اسرار ماه ذی الحجه ( در نگاه عارفانه میرزا جواد ملکی تبریزی )
اسرار ماه ذی الحجه ( در نگاه عارفانه میرزا جواد ملکی تبریزی ) حسن گیوه چی مفرد چکیده در قسمت نخست این نوشتار، به بیان پارهای از فضایل ماه ذی حجة الحرام، از نگاه مرحوم میرزا جواد ملکی تبریزی(ره) پرداختیم و با تبیین آنچه این عارف واصل الیالله رسیده و
اسرار ماه ذي الحجه ( در نگاه عارفانه ميرزا جواد ملكي تبريزي )
حسن گيوه چي مفرد
چكيده
در قسمت نخست اين نوشتار، به بيان پارهاي از فضايل ماه ذي حجة الحرام، از نگاه مرحوم ميرزا جواد ملكي تبريزي(ره) پرداختيم و با تبيين آنچه اين عارف واصل اليالله رسيده و بيان داشته، به شوق مشتاقان افزوديم.
در اين قسمت نيز ادامة آن را از كتاب شريف و نوراني «المراقبات» پي گرفته و به صورت گذرا به پايان بردهايم، بر علاقهمندان است كه براي بهره مندي بيشتر، نگاهي هم به متن كتاب داشته باشند.
مقدمه
در بخش نخست اين نوشته، از كتاب گرانسنگ و كم نظير «المراقبات» به بيان آداب ورود به ماه پر بركت ذي الحجه پرداختيم و برخي از برداشتهاي عارفانة عالم جليل?القدر و واصل سالك، حضرت آيت الله ميرزا جواد ملكي تبريزي را بيان داشتيم و اكنون در اين قسمت، روحانيان ارجمند و زائران كوي دوست را، به توجه عرفاني اين عالم عامل به روزها و ايام ماه ذي الحجه و آداب باطني و معنوي آن جلب مي?كنيم. اميد است گوشهاي از درياي ناپيدا كرانة عرفان و معنويت اين ماه پر ارج و گران بها نصيب ما گردد!
شب و روز عرفه
در عظمت و بزرگي شب عرفه كافي است بدانيم هر دعاي خيري در آن شب به اجابت ميرسد و هر كس آن شب را به طاعت خداوند بزرگ بگذراند، اجر صد و هفتاد سال نصيب او ميگردد!
شب عرفه، شب دعا و اجابت است و مناجات با خداوند بزرگ و نيز دعاهايي در آن شب وارد شده است كه محتواي آن?ها نشان از عظمت آن شب دارد.
به عنوان نمونه دعاي معروف شب عرفه كه با جملة « اللَّهُمَّ يَا شَاهِدَ كُلِّ نَجْوَي »1 آغاز مي‌شود و به تعبير مؤلف ارجمند كتاب «المراقبات»:
«اين مناجات برخوردار از مضامين فاخر و ارزشمندي است كه به جان خودم سوگند، هر كس اهل آن باشد، در آن، علوم و معارفي را ميبيند كه سزاوار است عمري را در راه كسب و تحصيل آن?ها صرف كند. شايسته است انسان با روحي زنده و دلي آگاه، آن?ها را بخواند نه با جاني مرده و بي حال، و تفكر كند در اسماء و صفات و افعال خداوند كه دراين مناجات به آن?ها پرداخته شده است.
اگر اندكي از حقايق اين مناجات براي تو كشف گردد و شرح صدري پيدا كني براي فهم برخي از مرادات گويندة آن، هر آينه اين ادعاي مرا تصديق خواهي كرد.» 2
سپس نويسندة محترم به برخي از خصوصيات اسماء الهي در اين مناجات و شرح مضامين آن ميپردازد و توجه ميدهد كه به اسرار اسماء الهي دقت شود كه در اين مناجات و ساير مناجاتها و دعاهاي ائمه آمده است.
از آداب ديگري كه در اين شب وارد شده، تسبيحات ده?گانة پيامبرخدا(ص) 3 است كه دست?يابي به حاجات عظيم را در پي خواهد داشت. زيارت حضرت ابا عبدالله الحسين(ع) نيز در اين شب، از جايگاه بلندي برخوردار است.
مرحوم ميرزا جواد ملكي تبريزي معتقد است: اگر در روز عرفه، توان بر حضور در صحراي عرفات يا كربلا به وجود آيد، شايسته است فقط به دعا و مناجات صرف شود؛ زيرا اين روز تنها براي دعا نهاده شده و مراقبت بر آن، بسيار با اهميت است تا آنجا كه اگر روزه گرفتن در اين روز مانع دعا باشد، ترك شود با اين?كه ثواب و اجر هفتاد سال را دارد.
در ادامه مرحوم تبريزي، به اين نكته ميپردازند كه حضور در عرفات كه طبيعي است به جهت ايام حج است و لكن حضور در كربلا و فضيلت آن به خاطر روايات فراواني است كه در اين باره وجود دارد و اهل اطلاع با آن سر و كار دارد و ما تنها در اينجا به يادآوري يك روايت اكتفا ميكنيم:
شيخ صدوق از قول امام صادق(ع) نقل مي‌كند:
« قَالَ أَبُو عَبْدِ الله (ع) : إِنَّ الله تَبَارَكَ وَ تَعَالَي يَتَجَلَّي لِزُوَّارِ قَبْرِ الْحُسَيْنِ (ع) قَبْلَ أَهْلِ عَرَفَاتٍ وَ يَقْضِي حَوَائِجَهُمْ وَ يَغْفِرُ ذُنُوبَهُمْ وَيُشَفِّعُهُمْ فِي مَسَائِلِهِمْ ثُمَّ يَأتِي أَهْلِ عَرَفَاتٍ فَيَفْعَلُ ذَلِكَ بِهِمْ »4
«حضرت صادق(ع) فرمود: خداوند تبارك و تعالي در روز عرفه، ابتدا براي زوار امام حسين(ع) متجلّي شده، حوائج و خواسته?هاي آنان را برآورده ميسازد و گناهان آنان را ميبخشد و در درخواستهايشان با آنان همراهي مي‌كند، سپس به اهل عرفات ميپردازد و چنان مي‌كند كه براي زوار امام حسين(ع) انجام داده است.»
از آنجا كه مؤلف محترم، بعد از نقل چند روايت در فضيلت زيارت امام حسين(ع) در روز عرفه، به ويژگي?هاي معنوي و آداب روحاني اين زيارت و نيز تأثيرات آن ميپردازد و از سودمندي?اش براي زائران حريم كبريايي آن مي نويسد، علاقهمندان را به اين بخش از كتاب ارجاع ميدهيم تا آنگونه كه سزاوار است، بدان توجه كنند و زائران عارف روز عرفه امام حسين(ع) را تنبّه و آگاهي دهند.
به مناسبت شب و روز عرفه و استجابت دعا در آن، جناب ميرزا جواد ملكي، نكات سرنوشت ساز و تنبّه آفريني را دربارة دعا مطرح ميكنند كه ما در اين?جا تنها به ياد كرد عناوين آن?ها ميپردازيم:
1. گشايش درهاي دعا، كرامتي از جانب خداوند،
2. دعا باب گسترده و فراخي در برابر همة ابواب سعادت انسان،
3. نزديكترين و آسانترين راه رسيدن به ابواب ديگر،
4. دعا راهي براي رسيدن به خواسته‌هاي كلي و جزئي، دنيوي و اخروي و همة آروزها،
5 . دعا اقيانوسي است بي حد و پايان،
6. دعا سبك بارترين راه، براي رسيدن به مطلوب.5
ايشان سپس شرايطي را براي رسيدن به دعاي مطلوب و جايگاه واقعي دعا آورده?اند كه بيان آن?ها خالي از لطف و فايده نيست؛ زيرا دربارة استجابت دعاها، تا زماني كه شرايط آن مهيا نباشد، به نتيجة مطلوب نخواهد رسيد و گاه موجب نااميدي دعا كننده مي‌شود. در حالي كه اگر شرايط آن را فراهم نمايد زودتر و بهتر به خواسته‌هاي خود خواهد رسيد.
شرايط دعا:
1. تصحيح عقايد و شناخت انسان نسبت به خدا،
2. مهياسازي انسان از قبيل: گريه، ختم گرفتن، حمد و ثناي الهي، درود بر پيامبر و آلش، اقرار به گناهان و... براي جلب رحمت واسعه الهي،
3. مشاركت دادن ساير مؤمنان در دعاها،
4. دعا و مناجات با كلمات لطيف و مهربانانه در جهت جلب عطوفت و عنايت الهي،
5 . پايان دادن دعا به صلوات و جملة « مَا شَاءَ الله وَ لاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّه »،
6 . مهيا ساختن وضعيت معنوي و قلبي؛ مانند ايجاد حقيقت ايمان در قلب نسبت به خدا و صفات او مانند: قدرت، علم، عنايت، جود، كرم و...
7. ايمان به اجابت دعا و تخلف ناپذيري وعدة الهي،
8 . ايجاد سكينه و وقار در ظاهر و باطن،
9. دعا همراه با نشاط و شادابي و اكتفا كردن به اندازة حال داشتن،
10. توجه به خداوند، با تمام وجود در حال دعا و دور كردن آنچه غير خداست از دل و جان،
11. صداقت در تكبير و تجليل الهي.
در نتيجه، اگر سرور و عشق و شوق در جان خود يافتي و حلاوت و شيريني دعا را درك كردي؛ بدان كه با صداقت به پيشگاه ذات احديت روي آوردي؛ و آنگاه است كه خداوند رحمان و شاكر، به اين راستي و صفاي تو، توجه مي‌كند و تو را عظيم ميدارد!6
مرحلة ديگر دعاهاي روز عرفه، دعاي معروف و پربار امام حسين(ع) است كه از مضامين عالي و حقايق كم نظير برخوردار است و انسان را از دنياي رحم و پس از آن، به دنياي بزرگ و سپس به جهان غيب ميبرد و وجود آدمي را سرشار از غيب و شهود جهان قرار ميدهد و نيز دعاي معروف امام سجاد(ع) در صحيفة سجادية نورانيه كه اقيانوس ناپيدا كرانة آن، دل?هاي مشتاقان وصل را نشاط ميبخشد وهمراه وهمدل امام زين العابدين، حضرت سيد الساجدين(ع) قرار ميدهد.
مرحوم ميرزا جواد ملكي تبريزي(ره) ، در موارد مختلفي?كه سخن از دعا و مناجات در اين كتاب پيش آمده، يادآوري اين نكته را لازم مي?داند و بر آن تأكيد مي?كند كه در حالات و ايام خاص و دعاهاي مخصوص، ديگران را فراموش نكنيد، به ويژه صاحبان حق و حقوق مانند: اساتيد، پدر و مادر، آباء و اجداد و ساير اقوام و بستگان و نيز بر مبالغه در دعا براي اينان پافشاري مي‌كند.
در اين باره جناب ميرزا جواد ملكي(ره) ، رهنمودهاي ديگري نيز بيان ميكنند؛ از جمله ميفرمايند: ابتدا مؤمنان را به يادآور و از آنان نام ببر و حوايج آنان را، يك به يك بخواه، سپس به صورت عمومي حوايج عامه را بيان دار؛ بدان كه تو در اين باره هيچ خسارتي نميكني، بلكه سودمندترين تجارتها را كردهاي؛ زيرا ديگران را بر خود مقدم داشتي و با زبان معصومان و زبان الهي، به جاي اكتفا به دعا براي يك نفر، دعاهاي فراواني كردي كه خود نيز قطعاً خواستار آن?ها هستي.
در هر حال، مؤلف ارجمند، مباحث مربوط به دعا را با رواياتي ارزشمند همراه ميسازد و بر جوانب مختلف آن تأكيد ميورزد كه خوانندگان گرامي را به مراجعه به اين اثر گران قيمت ارجاع ميدهم.7
عيد قربان
آيت الله ميرزا جواد ملكي تبريزي(ره) ، در اين كتاب شريف، هرگز از هيچ مناسبتي غفلت نميورزد و هر كدام را به نحو شايسته و با وسواسي خاص وارد مي‌شود و جايگاه معنوي آن را به خوبي بيان مي‌كند و آداب و احكام سير و سلوكي موضوع را ياد آور مي?شود.
وي دربارة شب و روز عيد قربان بدين صورت آغاز مي‌كند: بر مراقب است كه در ضمن طلب حوايج خود، از خداوند متعال طلب كند تا او را به اعمال عيد قربان موفق بدارد، به ويژه به نماز عيد و قبولي آن؛ و اهميت ابتدا و انتهاي روز را در نظر داشته باشد.8
وي آداب معنوي عيد قربان را با حديثي از امام صادق(ع) در اهميت آن آغاز مي?كند:
«عَنِ الصَّادِقِ(ع) عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيٍّ (ع) قَالَ: كَانَ يُعْجِبُهُ أَنْ يُفَرِّغَ نَفْسَهُ أَرْبَعَ لَيَالٍ مِنَ السَّنَةِ أَوَّلَ لَيْلَةٍ مِنْ رَجَبٍ وَ لَيْلَةَ النَّحْرِ وَ لَيْلَةَ الْفِطْرِ وَ لَيْلَةَ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ ».9
«امام صادق(ع) از قول پدرانشان ـ عليهم صلوات الله ـ نقل ميكنند كه علي(ع) چهار شب در سال را با بزرگي و عظمت براي خداوند فارغ البال مينهاده كه عبارت?اند از: شب اوّل ماه رجب، شب عيد قربان، شب عيد فطر و شب نيمة شعبان.»
مرحوم ملكي تبريزي(ره) در بيان اين حديث ميفرمايند:
ممكن است منظور حضرت از اين تعبير، احياي اين چهار شب به عبادت و دعا باشد. و امير مؤمنان در اين شبها به ذكر خدا مشغول ميشدند و خود را وقف طاعت و عبادت خدا ميكردند و حتي خود را به مباحات مشغول نميداشتند، مگر با ياد و نام خدا و اين اوّل درجة مراقبت است.10
سپس به ساير آداب و اعمال عيد قربان ميپردازند كه در شب و روز آن، زيارت قبر امام حسين(ع) يكي از مستحبات آن است.
اما روز عيد قربان همانند عيد فطر، از ايامي است كه خداوند همگان را فراخوانده است براي بخشش گناهان، درمان عيوب و مشكلات، رفع حوائج و خواستهها، رسيدن به آرزوها، اعطاي هديهها و جوايز و امان از آتش.
اين?چنين است كه بايد با اقبال به سوي پروردگار آن را غنيمت شمرد و از اين فرصت عظيم بهرهمند گشت و با تمام وجود در پيشگاه خداوند حاضر شد تا از جود و كرم و احسان و عطايا و هداياي او بهرة تمام برد.
در ادامة آداب اين روز بزرگ، مؤلف ارجمند چند نكته را يادآور مي‌شود:
اوّل: توجه به زحماتي كه اولياي دين براي رساندن حقايق آن به دست ما كشيدهاند و اكنون ما به راحتي به آن?ها دسترسي داريم و از نعمتهاي فاخر الهي بهرهمند ميگرديم.
دوم: از دست ندادن فرصتِ به دست آمده و آماده سازي نفس براي آينده، با تمسك به ريسمان محكم ايام عيد و حضور در ضيافت الله عيد قربان، كه جايگاه كرامت الهي است.
سوم: فراهم ساختن رضايت الهي در اين روز بزرگ و رسم بندگي را به جاي آوردن با خدمت به مولاي كريم و دوري از غفلت و فراموشي از آن ذات بي همتا.
چهارم: بيداري از غفلت و روي آوري به سوي معبودِ غني و بي نياز، توجه به اين?كه ميهمان خدا هستي، پس او را با يادش گرامي بدار و خود را مشغول دار به آنچه او ميپسندد. در اين مطلب تعقل كن و اين لطف عظيم و شرافت جليل را غنيمت شمار.
پنجم: بدان كه خداوند متعال، اين امت را عزيز شمرده است و آنان را به اموري مختص كرده است، پس شكرگزار اين لياقت و كرامت الهي باش.
ششم: همراه با غسل در ساعات اولية روز عيد، به تطهير قلب از غير خدا بپرداز و او را بزرگ دار. لباس نظيف بر تن كن و قصد نما با لباس تقوا خود را بيارايي و اخلاق نيكو را جمال و زيبايي خود كني.11
«بزرگترين كاري كه مرحوم ملكي در اين اثر ماندگار انجام داده است، روح بخشيدن به عبادت و دعاها و اعمال روز و ماه و سال است. وي خود را در اين امور به جايي رسانده كه از همة لحظه‌ها و اوراد بهرة كافي برده و در تلاش است تا به ديگران نيز منتقل نمايد.»
وي تنها به ميان اعمال و آداب ايّام خاص اكتفا نكرده و خويشتن را ملزم ساخته، آن?ها را با روح معنويت و حيات بخشيدن به جان آدمي توأم نمايد و انسان عادي را به اشتياق درآورد و انسان مشتاق را در حد عشق بالا برد و انسان عاشق را شيداي معشوق گرداند.
تأكيد اين بزرگوار بر تعقّل و فهميدن در عبادات و اذكار و مناجاتها، بي شك انسان را به تأملي سرشار از عشق وا ميدارد. او خود را در صحنهاي لبريز از زيبايي و نشاط قرار ميدهد و دائماً گوشزد مي‌كند: « يَا أَيُّهَا المِسكِين، تَفَهّم، اعقَل، رَاقِب، أُنظُر و... »
يادآوري دعاهاي وارده در اين روز؛ از جمله دعاي ندبه و توجه به ولي الله اعظم، حضرت حجة بن الحسن العسكري ـ روحي فداه ـ اندوهناكي از غيبت او و دوري ما از ايشان، در طول روز عيد مورد توجه است و نيز قرباني در اين روز، يكي ديگر از آداب عبوديت است كه خداوند از هابيل پذيرفت؛ زيرا:
« إِذْ قَرَّبا قُرْباناً فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِما وَ لَمْ يُتَقَبَّلْ مِنَ الآخَر »12 و نتيجهاي براي هابيل و قابيل به دست آمد و آنان را در فراز و فرود زندگي قرار داد و شهادت را نصيب هابيل كرد و شقاوت را به قابيل بخشيد.
برسالك است كه طعامش را از گوشت قرباني قرار دهد و سهمي را نيز به فقرا و سهمي به همسايگان اختصاص دهد. در پايان روز نيز مروري بر ساعات گذشته داشته باشد و با توسل و طلب رفع نواقص آن را به پايان ببرد.13
عيد غدير
و اما يوم الغدير و ما أدراك ما يوم الغدير! جمله آغازين مرحوم ملكي دربارة آداب و اعمال روز غدير، كه نشان از اهميت جايگاه آن نزد مؤلف دارد.
روز غدير مكمل مبعث پيامبر خدا(ص) است و به تعبير ايشان آخرين جزء علت تامّه است. باطن و حقيقت ظاهري است كه در بعثت ظهور كرد؛ زيرا آنچه از خيرات و سعادتها و پيروزي كه در مبعث به دست آمده، مشروط به ولايت امير مؤمنان و ساير ائمه(هم) است و روز غدير، روز ظهور اين ولايت است. از اين رو نازل گشت: ( الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلامَ دِينا ً).14 و پيامبر(ص) فرمود:
« لَوْ أَنَّ الرِّيَاضَ أَقْلا مٌ وَ الْبَحْرَ مِد َادٌ وَ الْجِنَّ حُسَّابٌ وَ الا ِنْسَ كُتَّابٌ مَا أَحْصَوْا فَضَائِلَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ (ع)».15
«اگر همة باغستان?ها قلم و درياها مركب و جن‌ها حسابگر و انسان?ها نويسنده شوند، نمي‌توانند فضيلت‌هاي اميرمؤمنان، علي بن ابي طالب(ع) را محاسبه كنند.»
سپس نويسندة ارجمند كتاب «المراقبات» به بيان فضايل و كمالات امير مؤمنان و خاندان عصمت و طهارت ميپردازد و به تفصيل اين موضوع را، با استناد به آيات و روايات فراواني از اهل سنت و شيعه تبيين مي‌كند. جالب است كه ميرزا جواد ملكي تبريزي(ره) ، در اين بحث عقيدتي و اساسي، براي بيان ديدگاه ولايي خود، به صحيفة ادريس، سخنان حضرت آدم، ابراهيم خليل الرحمان و تورات حضرت موسي و انجيل حضرت عيسي(هم) نيز استناد مي‌كند.
آنچه به تفصيل بيشتر بدان توجه كرده، ياد كرد مطالبي است كه از برخي شخصيتها و كتب مشهور اهل سنت بيان شده است؛ مانند كتاب ابو سعيد مسعود بن ناصر السجستاني، ابن عقدة الحافظ، كتاب الخالص، كتاب النشر والطيّ و... كه برخي از اين كتابها به تفصيل داستان حجة الوداع و روز غدير را بيان داشتهاند و به جزئيات آن به دقت پرداختهاند و مؤلف محترم از آن?ها بهره برده و با استناد به اين كتابها، حق مطلب را به خوبي ادا كرده است.
در اين زمينه، خطبة معروف پيامبر(ص) را از كتاب «النشر والطّي» از حذيفه و ديگران نقل كرده و تمام ماجرا و عكس العمل برخي افراد را به تفصيل آورده است.16
وي سپس ضمن برشمردن فضايل شب و روز غدير، به بيان اعمال آن؛ از جمله دوازده ركعت نماز در شب عيد غدير و چگونگي انجام آن ميپردازد و دعاي آن شب را يادآور مي‌شود.
سالك الي الله و عالم واصل مرحوم ميرزا جواد ملكي(ره) ، با نقل روايتي از امام رضا(ع) كه مستند به آباء طاهرين آن حضرت شده است، خطبه اميرمؤمنان علي(ع) را در آن روز نقل مي‌كند، كه اشاره به برخي نكات اين خطبه خالي از لطف نيست.
علي(ع) در اين خطبه، مردم را به مسائل فراواني سفارش مي‌كند؛ از جمله: توسعه در زندگي، نيكي به برادران، شكر نعمتهاي الهي، همدلي و وحدت مسلمانان، برّ و نيكي و ثمرات آن، بخشش و هديه به برادران و خانواده، گشاده رويي و سرور، برقراري تساوي بين ضعيفان، روزة روز عيد غدير و... .17
آن مقدار كه از اين خطبه در اين كتاب شريف نقل شده وكامل آن در كتاب?هاي معتبر ديگر آمده است، نشان از توجه حضرت به همة افراد و همة مسائل جوانب خود دارد. بسياري از سفارشهاي حضرت به روابط خانوادگي و اجتماعي بر مي?گردد و سپس به مسائلِ عبادي، و اين نشانگر اهميت اين موضوع و تأثير آن در روابط خانوادگي و اجتماعي است كه قوام جامعه به آن?ها است.
دربارة غدير، مؤلف محترم به رواياتي استناد جسته است كه ما تنها به يك روايت بسنده ميكنيم:
«عَنِ الرِّضَا(ع) إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ زُفَّتْ أَرْبَعَةُ أَيَّامٍ إِلَي الله كَمَا تُزَفُّ الْعَرُوسُ إِلَي خِدْرِهَا، قِيلَ: مَا هَذِهِ الأَيَّام؟ قَالَ: يَومُ الْأَضْحَي وَ يَومُ الْفِطَرِ وَ يَومُ الْجُمُعَةِ وَ يَومُ الْغَدِير وَ إنَّ يَومُ الْغَدِير بَينَ الْأَضْحَي وَ الْفِطَرِ وَ الْجُمُعَةِ كَالْقَمَرِ بَيْنَ الْكَوَاكِبِ، وَ هُوَ اليَومُ الَّذِي نَجَا فِيهَ إبرَاهِيم الخَلِيلِ (ع) مِنَ النَّارِ...»18
«امام رضا(ع) ميفرمايد: روز قيامت كه مي‌شود، چهار روز بر روزهاي ديگر برتري مييابد و همچون عروسي جلوه?گري مي‌كند. گفته شد: آن?ها كدامند؟ فرمود: عيد قربان، عيد فطر، جمعه و روز غدير. لكن روز عيد غدير بين سه روز ديگر همچون ماه منير است بين ستارگان. آن روزي است كه ابراهيم خليل(ع) در آن روز نجات يافت. روزي است كه دين خدا در آن كامل گرديد؛ روز كمال، روز نا اميدي شيطان، روز قبولي اعمال، روز استغفار براي دوستداران امير مؤمنان و ائمه(هم) ، روز كرامت الهي و عفو، روز وسعت روزي، روز نجات از آتش، روز تبسم بر چهره مؤمنين، روز زينت و زيبايي، روز نزول ملائكه و... .»
مرحوم تبريزي، پس از نقل روايات، به اعمال ديگر اين روز از قبيل: استحباب زيارت علي(ع) و دو ركعت نماز و نيز ثواب و اجر اين نماز، غسل در اين روز، پوشيدن لباس?هاي نظيف و خوش بو، مصافحه با مؤمنان و دعاي مخصوص اين روز اشاره مي‌كند.19
تلفيق زيبا و منحصر به فرد مرحوم ملكي تبريزي و بهره مندي ايشان از ايام و خصوصيات آنها، براي بيان مسائل اخلاقي و معنوي، بسيار خيره كننده و درسآموز است.
در اينجا نيز به مناسبت روز غدير و ديدار مؤمنان و عظمت دوستداران حضرت علي(ع) ، به سيره و روش و خصوصيات آن حضرت اشاره مي‌كند و سفارش مينمايد كه اگر ميخواهيم سر بر آستان آن امام بزرگوار داشته باشيم بايد به او اقتدا كنيم در: كرامت، شجاعت، زهد، ترس از خدا، اميد، توكل، رضا، معرفت، تفكّر، صبر، سخاوت، تواضع، مهرباني و همه مسائل اخلاقي.
ايشان بار ديگر تأكيد مي‌كند كه سزاوار است به حكم عقل كه هر مؤمني در اين روز بر تمام فضيلت‌هاي اين روز بزرگ تكيه كند و بهرة كامل را با عمل به خصوصيات آن حضرت ببرد.20
روز مباهله
يكي ديگر از روزهاي با عظمت ماه ذي الحجه، روز بيست و چهارم ماه، روز مباهله است؛ زيرا در اين روز با اقدام پيامبر خدا(ص) ، رقيبان و مخالفان آن حضرت زمين گير شدند و ناچار به پرداخت جزيه گرديدند.
در اين روز بزرگ، اسلام به عزت ديگري دست يافت و پيامبر خدا(ص) همراه با جان خود و فرزندانش به محل مباهله رفت و دشمنان اسلام را به ذلت كشاند و منافقان را نا اميد كرد.
جناب ميرزا جواد ملكي تبريزي(ره) ، در اين بخش، به تفصيل داستان زندگي حضرت پيامبر اكرم(ص) را از ابتداي دعوت و سپس فتح مكه و مكاتبات آن حضرت را بيان مي‌كند و جمعي را كه به حضرت ميپيوندند و با بيانات و استدلالهاي پيامبر قانع ميشوند و در نهايت، آنها كه باقي ميمانند و به قبول مباهله تن ميدهند، مورد توجه قرار داده و برخي را نام ميبرد كه از سران نصارا بودند و به اسلام پيوستند. آنگاه كه تجليل پيامبر را نسبت به حضرت عيسي مسيح(ع) و تصديق ايشان را دربارة انجيل ديدند، به سخن پيامبر(ص) ايمان آوردند؛ زيرا خود از آنچه در انجيل وعده داده، آگاهي داشتند و با سخنان آن حضرت، ايمان بيشتري يافتند و تسليم امر خداوند شدند.
سپس وي داستان مباهله و استقبال مردم را از اين امر بيان مي‌كند و به جزئيات آن اشاره مينمايد. به نزول جبرئيل و دلگرمي پيامبر(ص) ، شكرگزاري پيامبر از اين دعوت و آنچه را كه در كتابهاي مورد قبول اهل سنت نيز آمده است، بيان ميدارد.21
بعد از بيان واقعة عظيم مباهله و مقدمات آن و نيز نتايج ارزشمند آن براي اسلام و مسلمين، به روش خود خطاب به اهل سلوك و مراقبه ميفرمايد:
بر مراقب است كه حرمت اين روز و جايگاه آن را در اسلام و ايمان بشناسد.22
شرافت روز مباهله به ثبوت نبوت و ولايت است؛ زيرا اين دو مبناي اسلام و ايمان?اند. بر انسان منصف است كه جايگاه اين روز بزرگ را درك كند و كرامت و منزلت آن را پاس دارد و بداند كه حركت پيامبر در اين روز، بر همة فضايل دنيوي و اخروي، برتري دارد؛ زيرا اين كار اسباب هدايت بشريت را فراهم كرد و به اسلام و مسلمانان عزت و عظمت بخشيد.
بر انسان فهيم و متفكر است كه در اين باره بينديشد كه اگر در آن روز، كفار شكست نميخوردند، بر سر مسلمانان چه ميآمد و چه فاجعة عظيمي بر سر انسانيّت ميباريد و آنچه به دست آمد از تلاش و فداكاري مسلمانان همه از بين ميرفت و رشادتها و سختيهاي فراوان آنان به فنا ميگراييد. پس بر انسان عاقل است كه سر بر سجده شكر بسايد و بر اين نعمت بزرگ خداي را شاكر باشد و عذرخواهي كند از ناتواني خود در قيام به حق و عدالت و درخواست توانمندي در قيام به حق را بنمايد.
در نتيجة اين تفكر و تأمل، به قدرشناسي از اولياي دين برخيزد و شكرگزار وجود آنان باشد و در نهايت، راضي به مخالفت با آنان و دستورات آن?ها نشود و به حكم مروّت به احكام آنان گردن نهد. بدينسان عظمت روز مباهله را در نفس خويش كامل نمايد و در جهت حفظ جايگاه آن تلاش كند.23
سپس به اعمال روز مباهله اشاره مي‌كند و آنها را برمي شمارد و با استناد به كلام شيخ صدوق چنين ميگويد:
«اين روز را روزه بدار به جهت شكر خدا و غسل كن و لباس نظيف بپوش و آن را خوش‌بو گردان. در اين روز با آرامش و وقار باش و اگر ميتواني به يكي از مزارهاي شريفه برو و يا پا به صحرا بگذار و از منزل خارج شو. سپس به نماز بايست و تسبيح و حمد خداي را به جا آور. هفتاد مرتبه استغفار نما. پس از آن دستها را به سوي آسمان بلند كن و دعاي مباهله را بخوان.24
مؤلف گران قدر، در ادامه به?دعاي پيامبر(ص) در روز مباهله اشاره مي‌كند وبرخي از فقرات آن?را توضيح ميدهد.25 دعاي اميرالمؤمنين نيز در اين روز، از دعاهاي مأثور و مورد توجه است.»26
نكتة ديگري كه مرحوم ملكي تبريزي به آن توجه داده، كرامت و شرافت ديگري براي اين روز است؛ زيرا در اين روز علي(ع) ، انگشتري خويش را در حال ركوع صدقه داده است.
سپس با اشاره به آيات 54 و 55 سورة مباركة مائده، به برخي فضائل و رشادتهاي حضرت امير(ع) اشاره مي‌كند، كه مورد اتفاق عامه و خاصه است.27
روز نزول سورة «هل أتي»
روز بيست و پنجم ماه ذي الحجه نيز از جايگاه بلندي برخوردار است؛ زيرا روز نزول سورة مباركه «هل أتي» است كه موجب كرامتي ديگر بر اهل بيت پيامبر (ص) گرديد. مؤلف نيز در اين باره به تفصيل وارد شده و با استناد به روايات فراوان و به تعبير ايشان مستفيضه، داستان آن را نقل مي‌كند. سپس به دوستداران سفارش مي‌كند كه شكرانة اين روز بزرگ را به جاي آورند و از تمام وجوه شكر؛ مانند روزه و صلوات و غير آن بهره ببرند و قدر آن را به خوبي بشناسند.28
خاتمه
در خاتمة اين فصل كه اختصاص به ماه ذي حجه دارد، ابتدا به روزهاي بيست و ششم و بيست و هشتم و بيست و نهم اشاره مي‌كند كه برخي دشمنان اسلام؛ از جمله مروان حمار به هلاكت ميرسند و سپس روز آخر ماه را با توضيح بيشتري وارد مي‌شود و اعمال آن را از دو ركعت نماز مخصوص و آداب آن بيان مي‌كند.29
در اين جايگاه جناب ميرزا جواد ملكي(ره) ، استحباب اين نماز را در آخر ماه ذي الحجه دليلي بر صحت روايات خاص دربارة مقام ماه ذي الحجه ميگيرد و دعاي اين روز را كه روز آخر سال قمري است، مناسبترين راه علاج امراض و برآورده شدن حوائج ميداند و چنين ميفرمايد:
« فاحتفظ واغتنم واشكر ربّك ونبيّك وإمامك بما منّوا به عليك من الهداية إلي طرق النجاة، والوصول إلي أتمّ السعادات، ورفيع الدرجات... ».30
«پس حفظ كن و مغتنم بشمار و شكرگزار پروردگار و پيامبر و امامت باش، به خاطر همه نعمتهايي كه در راه هدايت به راههاي نجات و پيروزي و رسيدن به سعادت كمال و درجات بلند و ارزشمند به تو عنايت كرده است.»
خداوندا! به ما و همة مشتاقان وصالت و عاشقان ديدارت، شناخت و معرفتت را روزي فرما و توفيق رسيدن به آنها را به ما عنايت كن و ما را در راه رسيدن به جايگاه اولياي دينت استوار بدار! آمين يا ربّ العالمين.
پي نوشت ها:
1. اقبال الأعمال، سيد بن طاووس، ج2، ص 50
2. المراقبات، ص 228
3. اقبال الاعمال، ج 2، ص 55 ـ 56
4. ثواب الأعمال، ص 116؛ مصباح المتهجد، ص 715
5. المراقبات، ص 231
6. همان، ص 231 ـ 232
7. همان، ص 231 ـ 236
8. همان، ص 238
9. همان، ص 238.
10. المراقبات، ص 238
11. همان، ص 239، 240
12. سوره مائده، آيه 27
13. المراقبات، ص 241 ـ 242
14. سوره مائده، آيه 3
15. بحار الانوار، ج 38، ص 197
16. المراقبات، ص 243 ـ 254
17. وسائل الشيعه، ج 10، ص 444
18. اقبال الاعمال، ج 2، ص 260 ـ 262
19. المراقبات، ص 260 ـ 261
20. همان، ص 261 ـ 262
21. همان، ص 263 ـ 270
22. همان، ص 270
23. همان، ص 271 ـ 272
24. همان، ص 272
25. اقبال الاعمال، ج 2، ص 354 ـ 359
26. همان، ص 359 ـ 368
27. المراقبات، ص 273 ـ 274
28. همان، 274 ـ 276
29. همان، ص 277 ـ 288
30. همان، ص 279