جنة المعلاّة

ميقات حج - سال اول ـ شماره چهارم ـ تابستان 1372

جنّة المعلاّة

سيد علي قاضي عسكر

در دهانه كوه « حَجون » در مكّه مكرمه دره اي وجود دارد كه به نام « شِعب أبي دُبّ » معروف است . 1 اَبي دُبّ مردي از قبيله بني سُواءة بن عامر است كه چون ساكن آن دره بوده ، اين مكان را به اسم او ، نامگذاري كرده اند . 2

ياقوت حموي در معرفي اين شعب مي نويسد :

شعب ابي دب در مكّه واقع شده ، و ابودُبّ مردي از قبيله بني سُواءة بن عامر بن صعصعه بوده است . 3

اين درّه كه در شمال شرقي مكه قرار گرفته ، « شِعب جَزّارين » ؛ يعني درّه قصابان نيز ناميده مي شود . 4

برخي نيز اين درّه را « شعب المقبره » نام نهاده اند . 5 علت اين نامگذاري اين است كه از دوره جاهلي به اين طرف ، مردگان اهل مكه در همين مكان به خاك سپرده مي شدند .

ازرقي نوشته است :

مردم مكه در دوره جاهلي و آغاز اسلام ، مردگان خود را در درّه ابي دبّ كه بخشي از حجون است تا دره « صُفيِّ » يعني « صُفيِّ السّبابِ » و در دره اي كه پيوسته به گردنه مدنيين است و امروز اين بخش ، گورستان مردم مكه است دفن مي كردند ، سپس منطقه گورستان بالاتر كشيده و پيوسته به كوه و گردنه اذاخر و كنار محوطه حرمان شد .

وي در جاي ديگر مي نويسد : « مردم مكه مردگان خويش را در دوره جاهلي و آغاز اسلام ، در سمت راست و چپ وادي دفن مي كردند . سپس همگان گورهاي مردگان خويش را در درّه سمت چپ قرار دادند و امروز هم گورهاي مردم مكه عموماً همان جاست ، مگر قبور خاندان هاي عبدالله بن خالد بن اسيد بن ابي العيص بن امية بن عبدشمس و سفيان بن عبدالاسد ابن هلال بن عبدالله بن عمر بن مخزوم كه آنان همچنان مردگان خود را در گورستان بالا و كنار چشمه و نخلستان خرما دفن مي كنند » . 6

ابن ظهيرة در توضيح اين مطلب مي گويد : « مقصود از سمت راست ، درّه ابي دب است كه امروز معروف به درّه عفاريت و درّه سلاخ هاست و مقصود از سمت چپ درّه صفي است » . 7

اين قبرستان در گذشته به مقبرة المعلاّة معروف بوده و برخي نيز آن را مَعَليّ ( به لام و يا ) ناميده اند . 8 و در ميان اهل مكّه ، « جنة المعلاة » شناخته مي شود . 9

ابن عباس مي گويد : پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) درباره اين گورستان فرمود : « اين گورستان مردم مكّه ، چه نيكو گورستاني است » . 10

كثير بن كثير ( از شعراي مشهور قرن اول هجري ) درباره اين گورستان اشعاري اين چنين سروده است :

كم بِذاكَ الحَجُون مِنْ اَهْلِ صِدْق * * * و كُهُكول اَعِفَّة و شَباب

سَكَنُوا الجَزَع جَزْعَ بيت أبي مو * * * سي إلي النَّخْلِ مِنْ صُفيِّ السّبابِ

« در اين حجون چه بسيار دوستان راستين از پيران و جوانان پاكدامن خفته اند ، آنان در محله

« جزع » كه محل « جزع » كه محل خاندان ابوموسي است تا سرزمين « نخل » و « صفي السباب » سكونت داشتند » . 11

اين گورستان و منطقه حجون در گذشته كاملاً مشخص بوده و شعراي عرب ، درباره آن اشعار فراواني سروده اند از جمله :

1 ـ فَلمّا الْتَقَيْنا بِالْحَجُونِ تَنَفَسَّتْ * * * تَنَفُّسَ محزونِ الفؤاد سَقيم12

« هنگامي كه در حجون به هم رسيديم آهي كشيد ، آهي كه از يك انسان دلگرفته بيمار برمي خيزد » .

ديگري مي گويد :

2 ـ و ارادتِ الكَديد مُجْتَرعات * * * حُزْنَ وادِي الحَجُونِ بالاَثْقالِ13

« شتراني كه تشنه به سرزمين كديد ^{( * )} رسيدند ، و بار سنگين از درّه حجون گذشتند » .

و شاعر ديگري چنين مي سرايد :

3 ـ لَيالي سُمّارِ الْحَجُونِ اِلي الصَّفا * * * خُزاعة اذخلَّت لها البيت جُرْهُمَ

« شبهاي شب زنده داران حجون تا صفا ؛ يعني خزاعه ، هنگامي كه جرهميان خانه خدا را براي آنان گذاشتند .

و لَوْ نَطَقتَ بَطْحاؤُها وَحَجُونُها * * * و خيفُ مِنيً و المِأزِمان و زمزم14

اگر سرزمين بطحا و حجون به سخن درآيند ، و خيف در مني و مأزمين ^{( ** )} و زمزم نيز زبان داشته باشند » .

در روايتي از پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) كه ابن عباس آن را نقل مي كند آمده است :

« هر كس در اين گورستان ( گورستان مكه ) دفن شود روز قيامت ايمن مبعوث مي شود » . 15

يكي از امتيازات اين گورستان اين است كه برابر با بخشي از كعبه قرار دارد .

ازرقي مي گويد : پدر بزرگم مي گفت :

« هيچ درّه اي را در مكه نمي شناسيم كه كاملاً روبروي بخشي از كعبه باشد و در آن انحرافي نباشد ، مگر همين دره اي كه گورستان است كه بطور مستقيم روياروي و برابر كعبه است » . 16

مقبرة المعلاة از گذشته تاكنون مورد احترام مردم مكه بوده و برخي نيز عقايد خاصّي درباره آن داشته اند .

محمد بن منصور مي گويد : از افراد مورد اعتماد ساكن مكّه شنيدم كه مي گفتند ابا نصر ابن الفخار گفته است : « در خواب ديدم انساني را كه در قبرستان معلاة به خاك سپرده شده بود ، از قبر خارج ساخته ، به محل ديگري منتقل مي كنند علّت آن را پرسيدم ، گفتند : اين قبرستان بدعت گزاران را در خود نمي پذيرد » . 17

برخي از اهل سنّت زيارت اين قبرستان را بدان جهت كه تعدادي از صحابه و تابعين و بزرگان از علما و شايستگان را در خود جاي داده ، مستحب دانسته اند . 18 و از آنجا كه كوه حجون مشرف بر اين قبرستان است ، برخي آن را « مقبرة الحجون » ناميده اند . 19

جوهري مي گويد : « حَجُون ( به فتح حاء ) كوهي است در مكه و آنجا قبرستان است » . 20

ابن اثير نيز مي گويد : « حَجون كوهي است در مكّه مُشرف بر شِعب جَزّارين ( قصّابان ) » .

ابن مسعود در روايتي گفته است :

« روزي پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در كنار اين قبرستان توقف نموده و فرمود : خداوند از اين بقعه ، يا از اين حرم هفتاد هزار نفر را برمي انگيزد و بدون حساب به بهشت وارد مي كند ، هر يك از آنان هفتاد هزار نفر را شفاعت مي كنند ، چهره هايشان همچون ماه شب چهارده درخشان است .

آنگاه ابابكر پرسيد : اي رسول خدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) اينان كيانند ؟ فرمود : ايشان غريبانند . 21

محمد حسين هيكل در توصيف گورستان معلاة مي نويسد :

« قبرستان معلاة در شمال شرقي مكه قرار گرفته ، و از شمال و غرب ميان دو كوه محصور است . در فاصله بين قبرستان و كوهها از سمت شرق ، مساجد و خانه هايي وجود دارد . پيشينه اين گورستان به قبل از اسلام برمي گردد و از آن زمان تاكنون پيوسته قبرستان مردم مكّه بوده است . شايد علّت آن كه اين قبرستان تاكنون باقي مانده ، قداستي است كه مردم مكه براي قبور

قديمي آن قائلند » . 22

فاصله گورستان معلاة تا باب بني شيبه در مسجدالحرام 2127 ذراع يعني حدود 1042 متر است . 23

در قبرستان معلاّه بسياري از چهره هاي سرشناس تاريخ اسلام مدفونند كه اسامي برخي از آنان بدين شرح است :

1 ـ قصي بن كلاب :

وي در شمار اولين كساني است كه در حجون مدفون شد ، او در مكه بمرد و بدنبال دفن وي در حجون ، مردم نيز مرده هاي خويش را در اين مكان به خاك سپردند . 24

2 ـ عبد مناف . 25

3 ـ عبدالمطلب . 26

4 ـ هاشم . 27

5 ـ ابوطالب28 وي در سن هشتاد و چند سالگي و در سال دهم بعثت وفات يافت و در قبرستان حجون مدفون شد . 29

6 ـ حضرت خديجه بنت خويلد ( سلام الله عليها ) همسر باوفاي رسول خدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و امّ المؤمنين . ايشان پس از خروج از شعب ابي طالب و پايان يافتن تحريم اقتصادي دشمن ، در سنّ 65 سالگي بدرود حيات گفت و در حجون دفن گرديد . 30 مرگ خديجه براي پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) سنگين بود و آن حضرت را بشدّت غمگين و متأثر ساخت .

7 ـ قاسم فرزند رسول خدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) . 31

8 ـ طيّب ( عبداللّه ) فرزند رسول خدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) . 32

رسول خدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در مكه داراي فرزنداني شد به نامهاي :

1 ـ قاسم 2 ـ طيب ( عبداللّه ) 3 ـ طاهر 4 ـ زينب 5 ـ رقيه 6 ـ ام كلثوم 7 ـ فاطمه ( سلام اللّه عليها )

ابن هشام مي گويد : « قاسم از همه بزرگتر بود و پس از او طيّب و طاهر بودند » . 33

قاسم قبل از بعثت بدنيا آمد ، ليكن عبدالله كه نام ديگرش طيّب است و نيز طاهر در دوران اسلام و پس از بعثت متولد شدند . 34

9 ـ سميّه مادر عمّار اوّلين زن شهيده اسلام ، نام وي سميّه دختر خباط است .

10 ـ عبدالله فرزند ياسر و برادر عمّار .

11 ـ حذامه بنت خويلد خواهر حضرت خديجه كبري ـ عليها سلام ـ

12 ـ اسماء دختر ابابكر .

13 ـ زينب بنت مظعون خواهر عثمان بن مظعون و همسر عمر بن خطاب .

14 ـ عبدالله فرزند شهاب بن عبدالحرث جدّ محمد بن شهاب زهري .

15 ـ عبدالله فرزند عمر بن خطاب ، مادر وي زينب بنت مظعون بود ، وي در سال 74 هجري در 84 سالگي در مكه درگذشت ، چون مرگش فرارسيد به عبدالله بن خالد وصيت كرد كه حجاج بن يوسف ثقفي ـ كه پس از كشتن عبدالله بن زبير امير مكه بود ـ بر او نماز نگزارد ، عبدالله بن خالد شبانه بر جسد عبدالله بن عمر نماز گزارد و او را در همين مكان كه اينك مدفون است دفن كرد . 35

16 ـ عبدالله فرزند زبير بن عوام . 36

مجدالدين ابي الطاهر محمد بن يعقوب حافظ فيروزآبادي ^{( *** )} و محمد بن علوي مالكي هر يك در رابطه با دفن شدگان در حجون تأليفاتي داشته و به تفصيل اسامي برخي از صحابه ، تابعين ، دانشمندان و عرفاي مدفون در اين گورستان را ذكر كرده اند . 37

برخي از مورّخان گمان كرده اند قبر آمنة بنت وَهَب بن عبد مناف ، مادر پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) نيز در اين قبرستان قرار دارد ، ليكن ابن هشام در سيره ، و محمد بن سعد در طبقات گفته اند : « مرگ آمنه (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در ابواء ؛ از منازل ميان مكه و مدينه اتفاق افتاد ، و در همان مكان نيز به خاك سپرده شد » . 38

ابواء در ناحيه شرقي شهر ـ مستوره ـ واقع شده و از رابغ تا ابواء حدود 43 كيلومتر است . 39

گورستان حجون تا قبل از سلطه وهابي ها مورد توجه خاصّ مكّيان و زائران بيت الله الحرام بوده ، و مردم براي زيارت قبور به آنجا مي آمدند . محمد حسين هيكل در اين زمينه مي نويسد : « قبور قبرستان معلاة ، هم اينك صاف و با زمين برابر است ليكن قبل از سلطه وهابي ها بر حجاز اينچنين نبوده است .

بر بالاي قبور آثاري وجود دارد كه بر روي آن با خط كوفي ، و يا خط ثلث زيبا ، آيات قرآن و در برخي موارد اسامي صاحبان قبور نوشته شده است . وي كه به همراه دوستش شيخ عبدالحميد به زيارت اين قبرستان رفته در ادامه مي نويسد :

نگهبان گورستان ما را كمي دورتر از قبرها نگهداشت و با اشاره دست ، صاحبان آنها را معرفي مي كرد و مي گفت : اين قبر عبدالله بن زبير است ، اين قبر اسماء دختر ابابكر است . . .

در طرف كوه و شمال گورستان ديوار بلندي وجود داشت كه به دليل بلندي آن ، قبور مشخص نبـود ، حميدي به من گفت : وهابي ها اين ديوار را كشيده اند تا قبر مادر مؤمنان خديجه [ عليهاسلام ] و قبور بني هاشم و اجداد رسول خدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) از ديدگان مخفي بماند و حاجيان و زائران براي تبرك جويي به آنها نزديك نشوند . 40

نگهبان قبرستان گفت : روي قبر خديجه [ عليهاسلام ] گنبدي بلند و زيبا بود كه طبق عقيده مورّخان در سال 950 هجري و در دوره حكومت داودپاشا بوسيله « محمد بن سلميان جركسي » رئيس دفتر وي بناگرديد و پس از سلطه وهابيان و ورود آنان به شهر مكّه به دست آنان ويران شد .

قبور عبدالمطلب ، عبدمناف اجداد رسول خدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و نيز ابوطالب عموي آن حضرت نيز گنبدهايي داشته كه همه را تخريب كرده اند . 41

« پاشـا » هنگـام ورود به مكـه در قبرستـان معـلاة ، قبّـه هاي قبـور حضـرت خديجـه

ـ عليهاسلام ـ عبدمناف ، عبدالمطّلب ، هاشم ، و ابي طالب را ديده و تصاوير آن را در پايان كتاب خود به چاپ رسانده است . 42

منطقه حجون علاوه بر اهميتي كه بخاطر مدفون شدگان در اين گورستان دارد ، از قداست خاصي نيز نزد مسلمانان ـ خصوصاً اهل سنت ـ برخوردار است ؛ زيرا پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) هنگام مراجعت از مدينه و ورود به مكّه ، از همين منطقه وارد شهر شده و در همان مكان سكونت داشتند .

محمد بن جبير بن مطعم از پدربزرگش نقل مي كند كه : « پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در فتح مكّه در حجون داخل خيمه اي زندگي مي كرد و براي هر نماز به مسجد مي آمد » .

ازرقي نيز مي نويسد : « پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) پس از هجرت به مدينه ، در سفر به مكه به خانه هاي مكه پاي نگذاشت و هرگاه طواف ايشان تمام مي شد به منطقه بالاي مكّه ـ در حجون ـ مي رفت و در خيمه هايي كه براي آن حضرت سرپا كرده بودند اقامت داشت و از همان جا به مسجدالحرام مي آمد و برمي گشت » . 43

ابوموسي اشعري نيز پس از مراجعت از صفّين در درّه ابي دب ساكن شد . وي مي گفت : « مي خواهم همسايه قومي باشم كه مكر و نيرنگ نمي كنند . » و مقصودش مردگان بود . 44

در تاريخ آمده است : هنگام ولاديت رسول خدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) شنيده شد : گوينده اي بر بالاي حَجون مي گويد :

فأقسم ما أنثي من الناس أنجبت * * * ولا ولدت أنثي من الناس واحده

« سوگند مي خورم كه هيچ زني از مردم نزاييده ، و هيچ مادري نوزادي به دنيا نياورده است » .

كما ولدت زهرِيَّةِ ذات مفخر * * * مجنبة لؤم القبائل ماجده

« چنانكه اين مادر سپيد روي بالنده ، و پيراسته از پستي قبايل و گرانمايه ، نوزاد به دنيا آورده است » . 45

همچنين ابي سلمه مي گويد : « پيامبر به هنگام فتح مكه بر حَجُون ايستاده و ـ خطاب به شهر مكه

ـ فرمودند :

« به خدا سوگند كه تو بهترين و محبوب ترين سرزمين ها در نظر خداوندي و اگر مرا از تو بيرون نكرده بودند هرگز از تو بيرون نمي رفتم ، جنگ و خونريزي در اين سرزمين براي هيچكس پيش از من روا نبوده و براي هيچكس پس از من نيز روا نيست » . 46

فرزند اباذر نيز در دامنه حجون خانه اي داشته و در آن زندگي مي كرده است . 47

برخي گمان مي كنند پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و برخي از خاندان و يارانش نزديك به سه سال در همين منطقه به محاصره قريشيان درآمده ، و اينجا را شعب ابي طالب معرفي مي كنند ، ليكن اين گمان نادرست است .

در شماره سوّم از ميقات حج ، ص 149 به تفصيل آن را بررسي ، و با استفاده از منابع و مدارك معتبر ثابت نموده ام ، كه شعب ابي طالب در نزديكي مسجدالحرام و در كناره كوه ابوقبيس واقع شده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

پـاورقي ها :

1 ـ عقد الثمين ، ج 1 ، ص 222 .

2 ـ اخبار مكه ، ازرقي ، ص 471 ـ معجم معالم الحجاز ، ص 56 .

3 ـ معجم البلدان ، ج 3 ، ص 347 .

4 ـ لسان العرب ، ص 792 ـ 791 ، دارالكتاب المصري .

5 ـ مرآة الحرمين ، ص 31 ، دارالمعرفة ، بيروت . يا شفاء الغرام ، ج 1 ، ص 285 ( ديده شود ) .

6 ـ اخبار مكه ، ازرقي ، ص 473 .

7 ـ همان مدرك .

8 ـ شفاء الغرام باخبار البلد الحرام ، ج 1 ، ص 284 .

9 ـ فقه العبادات ( الحج ) ، ص 205 .

10 ـ ازرقي ، اخبار مكه ، ص 470 .

11 ـ الاغاني ، ج 1 ، ص 322 . ـ ازرقي ، اخبار مكه ، ص 520 ـ 473 .

12 ـ الاغاني ، ج 1 ، ص 218 .

13 ـ همان .

* كديد ، جايي ميان مكّه و مدينه ، در چهل و دو ميلي مكّه ( معجم المعالم الحجاز ، ج 7 ، ص 204 )

14 ـ الاغاني ، ج 19 ، ص 78 .

** مأزمين دو كوه يا درّه ميان آنها ميان مشعر و مني نزديك وادي محسّر .

15 ـ ازرقي ، اخبار مكه ، ص 470 .

16 ـ همان .

17 ـ شفاء الغرام باخبار البلد الحرام ، ج 1 ، ص 285 .

18 ـ همان .

19 ـ فقه العبادات ( الحج ) حسن ايوب ، ص 205 .

20 ـ لسان العرب ، ص 792 ـ 791 .

21 ـ في رحاب بيت الله الحرام ، ص 252 .

22 ـ محمد حسين هيكل ، في منزل الوحي ، ص 210 .

23 ـ ابراهيم رفعت پاشا ـ مرآة الحرمين ، ص 339 .

24 ـ عقد الثمين ، ج 1 ، ص 147 .

25 ـ مرآة الحرمين ، ص 31 . فقه العبادات ، ص 205 .

26 ـ همان .

27 ـ همان .

28 ـ همان .

29 ـ ابن اثير ، اسدالغابه في معرفة الصحابه ، ج 1 ، بيروت ، دارإِحياء التراث العربي .

30 ـ مرآة الحرمين ، ص 31 . فقه العبادات ( الحج ) حسن ايوب ، ص 205 .

31 ـ بحارالانوار ، ج 19 ، ص 20 .

32 ـ همان .

33 ـ ابن اثير ، البداية و النهاية ، ج 3 ، ص 294 .

34 ـ يعقوبي ، تاريخ يعقوبي ، ج 2 ، ص 20 .

35 ـ اخبار مكه ازرقي ، ترجمه آيتي ، ص 471 ـ تهران 1368 .

36 ـ في رحاب بيت الله الحرام ، ص 258 ـ 252 . حسن ايوب ، فقه العبادات الحج ، ص 205 .

*** نام اين كتاب ـ اثارة الحجون الي زيارة الحجون ـ مي باشد كه در چاپخانه ماجديه مكه در سال 1332 هـ . ق به رشته طبع درآمده است .

37 ـ في رحاب بيت الله الحرام ، ص 258 .

38 ـ ابن هشام . سيره ، ص 177 ، ج 1 ، چاپ مصر 1355 هجري قمري . محمد بن سعد ، طبقات ، ص 73 ، بخش اول ، ج 1 ، چاپ ادوارد ساخا و بريل .

39 ـ المغانم المطابه في معالم طابه ، ص 6 .

40 ـ محمد حسين هيكل ، في منزل الوحي ، ص 210 .

41 ـ همان ، ص 212 .

42 ـ پاشا ، مرآة الحرمين ، ص 32 ـ 31 .

43 ـ ازرقي ، اخبار مكه ، ص 430 .

44 ـ همان ، ص 519 .

45 ـ سبل الهدي والرشاد ، ج 1 ، ص 426 .

46 ـ ازرقي ، اخبار مكه ، ص 426 ، تهران 1368 .

47 ـ ازرقي ، ترجمه اخبار مكه ، ص 431 ـ 430 ، تهران 1368 .