حج اکبر کدام است؟
حج اکبر کدام است؟ سید علی قاضی عسکر برخی از سالها، در ایام حجّ، روز عرفه با روز جمعه مصادف شده، و آن سال در میان حجاج، خصوصاً اهل سنّت، به حج اکبر معروف میگردد. این مسأله، انگیزه شد تا با بررسی آیات و روایات و همچنین تاریخ، سابقه آن را دنبال نمایم. آنچ
حج اكبر كدام است؟
سيد علي قاضي عسكر
برخي از سالها، در ايام حجّ، روز عرفه با روز جمعه مصادف شده، و آن سال در ميان حجاج، خصوصاً اهل سنّت، به حج اكبر معروف ميگردد. اين مسأله، انگيزه شد تا با بررسي آيات و روايات و همچنين تاريخ، سابقه آن را دنبال نمايم. آنچه درذيل تقديم ميگردد نتيجه تحقيقي هر چند كوتاه در اين زمينه است كه اميد ميرود با اظهار نظر محققان و دانشمندان و صاحب نظران تكميل گردد. خداوند در قرآن كريم ميفرمايد: «و اذان من الله و رسوله الي النّاس يوم الحج الاكبر انّ اللهَ برئ من المشركين و رسولُهُ؛ و اين اعلامي است از ناحيه خدا و پيامبرش به (عموم) مردم در روز حج اكبر، كه خداوند و پيامبر او، از مشركين بيزارند».در بين محدثان و مفسران قديم و جديد، در اينكه حج اكبر كدام است؟ اختلاف نظر وجود دارد، برخي از آنان معتقدند:
1ـ مراد از حج اكبر، روز عرفه است. از ابن عباس، طاووس، عمر، عثمان، مجاهد، عطاء، سعيد بن مسيب، ابن زبير، ابوحنيفه و شافعي نقل شده كه روز عرفه را روز حج اكبر مي دانند.ابن ابي حاتم و ابن مردويه، از مسور بن مَخْرمه از قول رسول خدا(ص) آورده اند كه پيامبر بعد از ظهر عرفه براي مردم سخن مي گفت، و خطاب به آنان فرمود: امروز، روز حج اكبر است.
2 ـ دسته ديگر يوم الحجّ الأكبر را تمامي ايّام حج مي دانند. اين گروه معتقدند همانگونه كه جنگ جمل، جنگ صفيّن و جنگ بعاث با اينكه روزها طول كشيده، از آنها به روز صفين ، روز جمل و روز بعاث تعبير مي كنند و مرادشان از يوم ، تمامي دوران آن جنگ هاست، بنابراين در اين جا نيز مراد از يوم الحج الأكبر تمامي ايام حج است. شيخ تَهانَوي مي گويد: حج دو نوع است: حج اكبر و آن حَجَّة ألاسلام است و حج اصغر كه عمره است.
3 ـ دسته سوّم حج اكبر را وقوف در عرفات و اعمال مربوط به مِني مي دانند. عمر بن اذينه مي گويد: براي امام صادق(ع) مسائلي را نوشتم و پس از مدتي، پاسخ آن حضرت را با دست خط مباركشان دريافت نمودم. از امام سئوال كردم كه فرموده خداوند: يوم الحج الاكبر به چه معني است؟ فرمود: حج اكبر وقوف در عرفات و رمي جمرات است و حج اصغر عمره است. براساس اين روايت، اعمال عرفه و مني، حج اكبر شمرده است.
4 ـ سفيان ثوري و ابن جُريح و... روز حج اكبر را تمامي ايّام مِني مي دانند.
5 ـ مجاهد روايت ديگري را نقل كرده، مي گويد: حج اكبر، حج قران و حج اصغر حج اِفراد است.
6 ـ ابن ابي حاتم از سعيد بن مسيب نقل مي كند كه گفت: حج اكبر روز دوّم از يوم النحر (عيد قربان) است. آيا نمي بيني كه امام در آن روز خطبه مي خواند؟
7 ـ ابن سيرين گفته است: روز حج اكبر، مربوط به آن سالي است كه پيامبر(ع) حجة الوداع را انجام دادند و همراه با ايشان نيز تعداد بيشماري از مردم حج بجاي آوردند. البته مي توان اين قول را نيز، مؤيّد آن كساني دانست كه روز حج اكبر را روز عيد قربان مي دانند زيرا در همان سال، پيامبر(ص) در مِني براي مردم سخن گفت و در روز عيد قربان از مردم سئوال فرمود: امروز چه روزي است؟ گفتند: روز عيد قربان. سپس فرمود: امروز روز حج اكبر است. ابن عربي اين حديث را حَسَن و صحيح مي داند.
8 ـ طبراني از سمرة بن جندب نقل مي كند كه گفته است: روز حج اكبر، مربوط به آن سالي است كه مسلمانان و مشركان حج را در مدت سه روز انجام دادند كه قبل از آن، چنين حجي انجام نشده، و پس از آن نيز روي نخواهد داد.
فضيل بن عياض نيز از امام صادق نقل مي كند كه فرمود: علّت نامگذاري حج اكبر آن است كه در آن سال مسلمانان و مشركان، همراه با هم حج انجام داده و پس از آن ديگر مشركين حج بجاي نياوردند. همچنين ابن ابي شيبه از ابن عون نقل مي كند كه از محمد راجع به روز حج اكبر سئوال كردند گفت: روزي است كه حج رسول خدا با حج اهل ملل مصادف گرديد.
9 ـ بسياري از محدثان و مفسران، با استناد به روايات گوناگون، حج اكبر را روز عيد قربان مي دانند. اين دسته علاوه بر آنكه از استحكام بيشتري برخوردار مي باشد، با آيه «فسيحوا في الأرض اربعة اشهر» و يا نقلهاي تاريخي كه مي گويد: علي بن ابيطالب بعدازظهر عيد قربان پيام برائت را ابلاغ فرمود ، سازگارتر است. ابن ابي اوفي مي گويد: روز عيد قربان، روز حج اكبر است. در آن روز خون ريخته مي شود. سرها تراشيده مي شوند. آلودگيها و زوايد بدن برطرف مي گردد، و حرام ها حلال مي شوند. مالك نيز همين عقيده را داشته مي گويد: شكي نداريم كه حج اكبر روز عيد قربان است و اين بدان جهت مي باشد كه بسياري از اعمال حج در روز عيد قربان انجام مي شود. در شب عيد، حجاج در مِني وقوف داشته، در فرداي آن، رمي، قرباني، حلق و طواف انجام مي شود . لازم به توضيح است كه علي بن ابي طالب(ع) پيام برائت را به دستور رسول خدا(ص) در روز دهم ذيحجه (روز عيد قربان) در مِني براي مردم قرائت فرموده و براساس دستور خداوند چهار ماه به مشركين مهلت داد تا تصميم بگيرند مسلمان شده و يا بر كفر و شرك باقي بمانند و در نتيجه كشته شوند. چهار ماه از اين قرار بود: بيست روز باقيمانده از ماه ذيحجه، تمامي ماه هاي محرّم، صفر، و ربيع الاوّل و ده روز از ربيع الثاني، كه در نتيجه روز يازدهم ربيع الثاني مهلت چهار ماهه پايان مي پذيرفت. بر اين اساس آنها كه روز عرفه را يوم الحج الاكبر بدانند يك روز به چهار ماه خواهند افزود و اين با آيه ناسازگار است. صاحب تفسير المنار نيز مي گويد: اين چهار ماه از روز دهم (عيد قربان) ذيحجّه سال نهم (كه پيام برائت در آن ابلاغ شد) آغاز و در دهم ربيع الآخر سال دهم خاتمه مي يابد. مـرحـوم عـلامـه طـبـاطـبـائي(ره) در ذيل آيـه شريفـه: «و اذان من الله و رسوله...» فـرمـوده انـد: مراد روز دهم ذي الحجه از سال نهم هجرت است چون در آن روز بود كه مسلمانان و مشركان يك جا اجتماع كرده و هر دو طايفه به حج خانه خدا پرداختند و پس از آن سال، ديگر هيچ مشركي حج انجام نداد. سپس مي افزايد: اين قول مورد تأييد رواياتي است كه از ائمه اهــل بيت رسيده و با معناي اعلام برائت مناسب تر و با عقل نيز سازگارتر از ساير اقوال است، زيرا آن روز، بزرگترين روزي بود كه مسلمانان و عموم مشركين به حج آمده، در مِني جمع شده بودند. اين معني از برخي روايات واصله از طرق اهل سنت، نيز استفاده مي شود چيزي كه هست در آن روايات مراد از حج اكبر روز دهم از هر سال است، نه فقط سال نهم هجرت، و بنابراين همه ساله حج اكبر تكرار مي شود ليكن از طريق نقل ثابت نشده كه اسم روز دهم روز حج اكبر باشد و در ادامه نقل اقوال ذيل آيه شريفه مي فرمايند: از شنيدن كلمه روز حج اكبر، همان روز عيد قربان به ذهن مي رسد، چون تنها روزي كه عموم حجاج آنجا اجتماع كرده و اعلام برائت مي تواند به گوش همگان برسد، همان روز دهم است، و وجود چنين روزي در ميان ساير ايّام حج، نمي گذارد كلمه يوم الحج الاكبر ساير ايّام را نيز شامل شود. در لغت نامه دهخدا نيز به نقل از مهذّب الاسماء، حج اكبر را عيد اضحي و عيد گوسفندكشان معني مي كند. از آنچه گذشت نتيجه مي گيريم كه:
1 ـ مراد از روز حج اكبر روز عيد قربان است.
2 ـ تعبير يوم الحج الاكبر براي اولين بار در مورد روز عيد قربان سال نهم هجرت بكار رفته، و در سال بعد كه حجة الوداع صورت گرفت باز اين تعبير تكرار گرديده است. لذا مي توان گفت همه ساله روز عيد قربان، روز حج اكبر است.
3 ـ آنجا كه حج اكبر بدون كلمه يوم آورده شود مراد حج در مقابل عمره است. طبري در اين زمينه پس از نقل نظرات مختلف پيرامون علت نامگذاري اين روز به حج اكبر مي گويد: از اين اقوال نزد من به صحت نزديكتر، قول كسي است كه مي گويد: حج اكبر به معناي حج و حج اصغر به معناي عمره است زيرا اعمال حج از اعمال عمره بيشتر است.
4ـ آن گونه كه در برخي منابع آمده، روز عرفه در سالي كه رسول خدا(ص) حج گزاردند با روز جمعه مصادف بوده است و مؤلف كتاب «الفقه الاسلامي و ادّلته» تعبير «قد ثبت في الصحيحين ان يوم عرفة، الذي وقف فيه النبي كان يوم جمعة» دارد. ولي اينكه مصادف شدن روز جمعه با عرفه در هر زمان، دليل آن باشد كه حج آن سال، حج اكبر است هيچ گونه دليل و مدركي در روايات و منابع تاريخي براي آن ذكر نگرديده و به نظر مي رسد يك عقيده عوامانه است كه با گذشت زمان به صورت يك امر مسلم درآمده است. صاحب تفسير المنار در اين زمينه مي گويد: در حجة الوداع، روز عرفه، روز جمعه بود و عوام هر زمان كه وقوف در عرفات با روز جمعه مصادف شود آن سال را حج اكبر مي نامند. در لغت نامه دهخدا نيز آمده است: ظاهراً در نزد عوام چون عيد اضحي با جمعه تصادف كند حج آن سال را حج اكبر گويند و ثواب اين حج را بيشتر گمان برند.
پي نوشت ها در دفتر نشريه موجود است.