حجاج ايراني اكيداً با اعلام عمومي قدغن بليغ كنند .

جمادي الاول 1300 ( 440/21/ ؟ ) جلد 3 ، ص 553 ، اسناد سياسي

ـ نامة وزارت خارجة ايران به سفارت ايران در استانبول ، منع عزيمت حجاج در معاودت از راه جبل .

. تاريخ 1300 ( 542/21/ ؟ ) جلد 1 ، ص 559

ـ اعمال و رفتار مقتضي در مقابل شهبندر ايران كه درخصوص اخذ ماليات ادخالات و تفتيش حجاج ايراني كه به وان آمده‌اند ، به مخالفت برخاسته بود .

ـ عهدنامة حاجي علاء الملك با ملا عبدالحسين سالياني بر سر مناسك حج و زيارت عتبات در صورت مريض شدن وي .

تاريخ1300 ق « 296001956

ـ رابطة خراسان و هرات ، خدمات آصف الدوله در آنجا و رفتن به مكه از راه پيشاور .

. تاريخ 1300تاريخ ق / 2960005801

Tarih h 29/Za/1303,DH . MKT,1359/44

ـ تقبّل نيمي از هزينة سفر حجاج تبعة دولت عليّه ايران و روس كه توسط فردي به نام تري سرگردان شده بودند ، از طرف دولت عثماني .

. Tarih 01/2/1303,DH . MKT,1362/81

ـ درخواست قبول نشان درجه يك شير و خورشيد اعطايي دولت ايران به والي حجاز ، عثمان نوري پاشا .

Tarih h 19/S/1304/DH,MKT,1378/92

ـ ممنوعيت رفتن به حج و مراسله نماينده ابن سعود در اين باب .

ـ نامة عين الملك به وزارت امور خارجه : امسال حجاج از مصر به حج نرفتند و دولت انگليس نيز به مسلمانان هندوستان اجازة عزيمت به حجاز را ندادند . ابن سعود اعلاميه‌اي داد كه نيامدن حجاج به خاطر شايعة طاعون ضرر و زيان بزرگي به اهل حجاز وارد كرده است ، ولي تصوّر نمي‌رود كه امسال كسي فقط به يك چنين اعلاميه‌اي اعتماد كند .

تاريخ26 حمل 1304 ( 22/17 ) ، ص 60 اسناد سياسي

ـ سند ديگري در رابطه با اين موضوع به تاريخ 15 اسفند 1304 ( 14/906/21 ) اسناد سياسي ، ص 66 وجود دارد .

ـ تحقيق درخصوص مكان‌هاي استعمال آقچه ايراني « قيراط » ( واحد پول ) كه از حجاج ايراني عازم به حجاز كه به در سعادت ( استانبول ) آمده بودند ، گرفته مي‌شد ، و منع استعمال آن .

. Tarih 27/Z/1305,A . MKT . MHM . 498/37

ـ مذاكره دربارة توقف اين آقچه .

Tarih 18/L/1305,DH . MKT,1516/117

ـ تداول سكه ايراني ميان حجاج در زمان حج در حجاز و اقدام حجاج ايراني در جمع آوري و بردن اين سكه‌ها به ايران تا آنجا كه در توان دارند و خبر صرف سكه‌هاي باقي مانده در دست اهالي در طلا فروشي‌ها .

Tarih h 14/Z/1305,DH . MKT,1534/81

ـ عزيمت عمة شاه ايران به همراه خدمت كاران تحت معيت خود به حجاز .

Tarih h 1/Za/1306,I . DH,1146/89378

ـ ارائة تسهيلات لازم به حجاج ايراني از جانب ولايت سوريه و راضي كردن شاكيان به بازگشت از راه امن‌تر حلب به جاي مسير تومر .

Tarih h 20/Ra/1306/DH . MKT . 1567/90

ـ ورود امين الدوله و مخدومي از وكلاي ايراني به در سعادت ( استانبول ) به قصد عزيمت به حجاز .

Tarih 28/N/1306,Y . PRK . 2B . 4/95

ـ نامة سفير ايران در مصر به وزارت امور خارجه ، درخصوص سخت گيري هاي حجاز نسبت به حجاج ايراني ، براي جلوگيري از سخت گيري هاي مأمورين حجاز احوال مورد همان اشكالات و زحمات و عدم حرّيت در انجام مراسم مذهبي .

تاريخ 2/11/1307 ( 25/1549/8ـ3 ) روابط ايران با عربستان ، ص 73

ـ عزيمت ايرانيان به حجاز با پول‌هايي كه در دست دارند و عدم مبادلة اين پول‌ها با سكه‌هاي عثماني .

Tarih h 12/M/1306,DH . MKT . 1544/59

ـ قبول نشان ارسالي به حضرت پاشا ، امير مكة مكرمه از جانب دولت ايران .

Tarih h 03/C/1308,I . DH,1211/94846

ـ تحقيق و تفحّص درخصوص شكايات وارده به حجاج ايراني و ماهيت اين شكايت .

Tarih h 29/Z/1309,A . MKT . MHM,763/33

ـ خبر رخصت عزيمت حجاج ايراني به سفر بيت الله الحرام از راه جبل و چند خصوص دربارة حجه فروشي ، كرايه ، مراقبت حجاج ، بيرق شير و خورشيد ، كمال خوش سلوكي نسبت به حجاج ايران .

تاريخ 22/5/1310 ، 544/22/5/3ـ3

ـ اشعاري در خصوص تبريك به حسين قلي خان نظام الدوله به مناسبت بازگشت از مكة مكرمه .

تاريخ1310تاريخ ق / 296010352

ـ گذرنامة پاشا بيگ جهت عزيمت به مكه .

تاريخ 1310 ق / 296012506

ـ تلگراف رفيع طباطبايي وكيل الملك دبير السلطنه ، فرمانفرما و . . . به نظام السلطنه در خصوص بازگشت وي از سفر حج و مسير حج و مسير حركت او .

تاريخ 1311 ق / 296010644

ـ پيش نويس سفرنامة يكي ازحجاج وبيان مشكلات مسلمانان عربستان وسوادنامة حجاج اصفهان وكاشان وگلپايگان درخصوص بدرفتاري با حجاج بيت الله الحرام .

. تاريخ1312/24/14/2ـ2

131تاريخ2/25/15/125ـ125

ـ دستور شاه به صدر اعظم و احتشام السلطنه در رعايت حال حجاج و استفاده نكردن از راه جبل .

تاريخ 1313 ق / 296013161

ـ تقاضاي احتشام در اعطاي نشان به امير حج و بد رفتاري با حجاج ايراني در عتبات .

تاريخ 1313 ق / 296013162

ـ اعلان كارپرداز ايران در بغداد : حاجيان را حمله دارها و عكام‌ها در وسط راه حمل خود گذاشته ، فرار كردند .

فصلنامة ميقات حج ، 48 ، ص118ـ105

ـ گزارش كارپرداز ايران در مكه به وزارت خارجه :

تا به حال از جانب هيچ دولتي حتي خود دولت عثماني در مكة مكرمه بيرق زده نشده ، به خاطر اين كه حجاج نمي‌توانند چادر را بدون علامت پيدا بكنند . در اين فقره مذاكره كرده و بالأخره بعد از اصرار و ابرام ، شريف را راضي كردند كه بيرق ايراني در مكه زده شود . وكيل كنسولگري انگليس هم خواست ولي اجازه داده نشد . همه تعجب كردند كه چطور شريف به اين موضوع راضي شد .

ـ اصل نامه و پنج نامة ديگر در اين مورد را كه قبلاً به چاپ نرسيده بود ، سجاد اصفهاني با عنوان « چند نامه از كارپرداز جده و سرپرست حجاج ايراني » به چاپ رساند . [ 145 ]

در اين مقاله گزارش‌هاي امين الدوله در اين باره نقل شده است . درواقع در اين سال از محترمين ايران تعداد زيادي در حج بودند ؛ امين الدوله ، سيف الدوله ، مجدالملك ، معين الملك . . . ، شريف مكه بديشان احترام زيادي قائل بود .

ـ گزارش كارپرداز ايران در مكة مكرمه به وزارت خارجه :

في الحقيقه امسال رفتار شريف با ما ، فوق العاده خوب بود و افتخار چاكر را از محافظان ، ژاندارم فرستاد .

تاريخ 28 ذي الحجه 1316 ، 836/23/ ؟ ، اسناد سياسي ، جلد 5 ، ص 5

ـ خوش رفتاري مأموران عثماني در مكه مكرمه با كارپرداز ايراني

تاريخ 1316/32/15/10ـ10

ـ اعطاي هزينه معاش هيأت صحية ارسالي براي معاينات طبي قافله حج كه از راه جبل شمر مراجعت مي‌كنند .

. Tarih 25/M/1316,A . MKT . MHM,576/24

ـ عزيمت حجاج ايراني از حلب به اسكندريه .

. Tarih h 18/Za/1316,Y . PRK . AZI,38/21

ـ درخصوص عساكر نظاميه و هيأت صحيه ، كه براي حفاظت و كنترل صحي حجاجي از قافله‌هاي عازم به بغداد و بصره ، كه قصد كربلا ، نجف و سامرا را داشته‌اند .

Tarih h 28/M/1316,A . MKT . MHM,576/25

ـ نامة اعلام ممانعت جهانگير ، كارپرداز ايران در بازگشت حجاج به ايران با راه جبل .

تاريخ1316 /35/8/7ـ7

ـ نامة درخواست اعزام مأمور به سامرا براي رسيدگي به امور حجاج با در نظر گرفتن مواجب مقرر براي وي .

تاريخ 1316/35/8/24ـ24

ـ گرفتن حق گمرك از زوار و حجاج ايراني .

23 ربيع الاول 1317 ، 841/6/11ـ42 ، اسناد سياسي ، جلد 5 ، ص 34

ـ نامة سفارت ايران در استانبول به وزارت خارجه دربارة تسهيلات مسافرت حجاج : به مناسب نزديكي زمان حج فرامين چندي در توصيه حجاج از طرف سلطان به عهدة ولايت بغداد ، شام و طرا بوزان وارزروم صادر كرده ( جلد 5 ، ص 42 ) .

رفتن حجاج ايراني از راه شام و حلب به مكه طبق قرارداد هاي عثماني و ايران

تاريخ 1317ـ/4/1/107ـ107

ـ ممنوعيت حركت حجاج ايراني از راه جبل و رهسپار شدن آنان از راه شام .

تاريخ 1317/4/1/1061ـ106

ـ حكم تحريم راه جبل .

تاريخ 1317/4/1/3ـ3

ـ عزيمت حجاج از راه شام ـ حلب به مكه ، طبق قرار داد ميان ايران و عثماني .

تاريخ1317/4/1/106ـ106

ـ مراقبت كارپرداز ايران از عبور حجاج از راه جبل .

تاريخ 1317/4/1/ 208ـ 208

ـ وصول كتابچة قوانين حج ايراني مصوب مجلس عثماني .

تاريخ 1317ـ 4/3/49ـ49

ـ سواد نامه ايجاد تسهيلات در خاك عثماني ، به منظور عزيمت حجاج ايراني به مكه .

تاريخ 1317/6/9/17ـ17

ـ سواد نامه درخصوص بهبود رفتار عثماني در مدينه و مكه با اتباع ايراني و بيش از 35 سند در اين باره .

تاريخ 1317/6/10 29ـ29

ـ ارسال مراسله سفارت عثماني درمورد ابتلاي يكي از حجاج بصره به طاعون و لزوم انجام تحقيقات و ارسال جواب در اين زمينه و هفت سند ديگر در اين خصوص .

تاريخ 1317/16/7/31ـ31

ـ تقاضاي ارسال درجه و نشان احمد رفعت پاشا والي و فرمانده عساكر حجاز به دليل حسن نيت و مساعدت با حجاج .

تاريخ 1317/20/15/39ـ 39

ـ كشيدن خط تلگراف توسط دولت عثماني از شام به مكه و مدينه براي امور تسهيلات حجاج و شش سند دربارة آن و كشيدن راه آهن به مكه و مدينه و جمع‌آوري اعانات مسلمين براي اين امر و درخواست مذاكره با علما ، تجار و عمال مملكت براي كمك .

تاريخ 1317/4/2/194ـ193

ـ دربارة تأمين معاش اطباي كه براي معاينه حجاج راهي به نجف از طريق جبل

. Tarih h 02/S/1318/,A . MKT . MHM,580/24

ـ پاسخ نامة علاء الملك در باب شكايت حجاج به شيخ الاسلام به وزارت خارجه :

از مأمور جده عكام ها پليس نداشتند و شكايت از حمال و قايق‌چي ها كه به دلخواه خود از حجاج پول مي‌گرفتند . نيز شكايت كنسولگري از حجاج ايراني كه « از مردم ايران هزار به اسم رسم ماليات مي‌گيرند ولي به كنسولگري پول نمي‌دهند و مي‌گويند كه گويا كنسول و مأموران در جده شريك هستند ، از كجا و به چه سند ، بايد به اثبات برسانيم » .

15 شعبان 1318 ، 848/592/5/11ـ19 ، اسناد سياسي ، جلد 5 ، ص 51

ـ گزارش گرفتن عوارض اضافه از تذكره از حجاج در ولايت عثماني و مخصوصاً جده توسط تذكره خانة عثماني .

تاريخ 1318/5/8/24ـ 24

ـ درخواست مذاكره با علماي عثماني براي ممنوع نبودن عبور و مرور حجاج از راه جبل و بيش از سي سند ديگر در اين باره عدم صدور اجازت شيخ الاسلام و درخواست‌هاي مكرر حجاج .

تاريخ 1318/5/8/41ـ41

ـ خبر كارگزاري اروميه :

ممانعت دولت عثماني از ورود حجاج به ايران به خاطر طاعون كرمانشاه كردستان ، مذاكره با والي براي صدورمجوز عبور حجاج از اين مرز بعد از گذراندن قرنطينه .

تاريخ 1318/5/8/25ـ25

ـ رونوشت كارپرداز بمبئي مبني بر دستور وصول خسارت اموال غرق شدگان و جلوگيري از رفتن حجاج با كشتي اين شركت .

تاريخ 1318/5/17/110ـ110

ـ درخواست انجام سفارش ها به محافظ پاشا در مدينه شيخ الحرم مكه درمورد نصب ضريح در بقيع .

تاريخ 1318/19/13/19ـ19

ـ ضرورت اعانه ايران به دولت عثماني جهت ارسال راه آهن از شام تا مدينه و مكه ، سهيم شدن كشور ايران در اين امر خير .

تاريخ 1319/3/3/48ـ48

ـ درخصوص تاريخ حركت قافله حج كه حجاج ايراني را نيز در بر مي‌گيرند .

Tarih h 25/L/1319, A . MKT,MHM,582/8

دربارة رفتن مشارالوزرا به همراه قافلة حجاج براي نصب ضريح حرم مطهره .

تاريخ 1319/4/5/2ـ2

ورود كشتي همة حجاج از حجاز به استانبول و اظهار رضايت حجاج و تأمين اسباب آسودگي حجاج .

تاريخ 1319/5/9/ 4 ـ 4

ـ عدم پيشرفت ساخت راه آهن شام به دليل تلاش در اشكال تراشي رؤساي مكه و جده به دليل بهره مندي از درآمد سرشار از حجاج .

تاريخ 1319/5/24/16ـ 16

ـ تأخير در ورود حجاج ايراني به واسطه مسدود بودن راه جبل .

تاريخ 1319/5/24/23ـ23

ـ جمع‌آوري اعانه جهت پيشبرد و تبليغ ساخت راه آهن .

تاريخ 1319/5/24/41ـ41

ـ اعطاي يك دستگاه ضريح جهت نصب در مقبرة ائمه ، حضور بعضي از اشخاص جهت نصب آن .

تاريخ 1319/6/10/27ـ27

نامه‌اي مبني بر اظهار تشكّر و قدرداني از جاي امين السلطنه درخصوص ارسال چند دستگاه ضريح مرصع جهت نصب در مقبرة ائمة اطهار و صدور اجازة نصب آن ها در مدينه و نوزده سند ديگر در اين باره .

تاريخ 1319/6/10/28ـ 28

نامه‌اي مبني بر حصول آگاهي از اقدامات جناب عالي به خصوص تسهيل مسافرت حجاج ايران عازم از راه ارز روم و فارس و اظهار تشكر .

تاريخ 1319/6/13/54 ـ 54

ـ عريضه‌اي مبني بر اظهار رضايت چندين نفر از حجاج ايراني درخصوص همراه نمودن چند نفر نظاميِ عثماني جهت محافظت حجاج در طول راه .

تاريخ 1319/6/14/9ـ9

ـ طاعون در بغداد و اجراي قرنطينه و ايجاد سختي براي زوار و حجاج .

تاريخ 1319/30/12ـ12

ـ تلگراف گزارش بدرفتاري عثماني با تبعة ايراني داراي تذكره بدون دستنويسي مأمورين عثماني و خبر معمول نبودن پشت نويس تذكره حجاج توسط عثماني‌ها .

تاريخ 1319/24/14/29ـ 29

ـ حمل ضريح و نصب آن در قبور ائمه در مدينه .

20 ذي الحجه 1319 ، 864/92/11/40 و ذي الحجه 1319/863/200/11ـ40

( اسناد سياسي . جلد 5 ، ص 935 و 91 )

ـ طلب شاه ايران براي تجديد ساختمان مزار امام حسن * در مدينه ، در طرف ايران بيش از ده سند در اين خصوص موجود است .

Tarih 20/M/1320,Y . MTV,229/32

ـ ورود واپور عثماني به نام « عماره » به استانبول به همراه حجاج ، امير صرّه ، فيضي ، فائق محمد پاشا و سردار ايران ، عبدالله خان .

Tarih h 7/S,1320,Y . PRK . ASK,181/83

ـ مشكلات گريبانگير حجاج ايراني درعزيمت و بازگشت از حجاز در گمرك كرمانشاه .

Tarih h 6/Za1320,Y . PRK,ESA,42/4

ـ بيش از سي سند دربارة ممنوعيت راه جبل در همين سال ( 1320 ) در طرف ايران .

ـ قرنطينة حجاج ايراني در بصره ، به دليل وجود كلرا ( وبا ) در كربلا .

Tarih h 29/N/1321,A . MKT . MHM,586/26

ـ استرحام عبدالله الموسوي علي ضياء الله در تسهيل امور حجاج ايراني .

Tarih h 29/Z/1321,Y . PRK . AZC,49/17

رفتارهاي نامناسب انگليسي‌ها با حجاج ايراني .

4 محرم 1321/865/1/48/11ـ7

رعاياي دولت عليّه كه قدرت سفر و شوق زيارت و آستان بوسي ائمة اطهار دارند ، به مشهد مقدس رضوي مشرف شوند ، ائمه طاهرين نور واحدند . ( به خاطر قتل و غارت زوار و حجاج و ناامني در عراق عرب ) .

7 شعبان 1321 ، 876/11/8

ـ نامه‌اي مبني بر انجام اقدامات لازم جهت برداشتن قرنطينة بصره براي عزيمت به حجاج ايراني و عدم مواظبت براي آنان .

تاريخ 1321/6/14/29ـ29

ـ رونوشت اعلان صدور دستور جلوگيري از تقلب وكلاي كشتي‌هاي انگليس و لزوم مذاكرة مستقيم حجاج در بصره با كاپيتان كشتي ران انگليس .

تاريخ 1321/8/13/51ـ51

ـ گزارش فريب خوردن حجاج از وكلاي كشتي‌هاي انگليس

تاريخ 1321/8/13/ 56 ـ 56

ـ عزيمت حجاج از راه كوهستان ( جبل ) و اصرار دولت عثماني و مشير پاشا در رفع اين تحريم توسط علماي نجف .

تاريخ 1321/8/13/61ـ61

ممانعت از حجاج فقرا و ممنوعيت تذكرة مجاني .

تاريخ 1321/27/2/25ـ 25

چپاول يكي از حجاج ايراني اهل شهر توسط راهزنان در دير .

ارائة گزارشي از وضعيت جوي و سياسي تهران به يكي از خانين محلي گيلان در خصوص عزيمت اتابك به مكه و ورود معين الملك به رشت و كاهش تدريجي گرماي هوا .

. Tarih h 26/R/1322,Y . PRK . AZJ,49/100

ـ تلگراف محمد كاظم خراساني مبني منع از حركت مسافرين از راه جبل درصورت عدم تأمين امنيت جان و مال حجاج .

تاريخ 1322/6/3/1ـ 1

ـ صدورحكم شرعي دربارة عبور حجاج ازراه جبل وپنج سند ديگر دراين باره .

تاريخ 1322/6/3/2ـ2

ـ رضايتنامة حجاج از اقدامات مفخم السلطنه ، اظهار امتنان عون رفيق پاشا ، امير مكه .

تاريخ 1322/2/17ـ17

ـ افزايش تعداد فقير و درويش در ميان حجاج و منع عزيمت آنان در سال بعد جهت نيكنامي دولت .

تاريخ 1322/6/3/19ـ 19

ـ مساعدت شريف مكه نسبت به حجاج ايران .

تاريخ 1322/6/3/30ـ30

ـ نامه درخصوص سرقت پول حجاج اردستاني و اصفهاني در سراي كاظمين و رسيدگي به اين مسأله .

تاريخ 1323/5/3/5/74ـ74

ـ درخصوص حسن نام اصفهاني سابقة دزدي وي ازحجاج ، ممنوعيت سفر وي به مكه به دليل سرقت و شرارت و اظهار مشاراليه مبني بر توبه و خريدن يك مغازه به شراكت بايك نفرازاتباع عثماني ، تقاضاي شريك عثماني وي براي تعيين تكليف كار .

ـ چشمگير بودن تعداد فقراي قدغن در ميان حجاج ايراني ، تأكيد بر منع عزيمت حجاج بسيار فقير توسط دولت .

تاريخ 1323/6/9/9ـ9

ـ دير رسيدن حجاج ايراني به دليل تقلب و ضيافت حمله داران ، توضيح درآمدن ، نحوة استفاده حجاج از قطار و اشكالات آن ، عدم احترام به شمانده فر ( شمندفر به معناي قطار ) ، اعزام حمله داران .

تاريخ 1323/6/9/13ـ13

ـ تأكيد به حمله داران به جهت ورود حجاج ايراني همزمان با ساير كاروان جهت ايمن ماندن از شر دزدان .

تاريخ 1323/6/9/15ـ 15

ـ گزارش اخذ تعهد از قهوه چيان تبعة ايران در منع تعدي ايشان به حجاج يا مسافرين ايراني و برقراري مجالس قمار و شرب خمر .

تاريخ 1323/7/2/1 30ـ30

ـ رونوشت دستور اعزام حجاج به امضاي تذكره توسط شهبندر عثماني در بوشهر به جهت جلوگيري از ايجاد مشكل در ممالك عثماني .

تاريخ 1323/21/18/13ـ13

ـ اندك بودن گروه نصرالله مشيرالدوله ، حجاج ايراني كاظمين به نسبت سال هاي قبل .

تاريخ 1324/5/2/ 59 ـ 59

ـ ابراز وفاداري در كمال صداقت ، براي انجام تعهدات و اقدامات لازم در جشن ميهماني شب منا و عرفات حجاج و اسناد ديگري در اين باره .

تاريخ 1324/5/8/11

ـ استشهادنامة جمعي از حجاج ايراني درمورد پرداخت كرايه شتر حجاج مكه و موضوع ارزان تر بودن كرايه شترهاي ايراني در برابر ساير كشورها ؛ همچون جاوه ، مصر ، هندوستان و فراهم نمودن تسهيلات كافي براي آن ها .

تاريخ 1324/5/9/4 ـ 4

ـ نيكنام شدن عون رفيق پاشا و مساعدات و مراقبت‌هاي خاصي درخصوص حجاج ايراني و همچنين جانشين علي پاشا .

تاريخ 1324/5/10/18ـ18

ـ جلوگيري از عزيمت بدون تذكرة اتباع ايران و درخواست منعيت از سفر سادات و فقرا به حج باتوجه به عدم استطاعت مالي ايشان براي انجام مراسم حج .

تاريخ 1324/25/4/29ـ 29

ـ بروز مريضي كلرا در مكه و مدينه و جده ، صدور تلگراف به بندر خليج فارس مبني بردقت در موظبت كامل در مراجعت زوار .

تاريخ 1325/6/6/57ـ57

ـ رونوشت تلگراف دربارة لزوم صدور دستور اجراي تحقيقات از حجاج آتاباي درخصوص محل توقف تركمن‌ها و تفنگ‌ها .

تاريخ 1325/14/11ـ 11

ـ آخرين سند ايراني در تأكيد بر لزوم فرستادن يك نفر طبيب به قصر شيرين جهت معاينة تمام حجاج و مسافرين ( بروز وبا در استانبول ، جده و مكه ) ، معالجة حجاج در قرنطينة جده ، قبل از ورود به ايران .

تاريخ 1326/39/14/1ـ1

ـ تقدير سفير ايران در ملاقات با پادشاه عثماني از فعاليت‌هاي اعماري راه آهن حجاز .

Tarih h17/M/1326,Y . PRK . BSK,78/33

ـ شكايت علي بن محمد بن صالح ، تبعة ايران كه در مدينه با امور حجاج مشغول بوده از مصادره اموال نامبرده از جانب محافظ محمل .

Tarih h 04/N/1327,DH,MUI,21/ـ1/18

ارسال مقدار معين پول براي تسويه حساب حجاج ايراني و اخذ تدابير صحي مقتضي پس از ده روز انتظار در مكاني مناسب .

ـ مكاتبات شخصي خانين گيلان درخصوص پرداخت حقوق گمركي رسيدگي به حقوق رعايا و نحوة عزيمت به مكه و عتبات .

تاريخ 1328 ق / 296009663

Tarih 12/Za/1328,DH,ID,50/ـ1/13

عريضه حاج حسين در خصوص عفو خود به عنوان مترجم وكيل كنسولگري ايران و اعلام لزوم اجراي آن به ولايت حجاز .

Tarih 09/N/1328,DH . MUI,129/28

اعزام حجاج ايراني به بيروت و از آنجا به جده ، پس از گذراندن ده روز در راه و مسكنه .

Tarih 01/Z/1328,DH,ID,87/ـ1/10

ـ اعادة اموالِ به سرقت رفته از عبدالغني آقاي ايراني در راه آهن حجاز .

Tarih 19/Ra/1328,DH . MUI,12/ـ3/14

ـ تعمير و بازسازي راه هاي حج ايرانيان و اهالي عراق همچون سابق .

Tarih 23/N/1332,DH,EUM,7 . Sb

عدم اعتبار قرنطينة جزيرة قمران براي حفظ صحت حجاج ايراني و حجاجي كه از جهت بصره به حجاز آمده‌اند و حجاج هندوستان .

پ . Tarih h12/N/1333,MV . 198/96

تعداد مدت قانوني جمع آوري اسكناس تعين ميزان ورود و خروج اسكناس هاي ايراني ، لايحة اجازه استرداد وجوه حجاز

1329 ش شماره سند 240022328 محل سند 319 ث 5 ب آ 1/ 03970013

رونوشت : آيين نامة حج و شرايط عزيمت حجاج ، تاريخ ندارد /ش س 240022934

رسيدگي به امور داوطلبين سفر حج ( معاينات پزشكي ، دستور العمل ثبت نام ، صدور گذرنامه . . . . ) رضاييه ـ مهاباد . 1354ـ 55 شمسي/ 250000059شس

اقداماتي در زمينة اعزام حجاج . 37ـ1335ش / 250000471شس

اجازة كميسيون ارز در مورد فروش ارز به نرخ دولتي به ( سيد نورالدين ) و همراهان جهت سفر به مكه / بوشهرـ شيراز 1320 ش/شس 290000777

افشاي متحد المال محرمانه در مورد منع صدور تذكره جهت زائرين حج توسط حاكم محمره و آگاهي مأمورين شوروي از اين موضوع .

1309 ش /شس 290000846

منع صدور تذكره براي حج به دليل شيوع امراض مسري در عراق .

1310 ش / 290003383

نحوة صدور گذرنامه براي حجاج بوشهر .

1329 ش / 290004508

يك جلد كتاب فلسفه اي از مناسك به قلم سيد حسين صدر شيرازي .

1342 ش / 290004885

تشكيل كميسيون حج صورت جلسة تصويب نامة هيئت وزيران راجع به مقررات حج 1340 ش / 291001041

اعلان ممنوعيت تشرف اتباع ايراني به بيت الله الحرام

( اصفهان 1306 ش ) / 291003111

استرداد وجوه اضافه دريافتي از حجاج بابت قيمت بليت كشتي و مخارج بازگشت .

1304 ش / 293004291

اعلان ممنوعيت مسافرت به مكه به خاطر نا آرامي هاي حجاز ( تهران )

1303 ش / 293004304

راهنماي حج و فلسفه اي از مناسك حج

( تاريخ ندارد ) / 293005483

شكايت از جريمة يكي از حجاج در گمرك خسروي 1332

ش / 293006256

دعوت شدن مردم به امين السلطنه ، انتخاب نظام السلطنه براي حكومت خراسان ، سفر مكه و فرنگ و ابقا به حكومت قزوين و رقابت حكام .

( تاريخ ندارد ) / 296000326

گزارش مربوط به مراجعت زوار خراساني از مكه ، قتل و غارت آن ها توسط محمد خان بانه اي .

تاريخ ندارد / 296004277

نامه اي در خصوص مسافرت حجاج به مكه از راه بصره و دريا .

تاريخ ندارد / 296009002

نامة حسين قلي خان در خصوص بازگشت84 * حجاج آذربايجاني ، عزيمت ميرزا حسين خان به مدينه ، فوت قهوه چي باشي و .

. . تاريخ ندارد / 296011262

اعلانيه اي در خصوص اعزام حجاج به بيت الله الحرام از راه روسيه توسط شركت كشتي راني ( ستورك ) شوروي .

تاريخ ندارد / 296012110

دست خط ناصرالدين شاه : مخالفت با درخواست علاالدوله جهت عزيمت به عتبات و حج و اظهار رضايت وي از خدمات وي و امين السلطان و عضدالملك

تاريخ ندارد / 296013091

توجه به ولي محمد ميرزا سفر حج معين السلطنه ، عزل معتمن السلطنه از وزارت خراسان و معالجات معتمن الاطباء

تاريخ ندارد/ 296013187

لزوم مطلع بودن كارمندان از قانون پرداخت وجه تمبر جهت صدور گذرنامه هاي عادي به حج .

1336 ش / 297016342

وصيت يكي از ساكنان قرية علي شاه عوض ( شهريار ) براي خريد حج ، روزه و نماز و برپايي مراسم تعزيه .

1299 ش / 297021716

اعلام وصول وزير آموزش و پرورش در خصوص دريافت عكس محمد رضا پهلوي در لباس احرام

1347 ش / 297030316

معرفي و اعزام سيصد نفر از پيش آهنگان به سازمان اوقاف جهت شركت در مراسم حج 1352 ش / 2970035286

گزارش تلاش حكام سعودي براي تشكيل كنگرة خلافت اسلامي و موضع ايران در قبال آن ( عربستان ـ مصر ) 1304 ش /310000192

تأسيس خط هوايي جهت حمل و نقل حجاج از مصر به حجاز و تقاضاي سفارت مصر مبني بر درج اعلان در روزنامه هاي ايران در اين زمينه .

ژ1316 ش / 310000406

آيين نامه ها و تصويب نامه هاي مربوط به بهره برداري از املاك خالصه و واگذاري تعديل مال الإجاره مستغلات ، چگونگي تأمين اثاث حجاج

1329 ش / 230000843

ارسال اعلامية دولت سعودي در مورد تخفيف ماليات حجاج به ادارات گمرك

1319 ش / 2400003586

منع اعزام حجاج به عربستان به درخواست انگليس و به بهانة ـ مشكلات

1322 / 240014540

آيين نامه امور حج 1330

/ 240014911

اعلانيه : اعتراض به تعدّيات و تجاوزات وهابيان عربستان به بقاع متبركه ، تشكيل كميسيون حرمين شريفين به منظور رسيدگي به فجايع مزبور .

1305 ش / 310001318

پي‌نوشت‌ها:

[138] . اين اسناد با: سال، كارتن، پرونده، صفحه، گيرنده، فرستنده و موضوع تعريف مي‌شود.

[139] . واحد نشر اسناد، دفتر مطالعات سياسي و بين المللي.

[140] . جلد 3، مسألة زوار، حج و زيارت، صص 567 ـ 517

[141] . جلد 5، فصل اول، امور اتباع ـ مسائل زوار، صص 3 ـ120

[142] . در كتاب «برگزيدة اسناد سياسي» ابتدا شمارة سند، موضوع، تاريخ، كارتن و پرونده قيد شده است.

[143] . مركز اسناد و تاريخ ديپلماسي.

[144] . (اسنادي كه داخلش حروف لاتيني دارد و از طرف چپ به راست نوشته، اسناد عثماني مي باشد و اسنادي كه داخلش حروف لاتيني ندارد و از راست به چپ نوشته است، اسناد ايراني مي باشد).

[145] . فصلنامة ميقات حج ، 48، صص118ـ105