متن کامل

نهضت امام خميني زمينه ساز ظهور دولت حضرت مهدي (عج)

عرفان محمود

مترجم: حجة الاسلام رحمت الله خالقي

(به نقل از مجله الحياة الطيبة، سال اول، ش صفر، رمضان 1418)

آنچه نزد همه فرقه هاي اسلامي قطعي و مسلم است اينكه احاديث شريف زيادي از سيد رسولان حضرت محمد (ص) روايت شده كه تصريح مي كند مهدي موعود از اهل بيت پيامبر (ص) به طور حتم و قطع در آخر زمان ظهور خواهد كرد تا زمين را پر از عدل و داد كند بعد از آنكه با جور و ستم پر شده باشد. (1) حتي افراد زيادي از دانشمندان اهل سنت از مذاهب گوناگون آن، به متواتر بودن اين احاديث تصريح كرده اند و بعضي از آنها در اثبات تواتر اين اخبار بررسيهاي علمي نموده و كتابهايي نيز تاليف كرده اند: (2) از اين رو، دانشمندان مذاهب چهارگانه اهل سنت فتوا داده اند كه كسي كه ظهور حضرت مهدي موعود را انكار كند بايد كشته شود، يا اينكه به شدت تاديب شود تا از راي خود برگردد... (3)

از نظر شيعيان اهل بيت، متواتر بودن اين اخبار امري قطعي و اعتقاد به حتمي بودن ظهور مهدي موعود از ضروريات مذهب است كه نمي توان آنها را انكار كرد و جزئي از اصول دين است كه اعتقاد به آنها از روي دليل و يقين واجب است زيرا بنابر عقيده مذهب اهل بيت، امامت از اصول دين است و اعتقاد به مهدي موعود به جهت اينكه از جانشينان و اوصياي رسول خدا است، از ضروريات اعتقاد به امامت مي باشد كه دلايل زيادي از آيات قرآن و احاديث صحيح نبوي و همچنين براهين عقلي بر آن اقامه كرده اند. (4)

همگاني بودن عقيده به وجود نجاتبخش جهان

از بارزترين اعتقادات مشترك اديان مختلف آسماني ظهور مصلح موعود در آخر زمان است كه همه اديان به ظهور او بشارت داده اند، گرچه در تعريف و تعيين هويت او اختلاف دارند. همچنين بررسي متون اديان آسماني درباره مصلح موعود ثابت مي كند كه او همان مهدي و همان فردي است كه اهل بيت پيامبر (ص) به آن عقيده دارند (5) حتي اعتقاد به حتمي بودن ظهور موعود نجاتبخش جهان، در مكاتيب مادي نيز وجود دارد; پس عقيده به ظهور چنين موعودي بيش از هر عقيده ديگري افكار عمومي بشر را به سوي خود جلب كرده است. (6)

روايات حركت زمينه سازان در مدارك مشترك

با مراجعه به رواياتي كه درباره مهدي موعود نقل شده است، در مي يابيم كه يكي از نقاط روشن اشتراك بين اخباري كه اهل سنت و اهل بيت نقل كرده اند، وجود يك حركت انقلابي زمينه ساز براي ظهور مهدي موعود مي باشد، حركتي كه از ايران به راه خواهد افتاد. چنين اتفاق نظري، بي آنكه مخالفي داشته باشد، خود دليل روشني است بر صحت اخبار و دست كم صحت مضمون مشترك بين آنها.

در اينجا نمونه هايي از اين احاديث شريفه را از مداركي كه در نزد شيعه و سني معتبرند، نقل مي كنيم:

1- ابن ماجه، ترمذي و بيهقي در كتاب سنن خود، طبراني در معجم وسيط، قرطبي در تذكره خود، ابن كثير در فتن خود، هيثمي در مجمع الزوائد، سيوطي در حاوي، ابن حجر در قول المختصر و در الصواعق المحرقه، متقي هندي در كنزالعمال و در البرهان في علامات مهدي آخرالزمان. و... از رسول خدا (ص) روايت كرده اند كه فرمود: "مردمي از مشرق خروج مي كنند و زمينه حكومت مهدي را فراهم مي آورند." با توجه به لحن اخبار و متون قديم چنين اثبات مي شود كه مشرق به ايران امروزي گفته مي شود. همچنين در روايات ديگر تصريح شده است كه چنين مردمي اهل خراسان، يا قم يا طالقان مي باشد. و همه اينها به ايران امروزي اشاره دارد، البته با ذكر نام مهمترين مناطق آباد و شهرهاي متمدن ايران آن روز. (7)

2- ابو داود و نسائي كتاب سنن خود و ابن المنادي در ملاحم، قرطبي در تذكره خود، ابن كثير در فتن خود و حميدي در الجمع بين الصحيحين و بسياري ديگر با سند صحيح از امام علي (ع) از رسول خدا (ص) نقل كرده اند كه فرمود: "مردي از ماوراء النهر قيام مي كند كه به او حارث ابن حراث مي گويند و در پيشاپيش او مردي است كه به او منصور گفته مي شود و زمينه را براي آل محمد فراهم مي سازد، همان طور كه قريش زمينه را براي رسول خدا (ص) فراهم نمود و ياري او بر هر مومني واجب است، (يا فرمود: اجابت و پاسخ مثبت به او بر هر مومني واجب است) . (8) نامهايي كه در روايت فوق، به آن اشاره شده است، رمزي مي باشد، همان طور كه در بسياري از اخبار ملاحم نيز چنين است و مراد از آن يا فرد خبير است، يا كسي كه عمل مفيد دارد، يعني كارش به نتيجه مي رسد.

3- خطيب بغدادي و ديلمي از ابن عباس و ابوهريره روايت كرده اند كه هنگامي كه پرچمهاي سياه به اهتزاز درآمدند، به قوم فارس احترام كنيد; زيرا دولت شما با آنها است (9) . در اينجا تعبير" دولتكم" به دولت مهدوي اسلامي اشاره دارد. 4- ابن حماد ، ابن ابي شيبه، ابن ماجه، عقيلي و هيثم ابن كليب در مسند صحابه، ابن المنادي و حاكم در مستدرك خود، داني در سنن خود، ابن حبان و ابو نعيم و ابن طلحة الكنجي شافعي و مقدسي و ابن قيم در المنارالمنيف، ذهبي در ميزان الاعتدلال، ابن كثير در فتن، سيوطي در الحاوي و خصائص و جمع الجوامع والدرالمنثور، ابن حجر در صواعق و متقي هندي در البرهان و كنزالعمال و شوكاني در التوضيح، و... از ابن مسعود روايت كرده اند كه به حضور رسول خدا (ص) رسيديم آن حضرت در حالي به نزد ما تشريف فرما شدند. كه آثار خوشحالي در چهره اش نمايان بود، به طوري كه هر سوالي مي كرديم جواب مي داد و حتي اگر سوال نمي كرديم خود ايشان شروع به صحبت مي كردند، تا اينكه گروهي از جوانان بني هاشم كه حسن و حسين (ع) نيز در ميان آنها بودند از آنجا گذشتند، رسول خدا (ص) با ديدن آنها حسن و حسين را به آغوش كشيد و چشمانش پر از اشك شد; گفتيم:اي رسول خدا (ص) چه چيزي باعث ناراحتي شما شد كه ما را نيز ناراحت نمود. فرمود: ما اهل بيتي هستيم كه خداوند براي ما آخرت را بر دنيا برگزيد و بعد از من اهل بيت من با سرگرداني و آوارگي روبه رو خواهند شد، تا آنكه گروهي با پرچمهاي سياه از مشرق قيام مي كنند و حق را طلب مي كنند، ولي به آنها داده نمي شود سپس بار ديگر حق را طلب مي كنند و در راه آن نبرد مي كنند و پيروز مي شوند; پس هر كدام از شما و يا نسل آينده شما آنها را درك كرد بايد به امام اهل بيت من بپيوندد حتي اگر با سينه خيز رفتن روي برف باشد; زيرا آنها پرچمهاي هدايت را به دست مردي از اهل بيت مي دهند... كه او زمين را با عدل و داد پر مي كند، همان گونه كه با جور و ظلم پر شده است (10) . اين روايت، اشاره دارد به اينكه به حركت درآمدن پرچمها، قبل از ظهور حضرت مهدي مي باشد و پرچمها با نام او به حركت درمي آيند و مردم را به سوي او فرا مي خوانند. البته در تعدادي از احاديثي كه حافظان اهل سنت آنها را از حضرت علي (ع) و از برخي از امامان ديگر روايت كرده اند مضمون اين اخبار نقل شده است همچنين از پيروان و شيعيان آنها نيز مضمون اين اخبار نقل شده كه در ذيل نمونه هايي از آن را ذكر مي كنيم.

5- نعماني در كتاب الغيبة به سند خود از امام باقر (ع) روايت كرده است كه فرمود: گويا گروهي را مي بينم كه از مشرق قيام كرده اند و حق را طلب مي كنند كه به آنها داده نمي شود و دوباره طلب مي كنند باز هم به آنها داده نمي شود وقتي وضع را چنين ديدند اسلحه به دست گرفته و نبرد مي كنند و دشمنانشان به خواسته هاي آنها تن مي دهند، ولي آنها قبول نمي كنند تا اينكه خودشان به حكومت برسند و دولت تشكيل دهند و آن حكومت را به كسي مگر به صاحب شما (يعني امام زمان (عج واگذار نمي كنند و كشته هاي آنها شهيدند. بدانيد كه اگر من آن زمان را در ك مي كردم خود را در خدمت و اختيار رهبر آنها قرار مي دادم. (11)

6- از امام صادق (ع) روايت شده است كه فرمود: به زودي كوفه از مومنان خالي مي شود و همان طور كه مار در لانه خود به دور خود مي پيچد و نهان مي شود و قدرت تحرك ندارد، علم و دانش نيز در گوشه اي پنهان و محدود مي شود. (يعني در كوفه علم و دانش منتشر نمي شود و اگر هم وجود داشته باشد، درگوشه اي بي اثر مخفي مي شود) . پس از آن علم در شهر ديگري كه به آن قم گفته مي شود، ظاهر مي شود و معدن فضل و علم مي گردد، به طوري كه در روي زمين كسي كه مستضعف در دين باشد و يا دين را نفهمد، باقي نمي ماند; حتي زنهايي كه در حجله ها و پشت پرده ها هستند; و اين زمان ظهور قائم ما خواهد بود و خدا قم و اهل آن را جانشينان حضرت حجت قرار مي دهد و اگر چنين نباشد زمين اهل خود را فرومي برد و در زمين حجتي باقي نمي ماند و علم از آنجا به ساير كشورها و شهرها در شرق و غرب سرازير مي شود و حجت خدا بر مردم كامل مي شود، به طوري كه كسي در زمين نمي ماند كه دين و علم به او نرسيده باشد، پس از آن حضرت قائم (عج) ظهور مي كند و سبب انتقام خدا و عذاب او بر چنين بندگان مي شود; زيرا خدا از بندگان انتقام نمي كشد مگر بعد از آنكه آنها حجت خدا را انكار كنند. (12)

مسلما انتقام از ستمگران نيز گرفته خواهد شد; زيرا حجت بر آنها تمام شده آنها حجت خدا را انكار كرده اند و براي غير ستمگران ظهور حضرت مهدي (عج) رحمت است.

7- از امام كاظم (ع) روايت شده است كه فرمود: مردي از اهل قم، مردم را به سوي حق فرا مي خواند و همراهان او مانند آهن و پولاد آبديده هستند كه تند بادها آنها را نمي لرزاند و از جنگ خسته نمي شوند و نمي ترسند و به خدا توكل مي كنند و عاقبت از آن تقواپيشگان است. (13)

8- ابن حماد و ... از حافظان اهل سنت از امام علي (ع) روايت كرده اند كه فرمود: پرچمهاي سياه ظاهر مي شوند (يعني مردمي با پرچمهاي سياه قيام مي كنند) و لشكريان سفياني شكست خورده و فرار مي كنند در آن هنگام مردم جهان مهدي را آرزو و طلب مي كنند. (14)

9- سيد ابن طاوس در اقبال از ملاحم بطائني در حديثي از امام صادق (ع) روايت كرده كه فرمود: مادامي كه براي فرزندان فلاني حكومت و سلطنت است، امت محمد (ص) هرگز روي آسايش نخواهد ديد، مگر اينكه حكومت آنها منقرض گردد. وقتي حكومت آنها منقرض شد، خداوند براي فرج و آسايش امت محمد (ص) فرج مردي از ما را مي رساند كه مردم را به تقوا راهنمايي مي كند و به هدايت رفتار مي كند و در حكومت خود رشوه نمي گيرد; به خدا قسم من او را به نام و نام پدرش مي شناسم; پس از آن مردي كه نيرومند و قوي است و كمر باريك و داراي خال در پيشاني و گونه ها است، براي برپايي عدالت قيام مي كند و او نگهبان هر چيزي است كه پيش او به وديعه گذاشته شده است و زمين را با عدالت پر مي كند، همان طور كه ستمگران و گناهكاران آن را با جور و ستم پر كرده بودند. (15)

زمينه سازان ظهور حضرت مهدي (عج) و نهضت امام خميني (ره) و احاديث مربوط به آن رواياتي كه بر وقوع يك حركت زمينه ساز براي انقلاب بزرگ مهدي دلالت دارند، صفاتي را ذكر مي كنند كه اين صفات به روشني بر نهضت امام خميني تطبيق مي كند:

1- به راه افتادن اين قيام از ايران

اين حركت از ايران (مشرق زمين) آغاز مي شود. ايران سرزميني است كه در آن برف مي بارد، در حالي كه باريدن برف در جزيرة العرب متداول نيست. انقلاب اسلامي ايران نيز در ماه بهمن به پيروزي رسيد. بهمن در زبان فارسي به معناي توده انبوه برفي است كه در كوهها جمع مي شود و به سوي دره ها و دشتها سقوط مي كند; همچنين به ذرات ريز برف كه در هوا معلقند و گاهي باعث به وجود آمدن كولاك مي شود، بهمن مي گويند. (16) از آن سبب اين ماه را بهمن ناميده اند كه موسم ريزش برف در ايران است; جمله "فاتوها و لوحبوا علي الثلج; به آن نهضت بپيونديد حتي اگر با سينه خيز رفتن روي برف باشد" در اين روايات دليل روشني است بر اينكه شروع اين حركت از ايران مي باشد; افزون بر احاديث شريفي كه بر شروع اين حركت از ايران دلالت دارد، پيروزي انقلاب اسلامي در دهه دوم ماه بهمن كه فصل ريزش برف سنگين در ايران است و به كار بردن اين جمله "حبوا علي الثلج" به همراه كلمه مشرق در روايات به روشني به مكان شروع اين حركت اشاره دارد.

2- نسب رهبران حركت

همان گونه كه از نص احاديث شريفه اي كه نمونه هايي از آن ذكر شد، و رواياتي كه از كتب اهل سنت نقل شده است، (خصوصا روايتهاي سوم و هفتم) روشن مي شود كه قيام كنندگان اين حركت، گروهي از شيعيان اهل بيت هستند و رهبر اين حركت (كه زمينه را براي آل محمد فراهم مي كند) مردي از اهل بيت است، (چنانكه در حديث دوازدهم آمده بود) . اين صفت به خوبي با نهضت امام خميني (ره) كه از جهت راه و روش و نسب به اهل بيت نسبت دارد تطبيق مي كند.

3- مشخصات رهبر حركت

با توجه به آنچه گفته شد، رهبر اين حركت مردي از قم است كه مردم را به سوي حق فرامي خواند، به تقوا راهنمايي مي كند، رفتار هدايت شده دارد و در حكومت خود رشوه نمي گيرد و اين مشخصات به روشني با امام خميني (ره) قابل تطبيق است.

4- سيماي زمينه سازان حركت

با توجه به مجموعه احاديث شريفي كه در اين باره ذكر شد، بر پا كنندگان اين نهضت در طلب حق و پيشمرگ شدن براي برقراري و پايداري آن اصرار بسيار دارند و به جهت توكل كامل به خداي تبارك و تعالي و داشتن تقوا، شايسته مقامي شده اند كه آينده وعاقبت براي آنان است; بنابراين به پيروزي نهايي مي رسند. همان طور كه ديديم يكي از آشكارترين مواردي كه نهضت امام خميني را از ساير نهضتها جدا مي كند، همان زنده كردن روح عرفاني جهاد در جامعه بود كه در مسير انقلاب هزاران بار خود را به نمايش گذاشت، از جمله چهره فداكارانه و شهادت طلبانه اي كه ياران امام با الهام از حادثه كربلا در حوادث گوناگون انقلاب، چه قبل از پيروزي انقلاب و چه بعد از آن، به ويژه در طي هشت سال دفاع مقدس، آن را ترسيم كردند.

بنابراين، مشخصات رهبر و ياران و حاميان اين حركت، بر امام خميني و ياران او انطباق پذير است.

اما آنچه كه درباره ويژگيهاي مرد خراساني كه با پرچم سياه قيام مي كند... وارد شده، به رهبران اين نهضت بعد از رهبر بزرگ آن كه مرد قمي است، و به حركتهاي آنها كه در مراحل بعدي اين انقلاب انجام مي دهند، مربوط مي شود و تكرار جمله طلب حق (يطلبون الحق) در احاديث شريفي كه از روند و گسترش اين حركت زمينه ساز خبر مي دهند، به آن اشاره دارد و روشن ست حركتي كه مي خواهد زمينه را براي انقلاب بزرگ جهاني، مثل انقلاب مهدوي فراهم كند، نياز به فرصتي دارد تا با اين هدف بسيار بزرگ متناسب باشد; بنابراين هنگامي كه ما مي گوييم نهضت امام خميني زمينه ساز انقلاب بزرگ مهدوي است، مقصود اين است كه اين نهضت در ادامه و در مراحل گوناگون خود و با تلاش رهبران و حاميان خود، (يعني كساني كه شاهد شروع اين نهضت به دست امام خميني (ره) بوده اند) و يا نسلهاي آينده و رهبران آنها زمينه ظهور امام مهدي (عج) را فراهم خواهند كرد.

5- پايان يافتن استضعاف آيين اهل بيت (ع)

آنچه كه از احاديث شريفه استفاده مي شود، اين است كه اين حركت همراه با تحرك علمي است كه راه و رسم اهل بيت را به سوي يك حركت جهادي تبليغ مي كند و اين امر نه تنها طبيعي است بلكه براي انقلاب بزرگ جهاني كه داراي پايه و هدفهاي اعتقادي است، ضرورت دارد. انقلابي كه از راه و روش اهل بيت سرچشمه گرفته است; زيرا (طبق حديثي كه ذكر شد) رسول خدا تصريح كرده كه مهدي (عج) از آنها است و ظهور او (قبل از او ظهور زمينه سازان ظهور او) به استضعاف اهل بيت و راه و رسم آنها پايان مي بخشد. همان طور كه در احاديث به آن اشاره شده است، شروع اين حركت پس از انتقال مركز نشر علوم اهل بيت از كوفه به شهر قم در ايران خواهد بود. پس شهر قم مركز نشر و پخش اين علوم به همه كره خاكي خواهد شد و اين همان چيزي است كه با آغاز نهضت امام خميني (ره) و همزمان با آن تحقق يافته است.

حوزه علميه قم كه به وسيله حاج شيخ عبدالكريم حائري (استاد امام خميني (ره و با كمك گروهي از علما، از جمله امام خميني (ره) (كه مرحوم حاج شيخ حائري را براي اقامت در قم و تاسيس حوزه علميه در آن شهر تشويق كردند) تاسيس شد. بعد از او، يعني در زمان مرحوم آقاي بروجردي كه امام خميني مهمترين نقش را در راضي نمودن ايشان به مهاجرت از شهر بروجرد به شهر قم و پذيرش سرپرستي حوزه علميه آن به عهده داشت (17) ، فعاليت حوزه قم گسترش يافت. با پيروزي انقلاب اسلامي، حوزه قم بزرگترين حوزه علوم اهل بيت (ع) در جهان گرديد، به ويژه پس از آنكه نقش حوزه نجف به جهت محدوديتهاي ايجاد شده توسط رژيم عراق محدود و كمتر شد; زيرا بسياري از علما نجف را ترك كردند و از فعاليت و تحرك باقي ماندگان نيز كاسته شد و بدينسان آنچه كه اخبار شريفه (خصوصا حديث نهم خبر داده بودند، در عمل به حقيقت پيوست. و چنانكه امام صادق (ع) تصريح مي فرمايد: اين تحول - انتقال مركز علوم آل محمد به قم نزديك قيام قائم ما، يعني امام مهدي (عج) به وجود مي آيد، به طوري كه در آن زمان قم معدن علم و فضل مي شود در روي زمين حتي يك نفر مستضعف در دين باقي نمي ماند - زيرا به سبب انتشار علوم آل محمد به همه دنيا مردم دين را مي شناسند - و به اين ترتيب آيين اسلام از رهگذر حوزه علميه قم به همه جهانيان خواهد رسيد; به گونه اي كه تاريخ حوزه هاي علوم اهل بيت تاكنون شاهد حضور اين همه دانش پژوه و دانشجو، مانند حضور امروزه طلاب در حوزه قم نبوده كه از اطراف دنياي اسلام براي فراگيري علوم آل محمد در اين حوزه حضور يافته اند. همچنين وجود مدارس ديني براي بانوان در حوزه علميه قم كه تاريخ هرگز شاهد آن نبوده است و اين در تاريخ فرهنگ ديني بانوان، آن هم در سطح عالي پديده اي نوظهور و منحصر به فرد است كه در حديث مزبور نيز به آن اشاره شده است: "حتي المخدرات في الحجال; حتي زنها در پشت پرده ها و حجله ها از علوم آل محمد بهره مند مي شوند".

زمينه سازان و نبرد با سفياني

در اين قسمت به سه نكته، در ارتباط اين بحث اشاره مي كنيم:

اولا، اين حركت در چهار چوب عمومي خود پيش از نهضت امام خميني شروع شد و در اثر گذاريها و اثرپذيريهاي خود و در بعضي جرياناتي كه در احاديث شريفه به آن اشاره شده است، بعد از رحلت امام خميني نيز ادامه خواهد داشت. از اين رو، حوادثي كه در روايات ذكر شده، ولي هنوز واقع نشده اند، نمي توانند اساسا مانع تطبيق اين حركت بر نهضت امام خميني باشد; زيرا اين نهضت نسبت به نهضتهاي آغازين كه پيش از نهضت امام بوده اند، از گسترش زيادي برخوردار است و زمينه پيش آمدن مراحل بعدي اين حركت را مشكل مي سازد; مانند خروج پرچمهاي سياه و پايان يافتن فتنه سفياني و...و جرياناتي كه بعد از امام خميني به ظهور بعضي از رهبران اين حركت مربوط مي شود.

بنابراين تطبيق احاديث شريفه بر نهضت امام خميني از باب اطلاق اسم بر آشكارترين نشانه هاي شئ است; مانند اطلاق اسم نماز كه به معناي دعا است بر عبادت معروف، از اين جهت كه دعا از بارزترين اجزاي نماز است.

ثانيا، اينكه گفته شود اگر چه اين احاديث بر نهضت امام خميني تطبيق مي كند، ولي احتمال دارد كه بر گروه ديگري نيز منطبق شود و در واقع آنها زمينه سازان برقراري دولت حضرت مهدي (عج) باشند، آنچه مسلم است اينكه نمي توان از يك مصداق مشاهده شده و ملموس اين احاديث صرف نظر كرد و به مصداقي كه احتمال بروز آن در آينده مي رود، توجه كرد.

اين احاديث شريفه، بسياري از حوادث جزئي را به عنوان نشانه هاي ظهور مهدي موعود (عج) ذكر كرده اند، بنابراين چگونه ممكن است كه از ذكر حادثه بزرگي، مانند نهضت امام خميني (ره) كه تاريخ نظير آن را نديده است، غفلت كنند؟

آنچه بررسي دقيق اين احاديث ما را به آن رهبري مي كند، اين است كه تمام آنچه در احاديث آمده است با همه ابعاد و ريشه هايش بر نهضت امام خميني قابل انطباق است.

براي اثبات اين حقيقت، تعدادي بررسي روايي صورت گرفته و منتشر شده است; مانند بررسي كه شيخ مهدي فتلاوي با عنوان دولة الموطئين للمهدي (عج) در كتاب الاخبارلاهل السنة به چاپ رسيده است; همچنين بررسي شيخ علي كوراني كه با عنوان " الممهدون" به چاپ رسيده است و نيز بررسي شيخ محمدي ري شهري كه به زبان و با عنوان "زمينه سازان انقلاب جهاني مهدي (عج) " چاپ شده است، يا تحقيقي كه علي اكبر ذاكري با عنوان "انقلاب اسلامي ايران در آيات و روايات" انجام داده و به چاپ رسيده است.

زمينه سازي براي انقلاب مهدي در سخنان امام خميني (ره)

ديدگاه رهبر بزرگ اين نهضت، حضرت امام خميني در بيان نقش نهضت خود، به لحاظ شخصيت والاي آن و شناختي كه معظم له به خط سير انقلابي آن را رهبري كرده و اهداف استراتژيك آن را بيان نموده، از اهميت ويژه اي برخوردار است واقعيت نيز تاثير شديد افكار او را در تعيين مسير حركت، حتي بعد از رحلت او (رض) ثابت كرده است و هر كس كه روش امام خميني را بررسي كند به خوبي مي داند كه ايشان در به كارگيري كلمات و واژه ها و اوصاف در جايگاه واقعي خود دقت مي كردند و به طور كامل از مبالغه گويي و بيان نظراتي كه به حقيقت واقعي و قطعي تكيه ندارد دوري مي كردند.

جمهوري اسلامي و توجه امام مهدي (عج)

امام خميني در بسياري از سخنان خود، حكومت اسلامي را كه خود او آن را به وجود آورده است، چنين توصيف مي كند كه اين حكومت، حكومت امام مهدي (عج) است و او حافظ اين دولت است. در اينجا به يك سخن از امام كه به روشني به نقش زمينه سازي اين نهضت تصريح دارد اشاره مي كنيم:

" اين نهضت مقدس براي انقلاب بزرگ مهدي موعود است". اين سخن علاوه بر داشتن تصريح به اين موضوع، از آخرين سخنان امام قبل از رحلت ايشان است; از اين جهت اين سخن از پختگي كامل براي بيان نقش نهضت امام و مسير حركت آينده برخوردار است.

انقلاب اسلامي ايران طلايه دار انقلاب حضرت مهدي (عج)

امام در بخشهايي از سخنان خود كه به مناسبت ولادت مهدي منتظر (عج) در تاريخ چهارده شعبان 1408 (دو ماه و نيم پيش از رحلت خود) ايراد كرده اند، مي فرمايند:

سلام و درود به پيشگاه مقدس مولود نيمه شعبان و آخرين ذخيره امامت (بقية الله ارواحنا فداه) و يگانه دادگستر ابدي و بزرگ پرچمدار رهايي انسان از قيود ظلم و ستم استكبار، سلام بر او، سلام بر منتظران واقعي او، سلام بر غيبت و ظهور او و سلام بر آنان كه ظهورش را با حقيقت درك مي كنند و از جام هدايت و معرفت او لبريز مي شوند.

و سلام بر ملت بزرگ ايران كه با فداكاري و ايثار و شهادت راه ظهورش را هموار مي كنند...

مسئولان ما بايد بدانند كه انقلاب ما محدود به ايران نيست، انقلاب مردم ايران نقطه شروع انقلاب بزرگ جهان اسلام به پرچمداري حضرت حجت (ارواحنا فداه) است كه خداوند بر همه مسلمانان و جهانيان منت نهاد و ظهور و فرجش را در عصر حاضر قرار داد... بايد دولت جمهوري اسلامي تمامي سعي و توان خود را در اداره هر چه بهتر مردم بنمايد، ولي اين به آن معنا نيست كه آنها را از اهداف عظيم انقلاب كه ايجاد حكومت جهاني اسلام است منصرف كند. (18)

با توجه به سخنان امام خميني و تصريح ايشان بر نقش زمينه ساز اين نهضت براي انقلاب بزرگ مهدي، به چند نكته اشاره مي شود:

1- نهضت امام خميني آغازگر انقلاب بزرگ اسلامي است كه دلالت دارد بر استمرار اثرگذاريها و انتشار افكار آن و رشد و گسترش آن در جهان اسلام تا زماني كه امام مهدي (عج) ظهور نمايد. البته واقعيت سياسي معاصر جهان نيز اين حقيقت را تاييد مي كند; زيرا جهان شاهد انتشار و رشد افكار امام خميني در كشورهاي مختلف اسلامي است كه به بيداري عمومي جهان اسلام كه خواهان اجراي احكام اسلام هستند انجاميده است.

2- انقلاب امام خميني جدا از انقلاب بزرگ مهدوي نيست، بلكه بخشي از آن است و همان هدفهاي استراتژيك آن را در باره برپايي حكومت جهاني اسلام دنبال مي كند; پس پرچم يكي است كه خود امام مهدي (عج) آن را بر دوش مي كشد.

آنچه كه اين نهضت را از دايره افراد و مصاديق پرچمهايي كه قبل از ظهور مهدي (عج) برداشته مي شوند، (قيامهايي كه قبل از ظهور او (عج) به وجود مي آيند) خارج مي كند و بعضي از احاديث شريفه با صراحت دلالت دارند كه پرچمداران اين پرچمها طاغوتند (و چنين قيام كنندگاني با طاغوت بيعت كرده اند و به فرمان او جنگ مي كنند)، مقصود آن حركتهاي انقلابي است كه مستقل و جدا از حركت مهدوي باشد و در راهي كه خود امام مهدي (عج) آن را ترسيم كرده است، حركت نكند، يعني بر پايه تمسك به ولايت امام زمان (عج) استوار نباشد و براي زمينه سازي ظهور آن بزرگوار تلاش و فعاليت نكند.

تصديق اين احاديث شريفه توسط خط سير انقلاب امام خميني (ره)

3- قيام امام خميني به طور عملي زمينه ساز انقلاب بزرگ مهدوي است اين مساله را با توجه به متناسب بودن دستاوردهاي اين انقلاب، با هدفهاي انقلاب امام مهدي (عج) استدلال مي كنيم و اين استدلال نقش مهمي در اثبات صحت اين احاديث دارد با توجه به اينكه احاديث از سرچشمه هاي وحي صادر شده است، حتي اگر سندهاي آنها مورد خدشه باشد; آنچه كه نهضت امام خميني به وجود آورده، با آنچه اين اخبار از آن خبر داده تطبيق مي كند. هر چند اين اخبار بيش از هزار سال پيش از وقوع اين نهضت صادر شده است، يعني در زماني كه اوضاع آن روز طوري نبوده كه حتي اشاره اي بر آنچه كه اين احاديث از آن خبر مي دهند، (مثل نقش ايران در زمينه سازي براي ظهور امام مهدي موعود (عج وجود داشته باشد و اين ثابت مي كند كه آنچه از اخبار وارد شده، اخباري غيبي است كه صدور آن جز از سرچشمه وحي، يا از كسي كه از اخبار غيبي آگاه است، ممكن نيست.

هدفهاي انقلاب مهدي (عج) و دستاوردهاي انقلاب امام خميني

در ابتدا بايد هدفهاي انقلاب مهدوي و آنچه را كه خدا با دست ولي خود (عج) انجام خواهد داد، بشناسيم; سپس چيزهايي را كه نهضت امام خميني به وجود آورده و اثرگذاريهايي كه در صحنه عمل داشته است و ارتباط آنها با اهداف انقلاب مهدوي و تناسبي كه بين آنها وجود دارد را بشناسيم تا ميزان صحت اين سخن كه نهضت امام خميني زمينه ساز ظهور حضرت مهدي (عج) است، شناخته شود.

آنچه كه خداوند تبارك و تعالي به دست مهدي موعود (عج) به وجود خواهد آورد، از اخبار غيبي است كه در آينده محقق خواهد شد; بنابراين، راه شناخت آنها در رجوع به سرچشمه هاي وحي و تدبر در آيات كريمه و احاديث صحيح نبوي به ويژه رواياتي كه مورد اتفاق همه فرق اسلامي است و به دست آوردن اهداف عمومي انقلاب بزرگ مهدوي مي باشد. اما آنچه كه به قسمت دوم قضيه برمي گردد، اينكه نهضت امام خميني يك حركت معاصر است و مي توان دستاوردهاي سازنده آن را با تامل و دقت در دگرگونيها و تغييراتي كه در همه جهان به وجود آورده درك كرد، به طوري كه ارزشهاي اسلامي را زنده كرد و آثاري در جهان اسلام و غير آن به جا گذاشت و آثاري نيز از ادامه اثر گذاريهاي محسوس آن انتظار مي رود.

اهداف انقلاب مهدوي در نصوص و متون ديني

در قرآن كريم و احاديث شريفه اي كه مورد اتفاق همه مسلمانان است هدفهاي عمده اي براي انقلاب بزرگ مهدوي بيان شده است كه به اختصار ذكر مي كنيم.

1- شماري از آيات قرآن، بر برتري وغلبه اسلام بر همه اديان و آشكار شدن خورشيد اسلام تصريح دارند; مانند آيه هاي 32 و 33 از سوره توبه و آيه هاي 8 و 9 از سوره صف. احاديث شريفي كه از اهل سنت و شيعه نقل شده اند و نيز مفسران شيعه و سني اتفاق نظر دارند به اينكه اين هدف كه تحقق آن حتمي است (چون اراده خدا به آن تعلق گرفته) تنها در زمان مهدي منتظر (عج) برآورده خواهد شد. (19)

2- پايان دادن به برگشت از دين حق و پيروي و دوستي مسلمانان از يهود و نصارا; كه قرآن در آيه هاي 51- 54 سوره مائده از آن خبر داده است; همچنين علامه طباطبايي در تفسير ترجمه شده قيم خود"الميزان" با بيان مفصلي استدلال مي كند كه اين حوادث در عصر مهدي موعود (عج) جريان مي يابد. (20)

3- پايان دادن به ستم و جور و برپا كردن حكومت عدل اسلامي در سراسر جهان; به طوري كه آياتي از قرآن و احاديث شريفي كه بر صحت آنها اتفاق نظر وجود دارد بر اين امر تصريح كرده اند.

4- نابود كردن شرك و پاك نمودن زمين از آن به طور كامل و نشر توحيد محض وعبادت حقه براي خداوند تبارك و تعالي; همان طور كه از آيه 55 سوره نور و آيه 56 سوره ذاريات و... استفاده مي شود; (21) همچنين برپا كردن جامعه توحيدي شايسته كه تنها خدا را عبادت كنند و به او شرك نورزند ونماز را به پا دارند و زكات را بپردازند و امر به معروف و نهي از منكر كنند.

5- واگذاري حاكميت زمين به بندگان شايسته خدا و كساني كه در زمين به جهت وابستگي خود به دين توحيدي، ضعيف نگه داشته شده اند; شماري از آيات كريمه قرآن; مانند آيه 55 سوره نور و آيه 5 سوره قصص و 105سوره انبيا به اين امر اشاره دارد.

آنچه گفته شد، بنا به استناد آيات كريمه و احاديث صحيح نبوي، از اهداف عمومي انقلاب بزرگ مهدوي هستند.

زنده كردن نقش اسلام در عصر كنوني

از بارزترين دستاوردهاي نهضت امام خميني كه همه تحليلگران با ديدگاههاي گوناگون خود بر آن اتفاق نظر دارند، عبارت است از:

زنده كردن نقش اسلام در دنيا، به ويژه در جهان اسلام و تشكيل دولتي بر پايه اسلام كه با تعهد و پايبندي به ارزشهاي اسلامي به نيازهاي عصر كنوني پاسخ داد و به طور عملي ادعاهاي غرب و غرب گرايان را باطل و نابود كرد; آنها تلاش براي تشكيل حكومت اسلامي در عصر كنوني را بي فايده مي دانستند; زيرا از نظر آنها اسلام در بهترين شرايط خود; يعني چهارده قرن پيش فقط روش حكومتي خوبي بوده است; اما امروزه توان اداره كردن حكومت را ندارد و نمي تواند به نيازهاي اين عصر و تحولات اجتماعي، اقتصادي، سياسي و نظامي آن پاسخگو باشد. پس بهتر اين است كه اسلام از مسائل سياسي، اقتصادي، اجتماعي و نظامي دور بماند و در حد مسائل اعتقادي صرف و كارهاي شخصي افراد محصور بماند! !

اين افكار در اوايل قرن گذشته، حتي در ميان مسلمانان نفوذ كرده بود و اين نظر كه آيا ممكن است اسلام در همه شئون اجرا شود، يا اصولا چنين چيزي فايده اي دارد، يا خير؟ تنها در حد يك فرضيه مطرح مي شد و چيزي كه هرگز تصور نمي شد شروع اين حركت و به پيروزي رسيدن انقلاب اسلامي جهاني بود كه براي غلبه كردن اسلام بر همه اديان ديگر و بر پا كردن حكومت جهاني كه بر همه دنيا حكومت كند، توفيق يابد و افكار موثر خود را نيز در جهان اسلام باقي بگذارد.

اثبات امكان تشكيل دولت نوين اسلامي

نهضت امام خميني در عمل امكان برپايي حكومت عدل اسلامي را كه با عصر حاضر هماهنگ باشد و بتواند به نيازهاي آن پاسخ دهد، ثابت كرد و آن افكار و ادعاهاي احمقانه غرب را درباره اسلام رد كرد و ياس و نااميدي كه در نتيجه آن به وجود آمده بود، برطرف كرد.

بهترين دليل موفقيت انقلاب ايران، همگاني بودن درخواست مردمي و عمومي - و نه فقط در ميان گروهي محدود از دانشمندان ديني يا تيز هوشان امت اسلام - نسبت به برپايي حكومت اسلامي در سرزمينهاي اسلامي است و اين واقعيت آشكاري است كه پيروزي نهضت امام خميني و موفقيت آن در برقراري حكومت اسلامي در ايران را به وجود آورده است و اين خود زمينه ساز انقلاب جهاني مهدي است پيامش برپايي حكومت اسلامي در همه جهان مي باشد.

آينده نگري و ايجاد آگاهي عمومي نسبت به اسلام

انقلاب امام خميني (ره) با موفقيت عملي خود در ايجاد خواست عمومي براي شناختن اسلام، حتي در ميان غير مسلمانها زمينه را براي اين هدف از اهداف انقلاب جهاني مهدي (عج) فراهم آورد.

اين حركت گسترش پيدا كرد و در ميان افكار بشري خارج از دايره جهان اسلام نفوذ كرد و با استقبال عمومي غرب براي پذيرش اسلام رو به رو شد. بتدريج اين فكر كه تنها اسلام مي تواند مشكلات نفس گيري كه حلقوم بشريت امروز را مي فشارد، حل كند رواج پيدا كرد; حتي شماري از شخصيتهاي ديني مسيحي، تصريح مي كنند كه خداوند شخصيتها و ياران نهضت امام خميني را برانگيخت تا ارزشهاي ديني را زنده كنند و جهان را از فسادي كه در آن دست و پا مي زند نجات دهند.

اصولا موفقيت نهضت امام خميني در تشكيل دولت اسلامي، يك حالت بيداري در ملتهاي غير اسلامي براي شناخت اين تمدن نوين به وجود آورد، تمدن نويني كه قدرتهاي بزرگ را به مبارزه مي طلبيد و تلاش همگاني آنها را براي شكست اين نهضت در طول هشت سال جنگ و... با شكست روبه رو كرد و توانست نمونه اي از استقلال كامل را به جهان عرضه كند و اين حالت بيداري و آينده نگري به جهت شعار دفاع از مظلومان و كوبيدن ستمگران در ذهن ملتهاي مستضعف رسوخ كرده است.

عرضه كردن اسلام به عنوان تمدن نوين براي جوامع بشري

دعوت عملي اسلام، به عنوان تمدن نويني كه مي تواند مشكلات بشري را حل كند، با دعوتهاي تبليغي همراه شد; از جمله مي توان به نامه مشهور امام خميني كه آن را براي آخرين رهبر اتحاد جماهير شوروي ميخائيل گورباچف فرستاد، اشاره كرد كه در آن نامه او را به تحليل و بررسي اسلام و شناخت راههاي نوراني و صاف و هدفهاي عالي آن دعوت نمود و تصريح كرد كه جمهوري اسلامي در ايفاي نقش خود، مثل پايه استوار و براي پشتيباني از حركتهاي آزاديبخش اسلامي و غير اسلامي ثابت قدم است. و اين خود زمينه سازي براي اهداف انقلاب مهدوي در جهان است، تا چه رسد به جهان اسلام.

نبرد با وابستگيها و برانگيختن روح همبستگي اسلامي

يكي ديگر از دستاوردهاي نهضت امام خميني، تعهد شديد و تاكيد زياد بر روش اسلامي است كه مستقل باشد و شكلهاي گوناگون وابستگي به بيگانگان و غرب و غرب گرايي و يهود و نصارا را نفي كند و با هرگونه وابستگي مبارزه كند به مسلمانان خطرات آن را بشناساند. اين نهضت، از اينكه توانسته است دولتي مستقل و آزاد تشكيل دهد و برخواست ياران آنها چيره شود، اين احساس را براي مسلمانان به وجود آورد كه از نسبت دادن خود به اسلام احساس غرور و افتخار كنند. و اين توفيق اثر روشني در زمينه سازي براي انقلاب بزرگ مهدوي دارد كه همه اشكال وابستگيها را به يهود و نصارا قطع مي كند و نقش رهبري مسلمانان را براي نجات بشريت به آنها برمي گرداند كه: "خير امت اخرجت للناس"... عزت اسلامي را بر پايه استقلال واقعي به آنها برمي گرداند.

برانگيختن روح فداكاري

از دستاوردهاي ديگر نهضت امام خميني، زنده كردن روح فداكاري و راههاي جهاد شهادت طلبانه كه از نهضت امام حسين (ع) الهام گرفته است. اين روحيه قدرت اثرگذاري خود را - چه قبل از پيروزي انقلاب، چه بعد از آن - در مبارزه هاي بسيار سختي كه دولتهاي استكبار جهاني با اتحاد وسيع خود بر ضد آن انجام داده اند، نشان داده و همواره عناصر داخلي و خارجي آنها را با شكست روبه رو كرده است.

روشن است كه زنده شدن اين روحيه عامل بسيار مهمي در زمينه سازي انقلاب مهدوي دارد كه همانا نابودي ستم و شرك و آزادي مستضعفان و پايان دادن به حاكميت مستكبران و ستمگران مي باشد و اين ماموريت دشواري است كه موفقيت در آن بدون چنين روحيه جهادي استوار ممكن نيست، به ويژه آنكه ميدان مبارزه اي كه در آن خواهد جنگيد، بسيار گسترده است.

گسترش احساس مظلوميت حق

يكي از موفقيتهاي بزرگي كه نهضت امام خميني داشت، گسترش احساس عمومي نسبت به مظلوم بودن راه حق است، راهي كه سيدالشهداء آن را ترسيم كرد، و كاشتن چنين احساسي در وجدان مسلمانان و ترويج فرهنگ عاشورا و اهتمام به برپايي مراسم عزاداري امام حسين (ع) و مجسم كردن پيروزي حقيقي امام حسين (ع) و بيزاري جستن از دشمنان او موفقيت بزرگي است. كه از مهمترين سرچشمه هاي حركت انقلابي شخصيتهاي نهضت و از پايه هاي آن و بارزترين عوامل پيروزي انقلاب بود. همان گونه كه آشكار است، اين موفقيت گام مهم ديگري در زمينه سازي انقلاب بزرگ امام مهدي است; زيرا انقلاب او از خونخواهي براي مظلوميت حق كه سيدالشهداء تجسم آن است و مجازات انحراف اموي به عنوان سمبل باطل و ستم در همه ابعاد و اشكال آن در هر زمان و سرزمين و به عنوان روشنترين مصداق تاريخ كه براي برگشت از دين حق مي شناسد، شروع مي شود.

عمومي كردن عرفان اصيل توحيدي

زنده كردن افكار توحيدي و عرفاني محض كه از سنت رسول خدا (ص) و ائمه عترت (ع) الهام گرفته شده است، از دستاوردهاي ديگر نهضت امام خميني است كه اين افكار (عرفاني) را از چهار چوب فكري كه به گروهي خاص محدود مي شد، خارج نمود و به درون اجتماعات عمومي مردم آورد، تا در زندگي مردم و رفتارهاي عملي آنها اثر داشته باشد. و اين موفقيت در هزاران شكل قهرمانانه در طي هشت سال جنگ تحميلي و نيز زمان پيش از آن و بعد از آن جلوه گر شد; جنگي كه گرانقدرترين ارزشهاي توحيد محض را و اينكه تنها بايد به خدا توكل كرد و فقط از او بايد ترس داشت، نه غير او و بندگي حقيقي تنها براي خدا است مجسم نمود.

از آنجا كه يكي از اهداف انقلاب مهدي، نابود كردن شرك و بسط و گسترش توحيد خالص و بر پاكردن جامعه توحيدي شايسته و با اخلاص در عبادت خدايي كه واحد است و شريك ندارد مي باشد; آشكار است كه اين امر در زمينه سازي انقلاب مهدوي ضرورتي حياتي دارد. اين نهضت، ماكتي از جامعه مهدوي را در جبهه هاي دفاع ازاين جامعه شايسته و جهادگر در راه خدا براي جهانيان به نمايش گذاشت، جامعه اي كه در دفاع از حق از ملامت هيچ ملامتگري نمي هراسد و به امر به معروف و نهي از منكر مي پردازد و نماز را اقامه و زكات را مي پردازد.

عرضه كردن اسلام ناب محمدي

از مهمترين و آشكارترين دستاوردهاي نهضت امام خميني زنده كردن اسلام ناب محمدي و زدودن غبار تحريف و جمود و تحجر و هر چيزي كه موجب غربت اسلام شده بود مي باشد; همان طور كه اسلام در ابتداي پيدايش خود، غربت را از اسلام زدود و آن را به صورت ناب و نجاتبخش جهانيان از هر گونه بندگيهاي پوچ و به همان صورت خالصي كه رسول خدا (ص) آورده بود، عرضه كرد.

همچنين خط امامت معصوم كه حافظ اسلام اصيل و نمايانگر راه اهل بيت (ع) است و همان اسلام نابي است كه مهدي موعود ترسيم مي كند و پرچم آن را به دوش مي كشد و حكومت جهاني اسلام را بر اساس آن برپا مي كند، شناساند و مسلما زنده كردن اين راه اصيل، تاثير بسيار زيادي در زمينه سازي انقلاب بزرگ مهدوي دارد كه براي برپايي حاكميت عادلانه و عمومي و جهاني اين دين حق و بر اساس روش اهل بيت شروع خواهد شد.

به وجود آوردن حالت انتظار براي ظهور مهدي موعود (عج)

امام خميني (رض) به عنوان مرجع ديني اسلامي كه جانشين مهدي منتظر (عج) در زمان غيبت و عدم امكان رجوع علني به آن حضرت (عج) مي باشد، نهضت خود را رهبري كرد و رهبري چنين نهضت گسترده اي زمينه سازي براي انقلاب مهدوي به حساب مي آيد; زيرا هويت مصلح بزرگ را بر جهان اسلام و همه كره خاكي معرفي مي كند و آثار اين امر را در زيادشدن پرسشها در ميان مسلمانان و غير مسلمانان از هويت مهدي منتظر (عج) و تلاش براي شناختن او و انتظار ظهور او و آغاز انقلاب او بعد از ديدن دستاوردهاي انقلاب نايبش مي بينم. همچنين احاديث شريفه اي كه بعد از خبر دادن از حركت زمينه سازان، به اين امر اشاره مي كنند: "فعند ذلك يتمني الناس المهدي و يطلبونه "در آن هنگام مردم مهدي را آرزو و طلب مي كنند و نيز در نمونه يازدهم از احاديث گذشته وارد شده بود.

پي نوشتها:

1- رجوع كنيد به مجلد اول و دوم كتاب "معجم احاديث الامام المهدي (عج) "، در اين كتاب احاديث زيادي نقل شده كه در كتابهاي معتبر فرق اسلامي آمده است.

2- مانند كتاب"التوضيح في تواتر ماجاء في المنتظر و الرجال المسيح" تاليف شوكاني.

3- متقي هندي مولف كتاب كنزالمعمال در كتاب "البرهان علي علامات مهدي آخر الزمان" فتواهاي چهار نفر از علما اسلامي معاصر خود را كه عبارتند از ابن حجر الهيثمي شافعي و احمدابي اسروربن الصبا الحنفي و شيخ محمد خطابي المالكي و الشيخ يحيي بن محمد حنبلي، نقل كرده است كه اين علما به سبب كثرت روايات، در فتواهاي خود تصريح كرده اند كه زدن و ادب نمودن و اهانت به منكر آن حضرت واجب است به مذهب حق برگردد، و گرنه خونش هدر است.

البرهان علي علامات مهدي آخر الزمان: ص 187- 183.

4- رجوع شود به كتابهاي الغدير تاليف علامه اميني و احقاق الحق و ملحقات آن تاليف سيد مرعشي نجفي و غيره...

5- رجوع شود به كتاب بشارات عهدين كه به فارسي چاپ شده است، تاليف شيخ محمد الصادقي و مقالات عرفان محمود، در شماره 19، مجله الفكر الاسلامي .

6- رجوع شود به كتاب مهدي منتظر في الفكر الاسلامي، انتشارات مركز الرساله: 8 و همچنين مقدمه كتاب بحث حول المهدي تاليف آيت الله شهيد سيد محمد باقر صدر.

7- رجوع شود به تفصيلات مصادر كتاب معجم احاديث امام مهدي، جلد 1، ص 387.

8- معجم احاديث امام مهدي، جلد 1، ص 394 به بعد.

9- همان منبع، ص 393.

10- همان منبع، ص 381- 386.

11- كتاب الغيب للنعماني، باب 14، حديث 5، ص 273.

12- بحارالانوار ج 60 ص 213، سفينة البحار، ج 2، ص 455. منتخب الاثر ص 443.

13- سفينة البحار، ص 446.

14- معجم احاديث الامام المهدي، ج 3، ص 77.

15- اقبال الاعمال، ص 599- 600 و اثبات المهداة ج 3، ص 581- 582.

16- فرهنگ عميد، ج 2.

17- در رابطه با آنچه مربوط مي شود به اين مطلب مراجعه شود به عنوان مثال به كتاب "پا به پاي آفتاب" كه شامل مصاحبه با تعدادي از شاگردان ياران و نزديكان امام است.

18- صحيفه نور، ج 21، ص 107- 108، چاپ اول.

19- رجوع شود به تفسير فخر رازي، ج 16، ص 40 و تفسير الدرالمنثور، السيوطي، ج 24، ص 176 و تفسير طبري، ج 14، ص 215 و تفسير قرطبي، ج 8، ص 121 و مجمع البيان، الطبرسي، ج 5، ص 35.

20- تفسير الميزان، ج 5، ص 366- 400.

21- رجوع شود به تاريخ غيبت كبرا، سيد محمد صدر، ص 254.